حجاب در رسانه ملی، چالش ها و بایسته ها

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقدمه

حجاب تنها یک دستورالعمل دینی و وظیفه شرعی برای زن مسلمان نیست، بلکه از ضرورت های اجتماعی جوامع انسانی است که با وجود آن منافع و تأثیرات شگرفی در جامعه پدیدار شده، نبود و عدم رعایت آن زیان ها و آثار مخربی در فرهنگ عمومی اجتماع، اقتصاد و سیاست بر جای گذاشته است.


زن در پرتو حفظ این ارزش می تواند، عامل نیرومندی در جهت حفظ سنت ها و روابط اجتماعی سالم و ارزش های انسانی و معنوی باشد. از این رو، حجاب به عنوان بارزترین نشانه هویت زن مسلمان به شمار می رود، در مقابل بی حجابی و پوشش نامناسب و غیر متناسب همواره یکی از دغدغه های جوامع و فرهنگ های مختلف به ویژه در جوامع اسلامی بوده است؛ زیرا پوشش امری است که با عنصر فرهنگی و مذهبی هر جامعه در هم آمیخته و با ویژگی های مختلف فردی و اجتماعی افراد جامعه گره خورده است. نظام ارزشی هر جامعه با پوشش و وضعیت عفاف در آن ارتباط تنگاتنگی دارد. در سال های اخیر شاهدیم که حجاب در برخی جوامع اسلامی، به عنوان یک عنصر ارزشی دچار تغییر شده و همگام با این فرآیند، نوع پوشش نیز از سمت حجاب اسلامی به بد حجابی و بی حجابی کشانده می شود. از آنجا که امر پوشش و لباس در ابتدا تابع فرهنگ افراد و سپس سلیقه های شخصی است، می توان تغییر پوشش و کمرنگ شدن حجاب اسلامی را در برخی جوامع به معنای تغییر فرهنگ ها و ارزش ها دانست.


نگاهی به وضعیت پوشش در جوامع غربی به وضوح نشان می دهد که تغییر نوع پوشش در آن جا با تغییر ارزش های این جوامع همزمان بوده است. همراه با رشد سرمایه داری در این جوامع، ارزش های مادی و مصرف گرایی به شدت گسترش یافت و در این وضعیت، نوع لباس به سمت پوشش های تنگ و چسبیده به بدن گرایید.[1]


امروزه در میان عواملی که جوامع انسانی را به تغییر ارزش ها و فرهنگ ها می کشاند، رسانه ها مهم ترین و تأثیرگذارترین عامل هستند. در این میان، رسانه های ارتباط جمعی، به وی‍‍‍‍ژه رسانه های تصویری مانند سینما و تلویزیون به سبب تأثیر بیشتر تصاویر روی مخاطبان از اهمیت خاصی برخوردار هستند. تلویزیون به دلیل حجم بالای تماشاگران و راه یابی آسان آن به دورترین و محروم ترین مناطق و تنوع برنامه ها، بیشتر مورد تأکید قرار می گیرد؛ زیرا اثرپذیری افکار عمومی از پیام های مستقیم و غیر مستقیم آن در مقایسه با سایر وسایل ارتباط جمعی، مانند رادیو و روزنامه ها بیشتر است؛ بنابراین به جرأت می توان اذعان کرد که وسایل ارتباط جمعی به ویژه رسانه های دیداری و شنیداری در ترویج و نهادینه ساختن فرهنگ حجاب و یا تضعیف آن نقش انکار ناپذیری در جامعه دارند.
با توجه به این امر که گسترش و تقویت حجاب به عنوان یکی از مبانی مهم اسلام از رسالت های یک دولت اسلامی است و همه دستگاه های فرهنگی و تبلیغی باید در خدمت این هدف باشند؛ در این نوشتار به بررسی عملکرد و نقش رسانه های تصویری مانند سینما و به ویژه تلویزیون در ترویج فرهنگ عفاف و حجاب می پردازیم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مفهوم شناسی

