جامعيت قرآن كريم

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

جامعيت قرآن


در قرآن كريم آمده است: وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ انعام/59؛ و نه هیچ تر و خشکی وجود دارد، جز این‌که در کتابی آشکار ثبت است. اين آيه اين سؤال را در ذهن ايجاد مي‌كند كه آيا همه چيز در قرآن هست؟
آيا مي‌توان همه علوم تجربي و انساني و ... را از قرآن استخراج كرد؟ در اين مقاله به پاسخ اين سؤال مي‌پردازيم:

بين مفسران، در تفسير «كتاب مبين» اختلاف است. بهترين تفسير را مي‌توان «مقام علم پروردگار» دانست. بدين معنا كه همه موجودات، در علم بي‌پايان او ثبت‌اند.

احتمال‌هاي ديگري كه وجود دارد اين است كه كتاب مبين را به لوح محفوظ يا عالم آفرينش و خلقت و سلسله علت‌ها و معلول‌ها معنا كنيم.

به هر صورت تفسير كتاب مبين به قرآن كريم نادرست است. يا دست‌كم داراي وجوهي است كه نمي‌توان از اين آيه، براي اثبات جامعيت قرآن به كار برد.

قرآن، كتاب فيزيك، گياه‌شناسي، زمين‌شناسي و كيهان‌شناسي نيست؛ بلكه كتاب انسان‌سازي است و نازل شده تا آن‌چه را كه بشر در راه تكامل حقيقي (تقرب به خداي متعال) بدان نياز دارد،‌ به او بياموزد. آن‌چه كه در قرآن درباره جهان، طبيعت و انسان آمده و يا به برخي از ويژگي‌هاي جهان آفرينش، اشاره كرده است، براي اين است كه خدا را به انسان نشان دهد و عقربه دل او را در جهت خدا نگه دارد. البته علاوه بر هدف مذكور، اعجازعلمي قرآن نيز مطرح شده و الهي بودن آن نيز به اثبات مي‌رسد و اين نيز مي‌تواند هدف واسطه‌اي براي بيان اين‌گونه مسائل به شمار رود.

در اين ميان، برخي از مفسران بدين نظريه روي آورده‌اند كه قرآن، مشتمل بر همه علوم است و مانند كتاب‌هاي تخصصي همه علوم كارايي دارد، ولي فهم آن را ويژه اهل‌بيت عليهم‌السلام دانسته‌اند. اين نظريه در ميان برخي از مفسران اهل سنت نيز جاي‌گاهي دارد. استاد مصباح يزدي در اين باره مي‌گويد:

برخي كه آشنايي كافي با قرآن نداشته يا تحت تأثير موج‌هايي از فرهنگ‌هاي بيگانه واقع شده بوده‌اند، بي [هيچ] حجتي، تلاش كرده‌اند تا بسياري از مسائل را به قرآن نسبت دهند يا براي كشف پاره‌اي از مسائل علمي، از آيات قرآن كمك بگيرند و يا ادعا كرده‌اند كه همه چيز و هر چيز را مي‌توان از قرآن بيرون كشيد و حتي گفته‌اند كه غربي‌ها صنعت‌ها را از قرآن استنباط كرده‌اند!

نمونه اين كژانديشي را مي‌توان در تفسير طنطاوي ديد. او در زمانه‌اي مي‌زيست كه علوم غربي تازه به مصر راه يافته و فرهنگ اروپايي بر افكار مسلمانان سيطره پيدا كرده بود و او به گمان خود براي آن كه مسلمانان را از فريفتگي در برابر فرهنگ غربي باز دارد، در كتاب جوهر القرآن كوشيد تا بسياري از مسائل علمي را با آيات قرآني تطبيق دهد! شايد اگر از وي پرسيده مي‌شد كه آيا فرمول بمب اتمي را هم مي‌توان در قرآن كشف كرد، بي‌ميل نبود كه بگويد: آري! ...

