مانند كردن خدا به مخلوقات

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

تشبيهات برخى از متصوفه درباره خداى متعالى مانند تشبيه به نفس ناطقه در مقايسه با بدن، تشبيه به نور كلّى محيط و ... نيز تام نيست، چون تشبيهات ياد شده شايد از جهتى تبيين كننده مطلب باشند؛

ولى از جهاتى ديگر مستلزم محدوديّت و نقص اند، از اين رو برخلاف رأى برخى كه خدا را از مثل پيراسته مى دانند نه از مثال، همان طور كه خداوند از مِثْل منزه است،

از مثال و نظير نيز مبرّاست و مثالهايى كه در قرآن، احاديث و سخنان بزرگان در مورد خداوند جهت تفهيم و تقريب به ذهن آمده، شبيه به مثال است نه مثال.[26]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

به گفته برخى مفسران ذيل آيه 74 نحل/16 كه از مثل زدن براى خدا نهى مى كند: «فَلا تَضرِبوا لِلّهِ الاَمثالَ اِنَّ اللّهَ يَعلَمُ و اَنتُم لا تَعلَمون» مراد از مثل زدن آن است كه انسانهايى كه از حقايق امور و كنه ذات خدا بى خبرند، در مقام وصف خداوند با نوعى استعاره و تشبيه، اوصافى را براى وى برشمرند و در نهايت او را به خلق تشبيه كنند.[27]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

به گفته برخى مفسران ذيل آيه 74 نحل/16 كه از مثل زدن براى خدا نهى مى كند: «فَلا تَضرِبوا لِلّهِ الاَمثالَ اِنَّ اللّهَ يَعلَمُ و اَنتُم لا تَعلَمون» مراد از مثل زدن آن است كه انسانهايى كه از حقايق امور و كنه ذات خدا بى خبرند، در مقام وصف خداوند با نوعى استعاره و تشبيه، اوصافى را براى وى برشمرند و در نهايت او را به خلق تشبيه كنند.[27]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

براين اساس، آيه «فَلا تَضرِبوا لِلّهِ الاَمثال ...»يعنى خدا را به خلق خويش تشبيه نكنيد و او را با چيزى نسنجيد، چون مثل زدن در جايى است كه ذاتى يا وصفى به ذات يا وصف ديگرى تشبيه شود، در حالى كه خداوند برتر از آن است كه در ذات يا وصف شبيه داشته باشد.[28] به نظر برخى مراد اين است كه در عبادت براى خدا به اشباه و امثالى معتقد نشويد، زيرا او نه شبيه دارد و نه مثل و نه احدى جز او سزاوار پرستش است.[29]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

گفتنى است ميان آيه اى كه از مَثَل زدن براى خدا نهى مى كند و آيه اى كه مَثَل برتر را از آن خدا مى داند: «و لِلّهِ المَثَلُ الاَعلى و هُوَ العَزيزُ الحَكيم»(نحل/16،60) تهافتى نيست، زيرا اوّلا مخاطب آيه 74 نحل/16 انسانهايى هستند كه از حقايق امور از جمله ذات خدا بى خبرند و نبايد در موردى كه از آن آگاهى ندارند، مَثَلى بزنند كه با حقيقت امر ناسازگار است و روشن است اين مطلب با اينكه خود خدا كه به ذات خويش عالم است از خود خبر دهد كه مَثَلِ برتر از آنِ اوست (نحل/16، 60 و نيز روم/30،27) هيچ گونه منافاتى ندارد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ثانياً آيه 60 نحل /16 در جهت آيه 74 اين سوره و در حقيقت، بيان علّت آن است، زيرا برايند اين دو آيه در مجموع، آن است كه انسانهاى محدود و ناآگاه در مقام وصف خداوند از مثل زدن و ذكر هرگونه اوصاف ناپسند يا پسنديده محدود بپرهيزند، چون او از همه آنچه مى گويند و تصوير مى كنند، ناپسند يا پسنديده محدود، برتر و بالاتر است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

صفات او محض كمال و حقيقت وى نامحدود و از هرگونه نقص و نيستى دور است. او را حياتى است كه مرگ تهديدش نمى كند، قدرتى است كه درماندگى و ناتوانى عارضش نمى شود، علمى است كه جهلْ مقارن آن نيست، عزّتى است كه ذلتى همراه ندارد[30]،