الف﴾ حجاب؛ حجاب در لغت معانی مختلفی دارد؛ مانند: پوشش، پرده، منع و آنچه میان دو چیز واقع شود.[2] در زبان عربی از آن جهت ابرو را حاجب می گویند که به عنوان پرده و مانعی برای چشم در برابر شعاع خورشید عمل می کند. می توان گفت حجاب، مانع ملاقات طرفین با یکدیگر از راه حس لامسه و باصره است. این واژه در اصل بر موانع جسمانی اطلاق می گردد، اما در برخی مواقع به موانع معنوی نیز حجاب گفته می شود. تعبیر حجاب با همین معنا در آیه 51 سوره شوری و نیز در آیه 5 سوره احزاب به کار برده شده است. در دستوری که امیرالمومنین (ع) به مالک اشتر نوشته است، می فرماید: فَلاٰ تُطَوِّلَنَّ احتِجَابَکَ عَنْ رَعیَّتِکَ [3]؛ یعنی در میان مردم باش. کمتر خود را در اندرون خانه از مردم پنهان کن. حاجب و دربان تو را از مردم جدا نکند، بلکه خودت را در معرض ملاقات و تماس مردم قرار ده... . استفاده ازکلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتاً جدید است.[4] در اصطلاح فقهی، حجاب پوشش زن در برابر بیگانه است؛ اما فقها در کتب فقهی از این واژه کمتر استفاده نموده و بیشتر برای بیان این معنا از واژه های ستر و نظر بهره گرفته اند.


در نظام ارزشی اسلام مسأله حجاب از اصول پذیرفته شده است که در وجوب آن نیز هیچ تردیدی نیست. تمام فقهای شیعه و اهل تسنن بر آن اتفاق نظر دارند و مهم ترین دلیل وجوب حجاب، آیات قرآن[5] است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اما نکته مهم اینکه در اندیشه قرآن، حجاب تنها منحصر به پوشش ظاهر نیست، بلکه حجاب پوششی، تنها یک نمونه از دستورات قرآنی در مورد حجاب است. دستور دیگر قرآن کریم درباره حجاب، به شیوه مخصوصی از سخن گفتن و کارکرد آن در مناسبات اجتماعی زنان نظر دارد: )فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا([6]؛ قرآن کریم در این آیه علاوه بر مشروعیت دادن سخن گفتن زن و مرد نامحرم، زنان را از سخنان لطیف و تحریک آمیز و یا استفاده از لحن و طنین خاص در صدا منع می کند. خداوند در دستور دیگری به زنان توصیه می کند که در معاشرت ها و تعاملات خود با مردان رفتار مناسبی داشته باشند و از تبرج و خودنمایی بپرهیزند.[7]

ب) عفاف؛ عفاف واژه ای عربی است که از فرهنگ اسلامی و دینی وارد زبان فارسی شده است. این واژه با فتح حرف اول از ریشه عفت است. راغب اصفهانی، عفت را اینگونه معنا می کند: العفة حصول حالةٍ للنفس تمتنع بها عن غلبة الشهوة [8]؛ عفت، پدید آمدن حالتی برای نفس است که به وسیلة آن از فزون خواهی شهوت جلوگیری شود. پایه عفاف، خویشتن داری است و ردپایی از جنسیت یا اختصاص به جنس خاص (زن) در معنای لغوی عفاف، وجود ندارد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

دهخدا نیز عفاف را به پارسایی و پرهیزگاری، نهفتگی، پاکدامنی، خویشتن داری معنا کرده است[9]. در فرهنگ فارسی معین آمده است: عفاف: پارسایی، پرهیزگاری، پاکدامنی، در تداول اغلب به کسر اول تلفظ می کنند .

بنابراین در گویش فارسی، عفاف به کسر اول و به معنی پاکدامنی به کار می رود. به طور کلی می توان گفت: عفت یا عفاف نیرویی درونی است که موجب خویشتنداری انسان در مقابل افراط در ارضای غریزه های مختلف است. علامه طباطبائی( قدس سره) نیز عفاف را از اصول فضیلت های انسانی می داند و پس از آنکه قوای شهوانی، غضبی و فکری را منشأ و خاستگاه تمامی اخلاق انسانی بر می شمرد، می گوید:

حد اعتدال در قوه شهوانی عفاف و افراط و تفریط در آن شره و خمود نامیده می شود .[10]

عفاف در مقایسه با حجاب امری کلی است و وجود نیروی عفاف به عنوان یک صفت نفسانی و ارادی، سبب می شود، انسان به نیازها و غرایز وجودی خود پاسخی عاقلانه و مناسب بدهد و از افراط و تفریط ها بپرهیزد.