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

اساساً قرآن به مسائلي پرداخته كه انسان هميشه بدان‌ها نيازمند است؛ نه مسائلي كه هميشه در حال تغيير و تكامل بوده و با گذر زمان غبار كهنگي و فرسودگي بر چهره آن‌ها مي‌نشيند.
اما درباره رواياتي كه ظاهر آن‌ها بر جامعيت قرآن در همه علوم دلالت مي‌كند، بايد گفت كه بر چنين ادعايي دلالت ندارد. چراكه اگر چنين مي‌بود حداقل بايد يك مورد از تطبيق فرمول‌هاي تجربي و متغير بر قرآن روايت مي‌شد، اما آن‌چه درباره جامعيت قرآن نقل شده است در حوزه اعتقادات و احكام عملي و به‌طور كلي در راستاي هدف اصلي قرآن است. از طرفي، مخاطبان و راويان اين احاديث نيز چنين برداشتي را نداشته‌اند. در غير اين صورت جست‌وجو از مسائل طبيعي در قرآن و نقل آن‌ها، امري طبيعي مي‌نمود.
با اين وصف، تأكيد بر ظاهر احاديث، ما را ناگزير مي‌كند كه آن‌ها را مربوط به ماوراي الفاظ و عبارات قرآن بدانيم و به حقيقت قرآن و بطوني از آيات كه فهم آن‌ها مخصوص اهل‌بيت عليهم‌السلام و راسخون در علم است، بازگردانيم.
استاد معرفت در اين باره مي‌گويد: آيه تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ نحل/89 مي‌فرمايد: قرآن بيان‌گر همه چيز است. در اين جا بايد ديد كه مراد از اين آيه چيست؟ آيا اطلاق دارد يا در يك چهارچوب خاصي است؟ براي تقريب به ذهن مثالي مي‌زنيم: اگر يك پزشك كتابي در رابطه با علم پزشكي بنويسد و در آن امراض و علاج آن‌ها را بيان نمايد و در مقدمه اين كتاب بنويسد: من همه چيز را در اين كتاب گفته‌ام؛ يعني به فرض گفته است: فيه تبيان لكل شئ اين جمله يعني چه؟ با ملاحظه حال و مقال و قراين مقاميه و ... بستر حركت الفاظ و كلمات تعيين مي‌شود. ظهورات، محدود به آن قرائني مي‌شوند كه در كلام وجود دارد و از جمله قراين، قراين حاليه و مقاليه است. ظاهر حال متلكم اين است كه هر چيزي كه با مسائل پزشكي و درمان و علاج مربوط مي‌شود، مراد است؛ لذا در اين كتاب نبايد به دنبال فرمول‌هاي رياضي گشت يا مثلاً مرحوم صدوق در كتاب من لايحضره الفقيه مي‌نويسد: آن‌چه را يك مسلمان نياز دارد، من در اين كتاب نوشته‌ام؛ آن‌چه يك مسلمان نياز دارد، در چه زمينه‌اي؟ بايد به قرآن توجه كرد؛ براي مثال بايد ديد مرحوم صدوق چه كاره است؟ و كتاب را در چه زمينه‌اي نوشته؟ آن‌گاه معناي آن‌چه روشن مي‌شود؛ پس هرچه كه بر زبان جاري شود و اين كه به چه مناسبت جاري شده است، اين محدد و مبين چارچوب كلامي است كه بيان شده است.
خداوند مي‌فرمايد: ذٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ بقره/٢؛ آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است پس قرآن در رابطه با هدايت است؛ آن هم نه هدايت به فرمول‌هاي رياضي و ... به آن‌ها كاري ندارد؛ بلكه هدايت براي يك زندگي صحيح و سالم است.
در يك جمع‌بندي مي‌توان چنين نتيجه گرفت كه در جامعيت قرآن بحثي نيست؛ اما جامعيت هر چيزي را به حسب هدف آن بايد در نظر گرفت. از آن‌جا كه هدف قرآن كه آخرين كتاب آسماني است، هدايت بشر مي‌باشد؛ قرآن در اين زمينه جامعيت دارد؛ يعني آن‌چه را براي هدايت و سعادت‌مندي بشر لازم است در بر داشته و هيچ نقص و كمبودي از اين جهت ندارد.

ماهنامه نسيم وحي - شماره 19

التماس دعا