نماز در سیره و کلام امام رضا علیه السلام

[ملکوت* گامی تارهایی *]

کیفر سستی در نماز

امام رضا(ع) فرمود:

«بپرهیزید ازاین که در نماز سستی و تنبلی کنید یا در حق آن کوتاهی نمائید، یا حد و حدودش را ضایع کنید، یا رکوع و سجده ی نماز را آن چنان از روی شتاب به جا آورید که گویی همچون خروس منقار می زنید، یا این که نماز را سبک بشمارید، یا این که به جای نماز به امور دنیایی سرگرم شوید، یا نماز را در وقت خود به جا نیاورید.»
*
*
*

«نمازهای خود را ضایع نکنید، زیرا هر که نماز را ضایع کند با «قارون» و «هامون» محشور می گردد... پس وای بر کسی که بر نمازهای واجب خود و انجام سنت پیامبر(ص) مراقبت ننماید».


*
*
*
«هر که نمازش را سبک بشمارد، با من پیوند و وابستگی معنوی ندارد. سوگند به خدا، بر حوض کوثر در جوارمن وارد نخواهد شد».

[ملکوت* گامی تارهایی *]

*
*
*
«هرگاه روز قیامت فرا رسد، بنده را می خوانند؛ پس اولین موضوعی که از او سؤال می شود، نماز است. اگر حدود و شرایط نماز را به طول کامل به جا آورده باشد، نجات می یابد؛ اگر نمازش را با شرایط و آداب صحت یا قبولی آن به جا نیاورده باشد، او را به آتش می افکنند».
*
*
*
«به درستی که نماز بهترین عبادت خداست. نماز بهترین صورتی است که خدا خلق رده است. پس کسی که نماز کامل ادا کند، در حقیقت حق واجبش را ادا کرده است و هر کس که نماز را سبک بشمارد، به صورتش زده می شود (به او برگردانده می شود».
*
*
*

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اهتمام به نماز اول وقت

در خانه ی محبوب، اگر چه همیشه به روی بندگان و محبّانش باز است اما محبوب مهربان هستی اوقاتی از شبانه روز را برای نیایش و خلوت بندگانش اختصاص داده و از بندگانش برای حضور در ضیافت با شکوه نیایش دعوت رسمی به عمل آورده است. در این اوقات درهای بی کران رحمتش را به روی بندگانش باز کرده و نیایش و نماز را برترین وسیله ی تقرب بندگانش قرار اده است. عاشقان کوی دوست و سالکان طریق کمال در انتظار رسیدن آن اوقات نورنی لحظه شماری می کنند و به هنگام فرا رسیدن آن اوقات شریف، لبیک به دعوت محبوب را بر هر کاری مقدم می دارند، اهتمام به نماز اول وقت در سیره ی امام سالکان کوی دوست، جلوه ی چشم گیری دارد، پیروان آن حضرت سیره امام خویش را نصب العین قرار می دهند و به پیروی از امامشان فرصت نماز اول وقت را هرگز از دست نمی دهند. اینک چند نمونه از سیره ی آن حضرت در توجه و اهتمام به نماز اولوقت را با هم مرور می کنیم.
*
*
*