حجاب به عنوان یک شاخه از درخت عفاف، بخش مهمی از آن محسوب می شود و راهکاری مهم برای نهادینه ساختن امر عفاف است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ج) رسانه های جمعی؛

رسانه های جمعی به تمام ابزارهای غیر شخصی ارتباط گفتـه می شود که به وسیله آن، پیام های دیداری و یا شنیداری به طور مستقیم به مخاطبان انتقال می یابند. تلویزیون، رادیو، سینما، اینترنت، ماهواره و مجلات، کتب و... در زمره رسانه های جمعی محسوب می شوند. امروزه این رسانه ها، نقش مهمی در تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به ویژه فرهنگی دارند و به نوعی در پی تسلط بر زندگی مردم هستند؛ بنابراین ذهنیت مردم را با انفجار اطلاعات (درست یا نادرست) شکل می دهند تا بتوانند بر زندگی آن ها و شیوه آن مسلط شوند.

د) بی حجابی؛

بی حجابی به معنای نداشتن پوشش متناسب با استانداردهای پذیرفته شده در جامعه و الگوی برگرفته از فقه اسلامی است. از این رو پوشیده نبودن مواضعی از بدن که نیازمند پوشش است، همچنین استفاده از پوشش های بدن نما، تنگ، تحریک کننده و بد شکل و هر عملی که اصل عفاف را درجامعه خدشه دار کند، بی حجابی محسوب می شود؛ مانند آرایش های نامناسب و نداشتن وقار و متانت لازم در ارتباط با جنس مخالف. این امر از منظر آسیب شناسی یکی از مصادیق انحراف و کج روی است؛ زیرا رفتاری ناسازگار با هنجارها و انتظارات یک جامعه اسلامی محسوب می شود و این رفتارها به طور طبیعی مستحق سرزنش و طرد اجتماعی و مجازات است. به عبارت جامعه شناسی هرگاه رفتار افراد جامعه با هنجارها، ارزش ها و عقاید اجتماعی جامعه در تعارض و تضاد باشد، رفتار اجتماعی، رفتاری نابهنجار خواهد بود؛ زیرا میان خواسته ها، نیازها و آرمان های اجتماعی سیستم موجود و افراد جامعه هماهنگی دیده نمی شود.[11]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ارتباط رسانه های جمعی به ویژه تلویزیون با فرهنگ حجاب

در جهان امروز یا به عبارت بهتر عصر امپراطوری رسانه ها، وسایل ارتباط جمعی با انتقال اطلاعات و شکل دادن به آن ها نقش مهمی در توسعه و تغییر فرهنگ و تمدن بشری ایفا می کنند. در میان این رسانه ها، تلویزیون به دلیل دسترسی آسان و تنوع برنامه ها، تأثیرگذاری بیشتری دارد و به عنوان یک ابزار مهم در تولید و انتقال یا حفظ فرهنگ های مختلف، فعالیت های گسترده ای دارد. امروزه ابرقدرت ها برای غارت فرهنگ و منابع کشورها که به سرسپردگی مطلق و همه جانبه آن کشورها می انجامد، شبکه های بزرگ تلویزیونی را در دست گرفته است و با استفاده از توان تکنولوژیکی فوق مدرن در صنعت ارتباطات تلویزیونی، تغییرات مهمی در حوادث فرهنگی و سیاسی و اقتصادی دنیا به طور مستقیم و یا غیر مستقیم ایجاد می کنند؛ زیرا قدرت درک و تحلیل کسانی که با کتاب، روزنامه و رسانه های نوشتاری سرو کار دارند، نسبت به مسائل جاری جهان بیشتر از آن هایی است که فقط با رسانه های بصری و سمعی دم خورند. از این رو، رسانه های تصویری مانند تلویزیون، به دلیل ارتباط با همة اقشار جامعه، می توانند بهتر و مؤثرتر عمل کنند. آن ها با تهیه و پخش برنامه های متنوع و جذاب و بهره گیری از غرائض، احساسات و حتی فطریات انسانی، با القای فرهنگ مورد نظر خودشان، عرصه را بر فرهنگ های سنتی و رقیب تنگ می کنند و با در اختیار گرفتن افکار مخاطبان و تغییر نگرش در آنان، رفتارشان را نیز کنترل می نمایند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

