گزینش بندگان خاص (اجتباء)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

گزینش بندگان خاص (اجتباء)

گزينش بندگان خاص براى رهايى از تشتّت و بهره‌مندى از فيض‌هاى ويژه

واژه اجتبا از باب افتعال و از ريشه «ج ب ى» است. لغويان، جبى را به‌معناى جمع كردن (گردآورى) دانسته‌اند;[1] بدين سبب حوض را كه محلّ گردآورى آب است، جابيه، و خراج را كه از اطراف و اكناف گردآورى مى‌شود، مَجْبى ناميده‌اند.[2]

از آن‌جا كه باب افتعال بر قصد و اختيار دلالت مى‌كند مى‌توان اجتبا را به‌معناى اختيار كردن شىء براى گردآورى و رهايى بخشيدن آن از تشتّت و پراكندگى دانست.[3]

اجتبا و برگزيدن بنده از ناحيه خداوند به‌معناى اختصاص دادن او به فيض‌هاى خاص الهى است كه نتيجه آن حاصل شدن انواع نعمت‌ها براى او، بدون هيچ‌گونه سعى و تلاشى است و اين موهبت تنها براى پيامبران و صديقان و شهدا خواهد بود.[4]

در قرآن كريم، مشتقّات «جبى» 12 بار به‌كار رفته كه 10 مورد آن به بحث «اجتبا» مربوط است.

در موارد ياد‌شده، به جز يك مورد كه به‌معناى لغوى اجتبا (اعراف/7، 203) ارتباط دارد، به حقيقت اجتبا (معناى مصطلح آن) همراه با علم به تأويل احاديث (يوسف/12، 6) و هدايت (مانند نحل/16، 121; انعام/6، 87 و‌...‌) و صلاح (قلم/68، 50) و علم به غيب (آل‌عمران/3، 179) و نفى حرج (حج/22، 78) اشاره شده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

حقيقت اجتبا:

همان‌گونه كه از تأمّل در معناى لغوى و اصطلاحى اجتبا به‌دست مى‌آيد و نيز دقّت در موارد كاربرد آن در قرآن مؤيّد است، حقيقت اجتبا آن است كه خداوند، بنده خود را برگزيند و وى را از هرگونه تشتّت و تفرّق و سرگردانى و تمايل به جوانب گوناگون و متضادّ رهايى بخشد; آن‌گاه او را به‌سوى خود متمايل و راه هدايت و رستگارى را برايش فراهم آورد.[5]

برخى مفسّران، ذيل آيه‌6 يوسف/12 آورده‌اند:

در همه موارد كاربرد و همه مشتقّات اين مادّه (جبايه) جمع‌آورى چيزى و حفظ آن از تفرقه و تشتّت لحاظ شده است; بنابراين، اجتباى بنده‌اى از بندگان خداى سبحان به‌وسيله او به اين معنا است كه بخواهد او را مشمول رحمت خود سازد و به مزيد كرامت، اختصاص دهد و به اين منظور، او را از تفرّق در راه‌هاى پراكنده شيطانى حفظ كرده، در شاه‌راه صراط مستقيمش بيندازد.[6]

از آن‌چه گفته شد، روشن مى‌شود كه تفسير اجتبا به مطلق برگزيدن، درست نيست; زيرا گزينش، معنايى است كه ما آن را از صيغه افتعال كه بر قصد و اختيار دلالت دارد، استفاده مى‌كنيم و به مادّه اجتبا اختصاص ندارد; بلكه معناى مزبور را از هر مادّه‌اى كه به باب افتعال برده شود مى‌توان فهميد.

بلى مى‌توان گفت: شخصى كه مُجْتَبى است، او را براى اختصاص به مقام اجتبا يا جهت كارهاى خطيرى چون رسالت و امامت و ولايت برمى‌گزينند;[7] ولى بايد توجّه داشت كه برگزيدن اوّل، سابق بر اجتبا يا همراه آن است و برگزيدن بعدى، متفرِّع بر اجتبا خواهد بود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

از آن‌چه گفته شد، روشن مى‌شود كه مرادف دانستن اجتبا با واژه‌هايى چون اصطفا و اخلاص (خالص گردانيدن)، درست نيست;

زيرا اصطفا از مادّه صفو (‌=‌صاف و خالص بودن)[8] و به‌معناى گزينش كسى جهت خالص و پاكيزه ساختن وى از آلودگى‌ها است،[9]

و اخلاص نيز از آن‌جا كه از باب افتعال و مفيد معناى اختيار نيست نمى‌تواند مرادف اجتبا قرار گيرد.