به چيزى جز آنچه خود وصف كرده است وصف نمى گردد[31] و به امثالى جز آنچه خود بيان كرده است، مانند تمثيل آيه 35 نور/24، مثل زده نمى شود، همان گونه است كه خود خبر داده[32] يا بندگان مخلَص و برگزيده وى به اوصاف كمالش ستوده اند: «سُبحـانَ اللّهِ عَمّا يَصِفون * اِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلَصين». (صافات/37، 159 ـ 160)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اين بندگان را خدا خالص ساخته و به خود اختصاص داده است و كسى جز او در آنان با وى شريك نيست؛ و چون او خود را به آنها شناسانده و ديگران را در ديدشان فراموشانده است، آنان در مرحله نخست خدا را شناخته، سپس ديگران را با او مى شناسند و هرگاه بخواهند وى را در دل خويش وصف كنند، به چيزى وصف مى كنند كه شايسته ساحت كبريايى اوست و اگر او را با زبانشان بستايند، با لحاظ قصور الفاظ و محدود بودن معانى، به كوتاهى بيان و گنگى زبان اعتراف مى كنند[33]، چنان كه سرور مخلَصان پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) اقرار مى كرد كه از عهده ثناى الهى برنمى آيد.[34]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ربوبيت و نفى تشبيه:

برخى مفسران، از آيات ربوبيت خدا نسبت به عالميان: «اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العــلَمين»(حمد/1،2) يا مشارق و مغارب: «فَلا اُقسِمُ بِرَبِّ المَشـرِقِ والمَغـرِب»(المعارج/70،40) يا آيات مالكيت وى نسبت به مشرق و مغرب: «قُل لِلَّهِ المَشرِقُ والمَغرِبُ» (بقره/2،142)، «لِلّهِ المَشرِقُ والمَغرِب»(بقره/2،115) استفاده كرده اند خداوند با هيچ يك از موجودات عالم اجسام تشابه ندارد، زيرا طبق اين آيات او ربّ*، خالق، موجد و مالك همه چيز از جمله زمان، مكان و جهات است و چون خالق و موجد بايد قبل از مخلوقات خويش وجود داشته و نيز بعد از آنها باقى باشد، بايد ذات خداوند پيش و نيز پس از زمان و مكان و جهات و از آنها پيراسته باشد و اين خود قوى ترين دليل بر نفى تجسيم و اثبات تنزيه است.[35]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

وى همچنين از جواب حضرت موسى(عليه السلام) به سؤال فرعون كه از ماهيت و جنس و جوهر خداوند پرسيد: «قالَ فِرعَونُ وما رَبُّ العــلَمين»(شعراء/26،23) ـ و موسى(عليه السلام) در پاسخ گفت: «رَبُّ السَّمـوتِ والاَرضِ و ما بَينَهُما اِن كُنتُم مُوقِنين»(شعراء/26،24)؛ «رَبُّكُم و رَبُّ ءابائِكُمُ الاَوَّلين»(شعراء/26،26)؛ «رَبُّ المَشرِقِ والمَغرِبِ و ما بَينَهُما اِن كُنتُم تَعقِلون» (شعراء/26،28) ـ بهره برده است كه خداوند نبايد جسم و موصوف به اَشكال و مقادير باشد، زيرا در آن صورت جواب صحيح اين بود كه صورت و شكل و مقدار او را ذكر كند.[36]

گفتنى است آيات فرمان به تكبير يا تسبيح خداوند، مانند «و رَبَّكَ فَكَبِّر»(مدثّر/74،3)، «و سَبِّح بِالعَشِىِّ والأبكار» (آل عمران/3،41) و «و سَبِّح بِحَمدِ رَبِّكَ» (طه/20،130) يا آيات نفى شريك، ولىّ، فرزند، زن و كفو از او مانند «و قُلِ الحَمدُ لِلّهِ الَّذى لَم يَتَّخِذ ولَدًا ولَم يَكُن لَهُ شَريكٌ فِى المُلكِ ولَم يَكُن لَهُ ولِىٌّ مِنَ الذُّلِّ و كَبِّرهُ تَكبيرا»(اسراء/17،111)، «اَنّى يَكونُ لَهُ ولَدٌ ولَم تَكُن لَهُ صـحِبَةٌ»(انعام/6،101) و «لَم يَلِد ولَم يُولَد * و لَم يَكُن لَهُ كُفُوًا اَحَد»(اخلاص/112،3 ـ 4) نيز هريك به شكلى عقيده تشبيه را ردّ و بر بطلان تصوير خدا به اشباه و امثال تأكيد مى كنند.