امام خمینی( قدس سره) در وصیت نامه سیاسی ـ الهی خود در این خصوص فرموده اند:

رادیو و تلویزیون ... از ابزارهای مؤثر تباهی و تخدیر ملت ها خصوصاً نسل جوان بوده است. در این صد سال اخیر به ویژه نیمه دوم آن چه نقشه های بزرگی از این ابزار، چه در تبلیغ ضد اسلام و ضد روحانیت خدمتگزار و چه در تبلیغ استعمارگران غرب و شرق کشیده می شد و از آن ها ( رادیو و تلویزیون) برای درست کردن بازار کالاها ... استفاده گردید ... همه این ها طبقه جوان زن و مرد را از مسیر عادی زندگی و کار و صنعت و تولید، منحرف و به سوی بی خبری از خویش و شخصیت خود هدایت می کردند .[12]

امروز نیز در میان تبلیغات گسترده رسانه ای، به طور طبیعی، دین اسلام که همواره بر اساس مبانی خود در برابر تجاوزات دشمنان ایستادگی می کند، بیشتر آماج حملات شدید فرهنگی قرار می گیرد. اشاعه فرهنگ مبتذل غرب به طور گسترده به وسیله رسانه ها در کشورهای مسلمان نشین در راستای همین هدف است؛ زیرا برای از بین بردن فرهنگ دینی، باید ارزش های آن ها را مورد حمله قرار داد و یکی از مهم ترین ارزش های دینی اسلام، حجاب و پوشش اسلامی برای زنان است. آن ها می دانند با نابودی و محو این ارزش مهم اجتماعی، مردم مشغول شهواتشان می شوند و ارزش های دینی و در پی آن، حکومت و سیاست را از یاد می برند. فرانتس فانون می نویسد: هر چادری که دور انداخته شود، افق جدیدی که بر استعمارگر ممنوع بوده در برابر او می گشاید و پس از دیدن چهره هر بی حجابی امیدهای حمله ور شدن اشغالگر ده برابر می شود. اگر بخواهیم به تار و پود بافت جامعة الجزایر هجوم بریم و استعداد و مقاومت آن را معدوم سازیم، باید اول زن ها را تحت تسلط قرار دهیم .[13 ]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

لوئی منتسکیو نیز در تحلیلی کارکردگرایانه می نویسد: از دست رفتن عفت زنان به قدری تأثیرات بد دارد و به اندازه ای نواقص و معایب تولید می کند و طوری روح مردم را فاسد می نماید که اگر کشوری دچار آن گردد و این اصل مهم از بین برود، بدبختی های زیادی از آن ناشی می گردد، به خصوص در حکومت دموکراسی، از دست رفتن عفت، بزرگ ترین بدبختی ها و مفاسد را باعث می شود تا جایی که اساس حکومت را از بین خواهد برد. به این جهت، قانون گذاران خوب، عفت را توصیه و از زنان توقع وقار در اخلاق را دارند .[14]

این سیاست، امروزه یکی از رایج ترین شیوه های رسانه های غربی برای ضربه زدن به اسلام است. با نگاهی اجمالی به سخنان غربی ها در مورد حجاب می توان دریافت که آن ها در صدد القای این تفکرند که حجاب، نشانه ظلم اسلام به زنان است. آن ها برای توصیف حجاب زن مسلمان از واژه هایی چون کفن ، لباس مزور و حجب و حیای سیاه استفاده می کنند. به طور کلی واکنش های غرب (در رسانه ها) نسبت به حجاب در یکی از دو دسته زیر قرار می گیرد: اول، تفسیری کینه توزانه از حجاب که آن را نشانه آشکار ظلم اسلام نسبت به زن می داند و دوم، دیدگاهی خیال پردازانه که حجاب را جزئی از سنن بیگانه شرقی می داند که خواهان فروکش کردن لذت جنسی است.[15]

اثرگذاری رسانه ها در این زمینه به اندازه ای است که بر اساس پژوهش های انجام شده، به وضوح دیده می شود که با افزایش میزان استفاده از رسانه ها و کالاهای فرهنگی تبلیغاتی آن ها، نگرش افراد به حجاب، منفی تر و با کاهش میزان استفاده آن ها، مثبت تر شده است.[16]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ارتباط رسانه ها با مسأله حجاب و عفاف

رسانه ها در این زمینه می توانند از طریق روش های مختلف، وجود یا عدم وجود حجاب را با جذب مخاطب و ایجاد رابطه مناسب با وی، نهادینه کنند. این امر می تواند از طریق تعیین نظام ارزشی مخاطبان و الگودهی و آموزش به آن ها محقق شود.

