ابو حمزه ثمالی لقمان روزگار

[ملکوت* گامی تارهایی *]

أبوحمزه ثمالی

ثابت بن دینار، عالمی سترگ و پرهیزکار است که با بهره گیری از آداب اهل بیت عصمت و طهارت تربیت شد و در کوفه مرکز تشیع و ولایت، نشو و نما یافت. او از بارزترین دانشمندان و زهاد و استوانه های شیعه است. کنیه وی أبوحمزه و شهرت او نیز بیشتر به أبوحمزه ثمالی است. شهرت او به ثمالی به جهت لقب یکی از اجداد وی می باشد که به قوم خود شیر همراه کف روی آن می نوشانید و یا اینکه در جنگ تمام افراد خانواده اش جز او کشته شدند.

ابوحمزه ثمالی از راویان امام زین العابدین، امام باقر و امام صادق علیهم السلام است و در سال 150 ه ق در هفتاد سالگی درگذشت. امامان شیعه علیهم السلام شخصیّت أبو حمزه را که از اوّلین شیعیان امام سجّاد علیه السلام است ستایش کرده اند. امام صادق علیه السلام درباره وی فرمود: «أبو حمزه در زمان خودش مانند سلمان در عهد خویش است».امام کاظم علیه السلام أبوحمزه را از مؤمنانی می داند که خداوند قلبشان را نورانی فرموده و از دانش صحیح برخوردارند.

دانشمندان رجال او را با الفاظ ثقه، عادل، اعلا درجه عدالت و جلیل القدر ستوده و از حواریین امام سجّاد علیه السلام دانسته اند. روایات أبوحمزه در فقه، کلام، تفسیر و عرفان بسیار است. افزون بر دعای معروف سحرهای ماه مبارک رمضان که أبوحمزه آن را از امام زین العابدین علیه السلام نقل می کند، رساله الحقوق، کتاب الزهد و النوادر در شمار آثار و تألیفات اوست.


زید بن علی بن الحسین، جابربن عبدالله الأنصاری، عبدالله بن الحسن و أصبغ بن نباته از جمله مشایخ و اساتید او هستند. حسن بن محبوب، ابان بن عثمان، هشام بن سالم، محمّدبن مسلم و بیش از صد دانشمند دیگر، نامشان در ردیف شاگردان و راویان حدیث أبوحمزه ثمالی ثبت شده است.

منبع:راسخون

[ملکوت* گامی تارهایی *]

روزی دریک مسافرتی ابوحمزه با امام باقرعلیه السلام همکجاوه بود. آن ها برای استراحت از کجاوه پیاده شدند و بارشترها را برزمین گذاردند.امام باقرعلیه السلام بعد از اندکی قدم زدن، نزدابوحمزه آمد و با او دست داد. ابوحمزه گفت: فدایت شوم! من الآن در کجاوه همراه شمابودم، چه طور دوباره با من دست می دهید؟»امام فرمود: «مگر نمی دانی که چون مؤمن گردشی کندو سپس با برادرش دست دهد، خداوند توجه خود را به سوی آن ها می افکند و پیوسته به آن ها رو می کند و به گناهانشان خطاب می کند: از آن ها فرو ریزید! ای ابوحمزه! بعداز این فرمان، گناهان هردو مانند برگ درختان فرو می ریزند و آن ها خالی از گناه ازهمدیگر جدا می شوند.» (1) همراه امام صادق علیه السلام ابوحمزه مورد عنایت ومحبت پیشوای ششم بود. روزی ابوحمزه در قبرستان بقیع بود که شخصی آمد و گفت: ای ابوحمزه!مولای خودت را اجابت کن! ابوحمزه باشنیدن این فرمان، بدون هیچ معطلی به دنبال آن شخص راه افتاد و به محضر امام رسید. او متوجه شد که امام صادق علیه السلام منتظر اوست. امام به ابوحمزه فرمود: «ای اباحمزه! ما وقتی تو را می بینیم، آرامش می یابیم.» (2) ابوبصیر، یار دیرین و صمیمی ابوحمزه نقل می کند: روزی به محضر امام صادق علیه السلام مشرف شدم. امام علیه السلام در ضمن گفت و گو ازمن سؤال کرد: - ابوحمزه ثمالی چه طور است، چه کار می کند؟ - ابوحمزه را وقتی ترک کردم، مریض وبدحال بود. - موقعی که به پیش او رفتی، سلام مرا به وی برسان و بگو: در فلان ماه و فلان روز مرگ تو فرامی رسد و زندگانی را به درود خواهی گفت. - فدایت شوم! به خدا سوگند! او یکی ازدوستان و شیعیان خالص شماست و ما به اوانس گرفته ایم. - راست می گویی! اما آن موقعیت و منزلتی که اودر نزد خداوند و پیش ما دارد، برایش بهتر است. - ای فرزند رسول خدا! آیا شیعه شما درروز قیامت با شما خواهد بود؟ - بلی; اگر از نافرمانی خداوند بترسد،مراقب دستورهای پیامبرش باشد و از ارتکاب گناهان خودداری ورزد، حتما در درجات بهشت با ما خواهد بود. (3)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