ابراهیم بن موسی فزاز گوید:
«روزی در خراسان در مسجد، در خدمت امام رضا(ع) بودم، بر چیزی که از آن حضرت می خواستم، اصرار کردم. در این هنگام امام برای پیشواز یکی از جماعت طالبین بیرون رفت. در راه وقت نماز شده، و امام به جانب ساختمانی که در آنجا بود، روی آورد و در زیر صخره ای که در نزدیکی آن ساختمان بود، فرود آمد. تنها من در خدمت حضرت بودم، حضرت فرمود: اذان بگو. عرض کردم: منتظر باشید تا اصحاب به ما بپیوندند. امام فرمود: «غفر الله لک! لا نوخّرون صلواه عن اول وقتها الی آخر وقتها من غیر علّه: علیک ابداً باول الوقت» خداوند، تو را بیامرزد! هرگز نماز را از اوّل وقت آن، بدون علت به تأخیر می اندازیم، همواره مراقب اول وقت باش.» پس اذان گفتم و نماز خواندیم. پس از نماز، دوباره آن را که از حضرت خواستم، یادآور شدم. در آن هنگام امام با تازیانه ای خاک ها را کمی کنار زد، ناگاه از زیر خاک ها سکه ای از طلای ناب پدیدار گشت، امام(ع) آن را برداشت و فرمود: این سکه طلا را بگیر، خداوند برای تو در آن برکت قرار دهد و از آن سود ببری و آنچه را دیدی پنهان کن.»
*
*
*

[ملکوت* گامی تارهایی *]

*
*
*

ابراهیم گوید:
«خداوند برای من از آن سکه برکت فراوان قرار داد، آن چنان که در خراسان لوازم زیادی خریدم که قیمت آنها به هفتاد هزار دینار طلا می رسید و من از همه همگنان خود توانگر و ثروتمندتر شدم.»
*
*
*
رویداد دیگری در زندگی آن امام بزرگ به ثبت رسیده است که اهمیت بسیار بالا و حیاتی نماز اول وقت را روشن می سازد.در آن روزها که مأمون جلسۀ گفت و گو مناظره تشکیل داده بود و امام(ع) را با عالمان بزرگ ادیان و مذاهب و مکاتب فلسفی به بحث واداشته بود و امام با عالمان مسیحی و متکلمان و فلسفه دانان به گفت و گو می پرداخت، در یکی از این مناظرات، عمران صابی که از عالمان بزرگ و متکلمان مشهور آن زمان بود، چنین گفت:«ای عالم و دانای مردم! اگر چنین نبود که تو همگان را به پرسش و سؤال فرا خواندی، من هرگز از تو پرسشی نمی کردم من به کوفه و بصره و شام و جزیره العرب رفته ام و با متکلمان و سخنوران و دانایان زمانه دیدار داشته ام و هنوز کسی را ندیده ام که به سؤالاتم پاسخ قانع کننده بدهد، حال اجازه می دهی که از تو سؤال کنم؟»حضرت فرمود:«اگر در این جماعت کسی عمران صابی باشد، تو هستی؟»عرض کرد: «آری، من عمران صابی ام».حضرت فرمود: «بپرس ای عمران، ولی با انصاف باش و از سخن سست و بی دلیل و ناحق دوری جوی.»گفت: ای سید و آقای من! به خدا سوگند، چیزی جز آن نخواهم که برای من امری را ثابت کنی و من به آن بگروم و از آن در نگذرم.»آن گاه عمران صابی سؤالاتش را پرسید و امام رضا(ع) به تمامی آنان پاسخ فرمود: در میانه­ی گفتمان امام با عمران صابی، وقت نماز فرا رسید، امام رو به مأمون کرد و فرمود: «هنگام نماز است».عمران عرض کرد: «سرور من، بحث مرا قطع مکن، چرا که دل من آماده پذیرش سخنانت شده است».حضرت فرمود: «نماز می گذاریم و به گفت و گو باز می گردیم.»پس امام و مأموران از جای برخاستند. نماز که به پایان رسید، امام به مجلس بازگشت و عمران صابی را فرا خواند و فرمود: «بپرس، ای عمران!» و باز همچنان عمران پرسش هایش را مطرح می کرد و امام پاسخ می داد و پس از پاسخ می فرمود (پاسخ سؤالت را) دریافتی؟ او پاسخ می گفت:«آری ای مولای من! خوب فهمیدم. در پایان گفت و گو که به طول انجامید، عمران صابی به راه راست هدایت شد و شهادتین گفت و رو به قبله به سجده افتاد و اسلام آورد و ...

