انسان کامل ؛ قطب عالم و کون جامع

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

انسان کامل ؛ قطب عالم

نوشته استاد حسن رمضانی



انسان كامل كه از او با القابى چون كون جامع، قطب عالَم، جام جهان‌نما، خليفه، امام، صاحب‌زمان، اكسير اعظم،خضر، مهدى، كامل، مكمّل، دانا، بالغ و[32] ... نيز تعبير مى‌شود اصطلاحى است عرفانى و بر كسى كه مظهر أتمّ اسماى حسناى الهى و آيينه تمام‌نماى خداست و در شريعت، طريقت و حقيقت، تمام و در اقوال و افعال و اخلاقِ نيك و نيز در معارف الهى سرآمد همه است[33] اطلاق مى‌گردد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اين اصطلاح در قرآن صريحاً به‌كار نرفته است؛ ولى معنا و مفهوم آن را از آياتى كه به خليفة اللّه، امام، مطهّر، مخلَص، مهتدى، صدّيق، صالح، مقرّب، سابق، مصطفى، مجتبى، ولىّ‌اللّه، رسول، نبىّ، صاحبان نفس مطمئنه و عبوديت تامّة مربوط است مى‌توان برداشت كرد،

افزون بر اين چون انسان كامل در همه اوصاف كمال سرآمد همه است مى‌توان همه آياتى را كه به فضايل و كمالات انسانى اشاره دارد به انسان كامل مرتبط دانست، بلكه از آن‌رو كه انسان كامل خود قرآن ناطق و قرآن خُلق وى است[34]، مى‌توان همه قرآن را وجود كتبى انسان كامل و سوره‌ها و آيات آن را مدارج و معارج وى معرفى كرد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

انسان كامل گرچه به اعتبار پايين‌ترين نشئه و نازل‌ترين مرتبه وجوديش خود را به فرمان خدا مانند ساير انسانها بشر معرفى مى‌كند:

«قُل اِنَّما اَنا بَشَرٌ مِثلُكُم» (كهف/18،110) و مى‌گويد:

من از غيب بى‌اطلاعم و ازاين‌رو از بسيارى از خيرات بى‌بهره‌ام و برايم پيشامدهاى سوئى رخ مى‌دهد: «لَو كُنتُ اَعلَمُ الغَيبَ لاَستَكثَرتُ مِنَ الخَيرِ و ما مَسَّنِىَ السّوءُ» (اعراف/7،188)

و از فرجام خويش و ديگران بى‌خبرم: «و ما اَدرى ما يُفعَلُ بى و لابِكُم» (احقاف/46،9)

و به اقتضاى زندگى عالم مادّى از ديگر موجودات استفاده كرده و مانند ديگران در بازارها راه مى‌رود و نيازمند خوردن و آشاميدن است: «قالوا مالِ هـذا الرَّسولِ يَأكُلُ الطَّعامَ و يَمشى فِى الاَسواق» (فرقان/25،7)؛

ولى وى را به لحاظ نشئات و اطوار وجودى ديگرش مقامات و فضايلى است[35] كه شناخت و برشمردن همه آنها از عهده فهم انسانهاى معمولى و نيز حوصله اين مقال خارج است، ازاين‌رو در اين‌جا فقط به بيان اجمالى برخى از آنها بسنده مى‌شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مقامات و فضايل انسان كامل

1. يگانگى و وحدت:

انسان كامل به لحاظ اصل و ريشه يك حقيقت است[36] كه از آن در عرفان به «حقيقت محمّديه» تعبير مى‌شود[37]؛ ولى همين حقيقت واحد را بر حسب اقتضائات متفاوت و استعدادهاى گوناگون در زمانهاى مختلف، مظاهرى متعدّد و تجليّاتى متنوّع است.[38]

اين مظاهر و تجليّات چيزى جز صورتهاى پيامبران و اولياى معصوم نيست، ازاين‌رو قرآن كريم به‌رغم اينكه برترى برخى از پيامبران را نسبت به برخى ديگر مى‌پذيرد:

«تِلكَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلى بَعض» (بقره/2،253)


همه انبيا را در كنار هم و معاضد يكديگر معرّفى مى‌كند:

«و اِذ قالَ عيسَى ابنُ مَريَمَ يـبَنى اِسرءيلَ اِنّى رَسولُ اللّهِ اِلَيكُم مُصَدِّقـًا لِما بَينَ يَدَىَّ مِنَ التَّورةِ و مُبَشِّرًا بِرَسول يَأتى مِن بَعدِى اسمُهُ اَحمَد» (صف/61 ،6)


و بين آنها هيچ تفرقه‌اى را به رسميّت نمى‌شناسد:

«والمُؤمِنونَ كُلٌّ ءامَنَ بِاللّهِ و مَلـئِكَتِهِ و كُتُبِهِ و رُسُلِهِ لانُفَرِّقُ بَينَ اَحَد مِن رُسُلِهِ» (بقره/2،285)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در برخى از روايات نيز به اين نكته به صورت رمز اشاره شده است؛ از جمله روايتى است كه از امام على بن ابى‌طالب(عليه السلام) نقل شده است: نخستين چيزى كه خداوند متعالى آن را آفريد نور حبيبش محمّد(صلى الله عليه وآله) بود ... .