کلام امام رضاعلیه السلام


امام رضاعلیه السلام در مورد ابوحمزه ثمالی می فرماید: «ابوحمزه ثمالی در روزگار خودمانند لقمان حکیم بود. او به چهار نفر از ما(ائمه علیهم السلام) خدمت کرده است; علی بن الحسین، محمدبن علی، جعفربن محمدعلیهم السلام و اندکی هم در عصر امامت امام موسی بن جعفرعلیه السلام. یونس بن عبدالرحمن هم سلمان روزگاراست.» ⁽⁴⁾ در بعضی از عبارات از ابوحمزه به عنوان «سلمان عصر» تعبیر شده است.

درآینه اهل نظر


1 - شیخ صدوق قدس سره، بزرگترین محدث شیعه می نویسد: «ابوحمزه ثابت بن دینارثمالی شخصی مورد اعتماد و عادل است. او باچهار امام معصوم علیهم السلام رفت و آمد داشت. وی در سال 150 هجری از دنیا رفت.» ⁽⁵⁾ 2 - ابوالعباس نجاشی، رجال شناس معروف قرن پنجم می گوید: «ابوحمزه ثمالی کوفی فرزند ابی صفیه و شخصی مورد اعتماداست. او مورد حمایت طایفه آل مهلب بود.فرزندان وی: نوح، منصور و حمزه همراه زیدبن علی علیه السلام به شهادت رسیدند. او باچهار امام درعصر خویش رابطه داشته وروایات آنان را نقل کرده است. ابوحمزه از برجسته ترین، شایسته ترین ومطمئن ترین اصحاب ما درحدیث و روایت می باشد. اهل سنت از وی روایت هائی نقل امام رضاعلیه السلام:
ابوحمزه ثمالی درروزگار خود مانندلقمان حکیم بود.کرده اند. کتاب های تفسیر قرآن، نوادر ورساله حقوق امام سجادعلیه السلام از وی به یادگارمانده است. او در سال 150 هجری درگذشت.» ⁽⁶⁾ 3 - شیخ طوسی درکتاب فهرست می گوید:ثابت بن دینار - که کنیه او ابوحمزه ثمالی می باشد.- یکی از محدثین مورد اعتمادماست و کتاب حدیث دارد و کتاب نوادر وکتاب زهد هم از آثار اوست. شیخ طوسی همچنین در رجال خویش ضمن شمردن نام وی در ردیف اصحاب امام چهارم، پنجم،ششم و هفتم علیهم السلام می گوید: در این که آیاابوحمزه زمان امامت امام کاظم علیه السلام را درک کرد، یانه؟ اختلاف است ولی از سه امام قبلی روایت نقل کرده است.» <sup>(7)

4 - محمدبن اسحاق ندیم در کتاب ارزشمند«الفهرست » در مورد ابوحمزه ثمالی می نویسد:«کتاب تفسیر تالیف ابوحمزه ثمالی می باشد.وی از پیروان علی علیه السلام و از شخصیتهای نجیب و مطمئن روزگار خویش بود. او باابوجعفرعلیه السلام رابطه نزدیک داشت.» (8)</sup>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