*
*

*

[ملکوت* گامی تارهایی *]

*
*
*
حضرت امام رضا(ع) در تفسیر آیه شریفه: «و الذین هم علی صلاتهم یحافظون»؛ «مؤمنان کسانی هستند که بر نماز هایشان محافظت می کنند» فرموده است: «مراد خداوند متعال مواظبت بر اوقات نماز است».

*
*
*همچنین فرمودند:«اوقات نماز را محافظت کنید (سعی کنید نماز را در اوقات مخصوص آن به جا آورید) زیرا هیچ بنده ای از آفت حوادث در امان نیست. کسی که وقت واجب نماز او فرا رسد، و از روی عمد کوتاهی کند (در وقت خود به جای نیاورد) خطا کار است».

*
*
*
خداوند در قرآن این گروه را مذمت کرده و فرموده است:«فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون»
«وای بر آن دسته از نمازگزارانی که از نماز خود غافل اند».

*
*
و نیز فرمود:«مراد از ساهون در این آیه آن هایی هستند که غافل از اوقات نمازهای واجب خود هستند.»

*
*
*
روشن است که شیطان همواره در کمین انسان نشسته است و از هر فرصتی استفاده می کند تا با نیرنگ ها و وسوسه های خود، آدمی را از مسیر درست و از رسیدن به کمال و تعالی باز دارد و او را با خود همراه سازد. شیطان بیشتر همّ و غمّ خود را معطوف نماز می کند و می داند که اگر بندگان به نماز اهمیت دهند، هیچ مجالی برای جولان و یکه تازی او وجود نخواهد داشت.
*
*
*
امام رضا(ع) می فرماید:
«شیطان پیوسته از شخص مؤمن در وحشت و گریزان است، تا وقتی که بر نمازهای پنجگانه مراقبت و محافظت دارد. هنگامی که ]با تأخیر از اول وقت و بی اعتنایی[ آن ها را ضایع ساخت، شیطان بر او جرأت می یابد و او را به ورطه ی گناهان بزرگ می اندازد.»

*
*
*
به همین دلیل است که امام معصوم(ع) می فرماید: «امتحنوا شیعتنا عند مواقبت الصلاه کیف محافظتم علیها؛ شیعیان ما را در اوقات نماز، آزمایش کنید که چگونه بر خواندن نماز در موعد مقرّر محافظت می کنند.»
*
*


*

[ملکوت* گامی تارهایی *]

*
*
*

امام رضا(ع) به یکی از اصحابش فرمود:
«ای فلانی! زمانی که وقت نماز فرا رسد، بر تو لازم است نماز را در اول وقت به جای آوری، زیرا تو نمی دانی بعداً چه پیش خواهد آمد».
*
*
*


و نیز فرمود:«برای هر نمازی سه وقت است: اول وقت، وسط وقت، آخر وقت، به جا آوردن نماز در اول وقت موجب خشنودی خدا، در وسط آن عفو پروردگار، و در آخر وقت غفران و آمرزش الهی است و بهترین اوقات، اول وقت است و کسی حق ندارد آخر وقت را برای نماز انتخاب کند. همانا نماز آخر وقت برای کسی مجاز است که بیماری یا عذری داشته باشد، یا این که مسافر باشد.»

نماز اول وقت افزون بر ثواب و اجری که دارد آثار و برکات متعددی به دنبال دارد، اما نماز در وسط وقت تنها ثواب دارد و آن برکات را در پی نخواهد داشت. اگر نماز در آخر وقت خوانده شود، از ثواب آن نیز کم خواهد شد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