پس خداوند از نور محمّد(صلى الله عليه وآله وسلم) 20 دريا آفريد كه همه از جنس نور بود.

سپس به نور محمّد(صلى الله عليه وآله)فرمود:

در آن درياها نزول كند. پس نزول كرد و چون از آخرين دريا خارج شد خداوند متعالى به او فرمود: اى حبيب من! و اى سرور پيامبرانم! شفيع روز حشر تويى.

آنگاه نور ياد شده به سجده افتاد و سپس برخاست و از او 000/124 قطره مترشّح شد و خداوند متعالى از هر قطره پيامبرى آفريد و زمانى كه انوار انبيا كامل شد همه آنها مانند طواف حاجيان بر گرد خانه خدا بر گرد نور محمّد(صلى الله عليه وآله)طواف كردند[39]،

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

بنابراين مى‌توان گفت انسان كاملى كه از ازل تا ابد مدار احكام عالم و مركز دايره وجود است به اعتبار اصل و حقيقت يكى است، گرچه به اعتبار ظهور و تجلّى متعدّد است.

صرف‌نظر از وحدت انسان كامل به معناى مزبور، وحدت ديگرى را براى او مى‌توان ثابت كرد و آن عبارت است از اينكه در هر زمان فقط يك فرد از انسان كامل وجود دارد و ديگران هر كه باشند تابع و رعيّت وى به حساب مى‌آيند،

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

زيرا انسان كامل مظهر «لَيسَ كَمِثلِهِ شَىءٌ» (شورى/42،11) است و همان‌گونه كه خداوند حقيقت واحد است و تعدّد بردار نيست مظهر تام او نيز يك حقيقت است و كثرت و تعدّد را بر نمى‌تابد:



«الإمام واحد دهره» [40] اين وحدت را به صورت ديگر مى‌توان از آيه مزبور استفاده كرد و آن عبارت از اين است كه «كاف» را در «كَمِثلِهِ» كاف تشبيه و «مثل» را به معناى مظهر تامّ دانسته و بگوييم چيزى شبيه مظهر تامّ خدا (انسان كامل) نيست. اين سخن بدين معناست كه انسان كامل نظير ندارد.[41]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2. جامعيت و خلافت:

انسان كامل يگانه كلمه‌اى است كه خود به تنهايى با جامعيت خويش همه اوصاف جمال و جلال خدا و جميع اسماى حسناى او را به نمايش گذاشته است:

«قالَ يـاِبليسُ ما مَنَعَكَ اَن تَسجُدَ لِما خَلَقتُ بِيَدَىَّ» (ص/38، 75)،
«وعَلَّمَ ءادَمَ الاَسماءَ كُلَّها» (بقره/2،31)

و بدين ترتيب لايق مقام خليفة‌اللّهى گشته است:

«و اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلـئِكَةِ اِنّى جاعِلٌ فِى الاَرضِ خَليفَةً» (بقره/2،30)

گرچه برخى از مفسران خلافت را در اين آيه به معناى جانشينى ملائكه[42]،

برخى به معناى جانشينى ابليس و پيروان وى در زمين[43] و آن را شامل همه انسانها دانسته يا به آدم ابوالبشر اختصاص داده‌اند[44]؛

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ولى همان‌گونه كه در بسيارى از تفاسير آمده است مى‌توان خلافت مزبور را به معناى جانشينى خدا دانست و آن را به انسان كامل كه مظهر اسم اعظم «اللّه» و محلّ تجلّى همه اسماى حسناى الهى است اختصاص داد،[45] و افزود همين انسان كامل است كه خداوند علم به حقايق اشيا و ماهيّات آنها را به او آموخته:

«و عَلَّمَ ءادَمَ الاَسماءَ كُلَّها» (بقره/2،31) و وى را معلّم فرشتگان: «قالَ يـــادَمُ اَنبِئهُم بِاَسمائِهِم...» (بقره/2،33) و مسجود آنان: «و اِذ قُلنا لِلمَلـئِكَةِ اسجُدوا لاِدَمَ» (بقره/2،34) بلكه مسجود همه موجودات[46] قرار داده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در برخى آيات از خلافت مزبور به «امانت» تعبير شده است[47]؛ همان امانتى كه آسمانها و زمين و كوهها از حمل آن سر باز زدند و تنها انسان كامل توانست آن را حمل كرده و از عهده آن به خوبى برآيد:

«اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَى السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَينَ اَن يَحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها وحَمَلَهَا الاِنسـنُ ...» (احزاب/33،72)

خداوند در سوره يس مى‌فرمايد:

همه چيز را در امام مبين احصا كرده‌ايم: «و كُلَّ شَىء اَحصَينـهُ فى اِمام مُبين» (يس/36،12) و اين، به اعتبارى به جامعيت انسان كامل كه ملاك خلافت اوست اشاره دارد،

ازاين‌رو برخى از مفسران گرچه امام مبين را در آيه مزبور به كتاب مبين كه همان لوح محفوظ است تفسير كرده‌اند[48]؛

ولى با توجه به روايات وارده[49] آن را به نحوى بر على بن أبى‌طالب(عليه السلام)منطبق دانسته و چنين معنايى را از جمله معانى باطنى و اشارات قرآن به حساب آورده‌اند.[50]