در منظر اهل سنت


1 - محمد بن اسماعیل بخاری (194-256ه .ق) در کتاب «التاریخ الکبیر»، در شرح حال ابوحمزه ثمالی می گوید: «ثابت ابن ابی صفیه،ابوحمزه ثمالی از اهالی کوفه و تحت حمایت مهلب بود. وی از ذاذان، عکرمه و ابی جعفرالباقر حدیث نقل کرده است. ابونعیم و وکیع از شاگردان وی می باشند که از او حدیث شنیده اند.» ⁽⁹⁾ 2 - ابن حجرعسقلانی مصری شافعی(773-852 ه .ق) بعد از ذکر سخنان فوق، ازقول ابن سعد نقل می کند: ابوحمزه در زمان خلافت ابوجعفر منصور دوانیقی - دومین خلیفه عباسی - از دنیا رفت. ابن حجر نظرعلمای اهل تسنن در باره ابوحمزه و احادیث،اساتید و شاگردان وی را مفصل نقل می کند واو را به علت این که از شیعیان تندرو می باشد،مورد بی مهری قرار می دهد. ابن حجراحادیث ابوحمزه را به خاطر سخنان او علیه خلفا غیر متین دانسته و ازقول دانشمندان غیر شیعی وی را تضعیف می کند و مورداعتماد و اطمینان نمی داند. ⁽¹⁰⁾ البته آنان هیچ گونه نقض و ایراد منطقی واستدلالی که با آن بتوان بر احادیث وشخصیت ابوحمزه خدشه کرد، در کتب خودنقل نکرده اند. عاملی که سبب آشفتگی وبی مهری شدید آنان نسبت به شخصیت والای این فقیه شیعی شده است و آن را دلیل بر تضعیف ابوحمزه و تردید در صداقت وایمان وی شمرده اند، استقامت در تشیع وپیروی مخلصانه از مولای متقیان،امام علی علیه السلام می باشد. ⁽¹¹⁾ با این حال آن ها در کتابهای متعدد خویش از کلمات و احادیث ابوحمزه ثمالی سودجسته و بهره برده اند. ما برای آشنایی بیش ترخوانندگان عزیز، با عظمت ابوحمزه و اطلاع از شخصیت فراگیر این دانشمند برجسته جهان حدیث و تفسیر، نگاهی کوتاه و گذرا به احادیث ابوحمزه در منابع غیر شیعی می اندازیم. قندوزی حنفی در «ینابیع الموده »، ابن ماجه در «سنن »، طبرانی در «معجم کبیر»، ابن هیثمی در «مجمع الزواید» و سایر محدثین ودانشمندان اهل سنت روایت های ابوحمزه رانقل کرده اند. ما به عنوان نمونه فقط یک مورد از احادیث وی را در رابطه با فضیلت امام علی علیه السلام و غیبت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه) از آن منابع نقل می کنیم:

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ابوحمزه ثمالی از سعیدبن جبیر و او از ابن

عباس چنین نقل می کند: «پیامبر بزرگواراسلام فرمود: علی بعد از من، امام امت است وقائم منتظر از نسل علی است; همان کسی که زمین را پراز عدل و داد خواهد کرد، بعد از آن که از ظلم و جور پرخواهد شد. قسم به آن کسی که مرا به حق مبعوث فرمود - تا مردم رابشارت داده و از عذاب خدا بترسانم.- آنان که در امامت وی در زمان غیبت ثابت و استوارخواهند بود از «کبریت احمر» کمیاب ترهستند.
جابرابن عبدالله انصاری در این هنگام به پاخاست وعرض کرد: یارسول الله! مگر فرزند قائم تو غیبت خواهد داشت؟! پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: بلی. قسم به پروردگارم! مطمئناخداوند اهل ایمان را آزمایش خواهد کرد ودر این آزمایش کفار هلاک خواهند شد. ای جابر! این غیبت طولانی یکی از اسرار الهی است و از نظر بندگان خداوند، آن سر مخفی است. مبادا در این امر شک کنی; زیرا شک وتردید در کارها و افعال پنهان و آشکار خداوندمتعال، مساوی با کفر است.» ⁽¹²⁾
پدر سه شهید