رعایت آداب نماز

هر ضیافتی آدابی دارد و برای بهره مندی بیشتر و بهتر از آن ضیافت یابد آداب ضیافت را رعایت کرد، به راستی ضیافت با شکوه و پر رمز و راز نماز دارای چه آدابی است؟ اینک از زبان مخزن اسرار الهی، امام رضا(ع) که معرفت کاملی نسبت به این ضیافت و آداب آن دارد، آداب نماز را بهره مند می شویم:
*
*
*
«آداب نماز این است که آن را با حضور قلب و فراغت اعضا و جوارح از هر کاری، به جای آوردی و با تواضع در مقابل خداوند بایستی و بهشت را در طرف راست خود ببینی و آتش را در طرف چپ و صراط را پیش رو و خداوند را در مقابل.»
*
*

از بیانات دُرَربار رضوی استفاده می شود که نماز آدابی باطنی و ظاهری دارد، وقتی شرایط و آداب باطنی رعایت شود، بر ظاهر نمازگزار تأثیر می گذارد و آداب ظاهری نیز رعایت می شود.

الف) آداب باطنی
مقصود از آداب باطنی آن دسته از آدابی است که مربوط به قلب و باطن انسان هاست.
1- حضور قلب
در تعریف حضور قلب آمده است:
«مقصود از حضور قلب، این است که قلب نمازگزار هنگام نماز، نزد نماز باشد، نه مشغول به امر دیگری که او را از نماز، غافل می کند، و همین مقدار که قلب نمازگزار، متوجه ظاهر و احوال و اقوال نماز باشد، در تحقیق حضور قلب، کافی است».
*
*
*

[ملکوت* گامی تارهایی *]

*
*
*
حضرت رسول(ص) فرموده است: «عبادت کن خدای تعالی را، چنانکه گویا او را می بینی و اگر او را نمی بینی، او تو را می بیند.»

همچنین نماز گزار باید متوجه باشد که توجه به خدا، منحصراً باید با قلب او باشد و درونش متوجه حضرت احدیّت باشد؛ اما سر و صورت او اینه دل و تابع و پیرو آن است و توجه سر و صورت به تنهایی ارزش ندارد.بنده ای که دامن خدمت به کمر بسته و در برابر سیّد و مولای خود ایستاده است، چگونه ممکن است از او روی برتابد و افکارش را در غیر آنچه مولا می خواهد به کار اندازد؟ بی گمان چنین کاری، موجب محرومیت او از توفیق بندگی خواهد بود؛ کجا رسد که آن مولا خدای قادر متعال باشد که او را آفریده و همه مقدّراتش را تقدیرنموده است.
*
*
*حضرت علی بن موسی الرضا(ع) نقل فرمود: «مردی از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) بود به نام «قیس»، هنگامی که مشغول نماز شد، در رکعت اول مار سیاهی آمد و در موضع سجده ی قیس قرار گرفت، او با بی توجهی کامل به رکوع و سجده رفت، وقتی پیشانی برداشت، مار به گردن او پیچید، سپس وارد پیراهن او شد؛ ولی او به نمازش ادامه داد و از مار هم آسیبی به او نرسید.»

*
*
*

سپس حضرت رضا(ع) قضیه ای را که برای خودشان رخ داده بود، نقل کرد و فرمود: «من روزی در فرع بودم (زمینی ما بین مکه و مدینه) وقت نماز فرا رسید، پس پیاده شدم و به سوی بوته ی ثمامه رفتم (در بیابان عربستان گاه بوته هایی به قد یک درخت به چشم می خورد که از سایه شان به خوبی می توان استفاده کرد). همین که به نماز ایستادم و رکعتی خواندم، یک افعی نزدیک من آمد و کنارم قرار گرفت و من متوجه نماز شدم و از آن نکاستم و کم نکردم . افعی به من نزدیک شد و سپس به طرف بوته برگشت. وقتی از نماز فارغ شدم، در حالی که دعا و تعقیباتم را نیز تخفیف نداده بودم، بعضی از یارانم را که همراهم بودند، فرا خواندم و گفتم: پشت سر شما زیر بوته افعی است.» پس او را کشتند. آن گاه امام علی بن موسی الرضا(ع) فرمود: «هر کس از غیر خدا نترسد، خداوند او را کفایت می نماید».