1. ارزش گذاری ( تجلیل یا تحقیر غیرمستقیم)؛

در حقیقت، در نظام ارزشی، به دلیل پویایی و تأثیرگذاری عوامل فرهنگی، همواره نقش اول به فرهنگ داده می شود. حجاب یک زن مسلمان نمادی از فرهنگ الهی است که به دلیل جایگاه خاصی که در نظام ارزشی اسلام داراست، در تقابل با فرهنگ مادی قرار می گیرد. به همین دلیل تغییر نظام ارزشی مسلمانان در رابطه با فرهنگ حجاب در صدر برنامه های رسانه های غربی قرار گرفت. این برنامه از دو طریق، اجرایی گشت:

اول: نفوذ فرهنگ لیبرالیستی و سلطه جهان شمول جامعه سرمایه داری که نتیجه آن چیرگی فردگرایی و تقدم تمایلات فردی بر مصالح جمعی، تسامح و تساهل، لذت جویی، تنوع خواهی، مدگرایی، ایجاد محیط های مختلط، افزایش تحریکات جنسی و در نهایت جلوه گری ابتذال در پوشش و آرایش است.

دوم: تحقیر و بی ارزش جلوه دادن حجاب نزد زنان مسلمان که در مقابل، رسانه های داخلی می توانند با ارزش گذاری مناسب، به تثبیت آن در جامعه کمک کنند. مواردی از قبیل پست و عقب مانده نشان دادن افراد باحجاب و نمایش چهر ه زن مدرن و تحصیل کرده امروزی بدون حجاب و مظاهر جنسی زنانگی، نمونه بارزی از القای این نوع ارزش گذاری است. خودباختگی و خود کم پنداری در میان مسلمانان به دلیل ضعف اعتقادات دینی در برخورد با فرهنگ غرب و توجه به ارزش های مادی و ظاهرگرایانه و غفلت از ابعاد روحانی و معنوی نیز بیشتر به تغییر نظام ارزشی منجر می شود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2. الگو آفرینی؛

یکی از کارکردهای مهم رسانه ها برای جذب مخاطب و فرهنگ سازی، طرح الگوهای شخصیتی یا ستاره سازی است. به طور معمول در هر فیلم داستانی یا سریال و فیلم سینمایی، فردی به عنوان قهرمان فیلم دارای شخصیتی جذاب است که سیر داستان را به دست می گیرد. مخاطب نیز از نظر عاطفی و فکری با او هم راهی می کند و این امر گاهی به هم ذات پنداری مخاطب با او می انجامد. این امر نقش مهمی در الگوبرداری از شخصیت و رفتارهای قهرمان داستان در مخاطبان دارد و آن ها خواسته یا ناخواسته، از رفتار، پوشش و گفتار او تقلید می کنند. به عنوان مثال اگر یک هنرپیشه بدقیافه و دافعه برانگیز چادر سرش کند و یک هنرپیشه زیبا و مقبول جوانان، بی حجاب یا کم حجاب باشد، هر دو در جهت تغییر و تضعیف سمبل های مذهبی در جامعه کار می کنند. هنرپیشه بدقیافه با حجاب تداعی و متقارن می شود و به حجاب بار ارزشی منفی می دهد. هنرپیشه زیبا و مقبول به کم حجابی بار ارزشی مثبت می بخشد و در نظر بینندگان این نوع پوشش را یک پوشش خوب و مجاز یا مشروع جلوه می دهد و از آن طریق در پی همانندی و تقلید بینندگان از هنرپیشه ها، این نوع پوشش در جامعه رواج می یابد. در نتیجه سمبل های مذهبی کاهش می یابند و همراه با آن ها ارزش ها و اعتقادات مذهبی نیز تغییر می کنند.[17]