ابوحمزه پنج پسر صالح داشت. سه نفر ازفرزندان او: نوح، منصور و حمزه همراه زیدبن علی بن الحسین علیه السلام قیام کردند و علیه حکومت جبار امویان در کوفه دست به شورش زدند. در این قیام شیعیان کوفه با زیدبیعت کردند.
سه فرزند ابوحمزه از شاخص ترین چهره های آن قیام شمرده می شدند. آن هادرکنار فرزند دلیر امام سجادعلیه السلام علیه ظلم مبارزه کردند. هنگامی که جنگ به اوج خودرسید و یاران زید بن علی علیه السلام احساس ضعف و شکست کردند، بسیاری از آنان بیعت راشکسته و فرار کردند. فقط عده اندکی دراطراف زید باقی ماندند، که از جمله آنان نوح،منصور و حمزه; فرزندان ابوحمزه ثمالی بودند. آنان تا آخرین لحظه مقاومت کردند وتاپای جان ایستادند و در کنار پسرشجاع وغیرتمند پیشوای چهارم علیه السلام بعد ازفداکاری های بسیار، به درجه رفیع شهادت نائل شدند.
دو فرزند دیگر ابوحمزه: علی و حسین درزمان امام کاظم علیه السلام زنده بودند. آن دو درردیف محدثین و فقهای شیعه قرار دارند و ازامام ابوالحسن موسی الکاظم علیه السلام و سایرائمه علیهم السلام احادیث و روایاتی نقل کرده اند. ⁽¹³⁾
تالیفات و آثار

این محدث بلند پایه و فقیه نام آور شیعه در طول عمر با برکت خویش، آثار متعددی رابه عرصه فرهنگ و دوستداران معارف شیعی عرضه کرده اند.
او احادیث بسیاری در موضوعات فقهی،تفسیری و عرفانی و در زمینه های آداب معاشرت، حقوق، اقتصاد اسلامی، حج، اصول دین و... را از ائمه علیهم السلام نقل کرده است.
شاخص ترین آثار وی عبارت است از:
1 - «تفسیر قرآن کریم »: ابن ندیم درفهرست خویش از آن یاد کرده است. اخیرااین کتاب به شکلی زیبا، توسط یکی ازمحققین محترم به زیور طبع آراسته گشته است.
2 - کتاب «نوادر»: موضوع آن حدیث است وحسن بن محبوب آن را از ابوحمزه نقل کرده است.
3 - کتاب «زهد»4 - رساله «حقوق امام زین العابدین علیه السلام »که در کتاب های امالی و من لایحضره الفقیه آمده است.
5 - «دعای ابوحمزه ثمالی » که دارای عبارت های عرفانی و ملکوتی و مورد توجه اهل نظر بوده و شرح های متعددی بر آن نوشته شده است.
6 - سایر ادعیه و زیارات که زینت بخش صفحات کتب ادعیه می باشد.
آثار زرین ابوحمزه در کتاب ها و منابع مهم شیعه و سنی، در موضوعات گوناگون دیده می شود. (14)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اساتید و شاگردان


ابوحمزه ثمالی علاوه بر این که از مکتب پرفیض امام زین العابدین، امام باقر و امام صادق علیهم السلام استفاده برد; از محضر بزرگان صحابه و دانشمندان نامی عصر خویش نیزبهره مند شد که از جمله آن ها می توان ازجابرابن عبدالله انصاری، عبدالله بن حسن علیه السلام، سعیدبن جبیر و ابوبصیر نام برد.وی از آنان حدیث و تفسیر آموخته است.
او همچنین معارف اهل بیت علیهم السلام را به شمار فراوانی از فقیهان و سایر شیعیان دانش طلب و علم دوست آموخته است. نویسنده معجم رجال الحدیث بیش از چهل نفر را نام می برد که در زمزه شاگردان ابوحمزه محسوب می شوند.
حسن بن محبوب، محمدبن مسلم، معاویة بن عمار، صفوان جمال، حسن بن حمزه،هشام بن سالم، داودرقی ابوایوب، ابان بن عثمان، ابوسعید المکاری، ابن مسکان وحمادبن ابی طلحه بیاع السابری از شاگردان ابوحمزه هستند. بعضی از شاگردان او از ارکان شیعه و از یاران نزدیک ائمه اطهارعلیهم السلام محسوب می شوند.