*
*
*

حضرت امام رضا(ع) فرموده: «همانا نماز بهترین شیوه بندگی خداست و آن زیباترین شکلی است که خداوند آن را آفریده؛ پس کسی که به طور کامل و تمام آن را به جا آورد، حق واجب آن را ادا کرده است و کسی که در انجام آن کوتاهی کند، خدا آن را به صورتش می زند.»
*
*
*

[ملکوت* گامی تارهایی *]

2- خشوع و خضوع

حضرت امام رضا(ع) فرمود: «بر تو باد در نماز به خشوع و خضوع و این که در پیشگاه خداوند، چنان خاشع و خاضع باشی که خشیت و خوف، از سیمای تو ظاهر گردد.»

*
*
*


خداوند متعال فرموده است: «به راستی مؤمنان رستگار شدند؛ آنان که در نمازهایشان خشوع کنندگانند.»

*
*
*

بنده ای که برای خدمت و عبادت در پیشگاه خدای متعال می ایستد، موظّف است که با قلب و تمام جوارح و اعضا، اظهار عبودیت و بندگی کند. نمازگزار باید با طمأنینه، آرامش، هیبت و حیاء نماز بخواند و سر خود را پایین بیندازد و به موضع سجده بنگرد و گردن و پشت خود را راست نگه دارد و دست های خود را روی ران ها بگذارد، بدون این که با دست هایش بازی کند. کمال قلب در هنگام نماز، به این است که این سخن خدای – تبارک و تعالی – را پیوسته در نظر داشته باشد که می فرماید: «هنگامی که بر پای می ایستی، در منظر پروردگارت هستی و او تو را می بیند.»

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اهتمام به نماز شب

چنان که گزارش رجاء ابن ضحاک مشخص می شود، امام هشتم(ع) به انجام کامل نوافل یومیّه و نافله شب مداومت داشت، در گزارش دیگری از ابراهیم بن عباس چنین آمده است:«سیره آن حضرت چنان بود که شب کم می خوابید و بیشتر شب را بیدار بود و به عبادت و نوافل مشغول بود».
*
*
*

علاوه بر سیره عملی آن بزرگوار، در بیانات آن معصوم نیز سفارش فراوانی به نافله شب شده است .
امام رضا(ع) فرموده است:«نماز شب، موجب خشودی خدا است».
*
*
*
نیز فرمود:«بر شما لازم است که در به جای آوردن نماز شب کوشا باشید. هر بنده ای در آخر شب برخیزد و هشت رکعت نماز گزارد، سپس دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر به جای آورد، و در قنوت آن هفتاد بار از خدا طلب آمرزش نماید، از عذاب قبر و آتش در پناه ایزدی قرار گیرد، و عمرش طولانی شود، و وسعت رزق یابد.»
*
*
*

امام رضا(ع) از پدرشان و ایشان هم از جد شان نقل فرمود: از امام زین العابدین(ع) سؤال شد: چرا کسانی که نماز شب می خوانند از خوشروترین مردمانند؟حضرت در پاسخ فرمود:«زیرا آنها با خدا خلوت کرده اند، و خداوند نیز ایشان را از نور خود پوشانده است.»

*
*
*

بدین سان سیره حضرت آن بود که به همه مستحبات اهتمام می ورزیدند و در انجام با کیفیت آن بسیار می کوشیدند، اما به نماز شب و نماز جعفر طیّار توجه خاص داشتند و هر دو را با هم می خواندند. نماز شب و نماز جعفر طیّار وقتی تأثیر فراوان بر روح و معنویت انسان می گذارد که در خلوت و به دور از چشم دیگران و با نشاط روحی و کیفیت و به طور مکرر و مداوم انجام شود و اگر کسی به چنین توفیقی دست یابد، انوار الهی بر قلب او خواهد تابید.