افول ستاره


ابوحمزه ثمالی بعد از عمری ترویج مکتب والای تشیع، در سال 150 ه .ق درشهر کوفه رخ در نقاب خاک کشید و جان به جان آفرین تسلیم کرد.
ابن جان عاریت که به حافظ سپرد دوست روزی رخش بینم و تسلیم وی کنم
بنابه گفته شیخ طوسی و نجاشی، ابوحمزه بعد از شهادت امام صادق علیه السلام (148 ه .ق) ودر زمان خلافت منصورعباسی، درسال 150ه .ق از دنیا رفت. اما از آنجا که ابن محبوب(متولد 149 ه .ق) از وی احادیث زیادی رابلاواسطه نقل کرده است، به نظر می رسدابوحمزه تا آخرین سال های خلافت منصور(158ه .ق) زنده بود; تا امکان داشته باشد که ابن محبوب بتواند در ده سالگی از او حدیث شنیده باشد. در هر صورت، در تاریخ وفات وی اختلاف است. ⁽¹⁵⁾
حسن ختام این مقاله چند حدیث نورانی است که ابوحمزه ثمالی راوی آن هاست.

بهترین مردم


امام زین العابدین علیه السلام فرمود:
«من عمل بما افترض الله علیه فهو من خیرالناس » ⁽¹⁶⁾
هرکس به واجبات الهی عمل کند، ازبهترین مردم است.

پاداش شهید


امام صادق علیه السلام فرمود: «من ابتلی من «المؤمنین ببلاء فصبر علیه کان له مثل اجرالف شهید» ⁽¹⁷⁾
هرکس از مؤمنین به بلائی گرفتار شود وبرآن صبر کند، معادل پاداش هزار شهید راخواهد داشت.

زکات


حضرت محمدصلی الله علیه وآله فرمود: «اذا منعت الزکاة منعت الارض برکاتها» ⁽¹⁸⁾
اگر مردم از دادن زکات خودداری کنند،زمین هم برکات خود را از آنان منع خواهدکرد.

تبعیض نژادی ممنوع!


امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «لاحسب لقرشی و لا عربی الا بتواضع، و لا کرم الابتقوی، و لا عمل الا بنیة » ⁽¹⁹⁾ ;
قرشی بودن و عربی بودن مایه افتخارنیست، مگر این که شخص متواضع باشد.نیکوکاری و سخاوتمندی ارزش ندارد، مگراین که بر اساس تقوا باشد. هیچ عملی موردقبول درگاه الهی نیست; جز این که نیت خیر وخدایی همراه آن باشد.

ولایت


ابوحمزه ثمالی می گوید: «روزی امام سجادعلیه السلام به ما فرمود: کدام سرزمین بهتراست؟
گفتیم: خدا، پیامبر و فرزند رسول الله بهترمی داند. امام فرمود: بهترین مکان، بین رکن ومقام است. اگر مردی عمر حضرت نوح علیه السلام راداشته باشد; و (حداقل) 950 سال عمر کند وروزها را روزه بگیرد و شب ها را در چنین مکان باعظمت نماز بخواند و به عبادت بپردازد،سپس در روز قیامت خداوند را ملاقات کند درحالی که به ولایت ما معتقد نباشد; این همه تلاش و زحمت و عبادت طاقت فرسا هیچ سودی برایش نخواهد داشت.» ⁽²⁰⁾

[ملکوت* گامی تارهایی *]

پی نوشتها:

1 - اصول کافی، ج 2، ص 180.
2 - سفینة البحار، ج 2، ص 440 و قاموس الرجال،ج 2، ص 447.
3 - معجم الرجال الحدیث، ج 4، ص 294 و سفینة البحار، ماده حمز.
4 - رجال کشی، ص 33 و اعیان الشیعه، ج 4، ص 9.
5 - معجم الرجال الحدیث، ج 4، ص 292.
6 - رجال نجاشی، ص 83.
7 - الفهرست، شیخ طوسی، ص 90 و رجال شیخ طوسی، ص 110، 129، 174، 333.
8 - الفهرست، ابن ندیم، ص 59.
9 - التاریخ الکبیر، ج 2، ص 165.
10 - التهذیب التهذیب، ج 2، ص 7.
11 - الامام الصادق، اسدحیدر، ج 3، ص 517.
12 - ینابیع الموده، ج 3، ص 397.
13 - اعیان الشیعه، ج 4، ص 10 و نامه دانشوران،ج 1، ص 50.
14 - من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 459 و قاموس الرجال، ج 2، ص 444.
15 - اعیان الشیعه، ج 4، ص 9.
16 - الکافی، ج 2، ص 81.
17 - همان، ص 92.
18 - وسایل الشیعه، ج 9، ص 26.
19 - همان، ج 1، ص 47.

20 - همان، ص 122.