برخى مفسّران به رغم آن‌كه اجتبا را به گزينش تفسير كرده‌اند، با كمك حديث «إذا أحبّ اللّه عبداً ابتلاه فإن صبر اجتباه و إن رضى اصطفاه»، اجتبا را مقدّمه اصطفا دانسته و گفته‌اند: آن‌چه در روايت آمده، مراتب محبّت خدا است; خواست و گرفتارى و درگيرى، آن‌گاه پاى‌دارى و كوشش و پذيرش و گزيدگى، سپس خلوص و تصفيه.[10]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اجتبا و هدايت:

خداوند درباره شمارى از پيامبران مى‌فرمايد: ما آن‌ها را اجتبا، و به راه راست هدايتشان كرديم:

«واجتَبَينـهُم و هَدَينـهُم اِلى صِرط مُستَقيم» (انعام/6، 87).

آمدن اجتبا همراه هدايت به‌ويژه پيش از هدايت، گوياى اين نكته است كه بين اجتبا و هدايت، رابطه علّى و معلولى برقرار است و نيز تقدّم ذكرى «اجتَبَينـهُم» بر «هَدَينـهُم» بر زمينه‌ساز بودن اجتبا براى هدايت دلالت دارد.[11]

گويا خداى متعالى خواسته است بگويد: ما پيامبران ياد‌شده را از سرگردانى ميان كثرات و تمايل و ركون به مظاهر خلقيّة نجات داده و آن‌ها را به‌سوى خود متمايل ساخته و به صراط مستقيم* هدايتشان كرده‌ايم.[12]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

برخى به رغم اين‌كه اجتبا را در آيه ياد‌شده به مطلق برگزيدن معنا نكرده بلكه برگزيدن را لازمه آن دانسته‌اند، در تصوير معناى جمع به‌گونه‌اى ديگر مشى كرده و گفته‌اند:

اين معنا (برگزيدن) گرچه از موارد كاربرد اجتبا استفاده مى‌شود; ولى معناى اصلى آن نيست; بلكه لازم آن معنا به‌شمار مى‌رود و معناى اصلى اجتبا همان جمع‌آورى است و از سياق آيات مورد بحث به‌دست مى‌آيد كه همان معناى اصلى لغت مورد عنايت است و خواسته براى بيان هدايت* به صراط مستقيمى كه بعد ذكر مى‌كند، زمينه‌سازى كرده باشد.

گويى فرموده است: ما سلسله جليله انبيا(عليهم السلام) را كه در طول تاريخ بشر متفرّق بوده‌اند و هر يك از آنان در زمانى مى‌زيسته، يك جا جمع، و همه را با يك عنايت، به‌سوى صراط مستقيم هدايت كرديم. مقصود از سياق اين آيات، بيان اتّصال رشته هدايت‌يافتگان به هدايت فطرى الهى است و مناسب چنين بيانى اين است كه اين سلسله يك‌جا تصوّر شده و هدايتشان يك هدايت و صراط مستقيمشان يك صراط گرفته شود تا آن‌كه اختلاف در زمان و احوال و اختلاف پويندگان باعث اختلاف در هدايت و صراط نشود13

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در آيات 13 شورى/42 58 مريم/19; 122 طه/20، و 121 نحل/16 نيز رابطه اجتبا و هدايت مطرح شده است. در خصوص

آيه 13 شورى، اجتباى خداوند مسبوق به نهى از تفرقه و سابق بر هدايت ذكر شده است و اين خود، گوياى سير طبيعى تبدّل

تفرقه به جمع و زمينه سازى جمع جهت هدايت است:[14]

«شَرَعَ لَكُم مِنَ الدّينِ ما وصّى بِهِ نوحـًا والَّذى اَوحَينا اِلَيكَ و ما وصَّينا بِهِ اِبرهيمَ و موسى و عيسى اَن اَقيموا الدّينَ و لاتَتَفَرَّقوا فيهِ كَبُرَ عَلَى المُشرِكينَ ما تَدعوهُم اِلَيهِ اللّهُ يَجتَبى اِلَيهِ مَن يَشاءُ و يَهدى اِلَيهِ مَن يُنيب».

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

برخى از مفسّران، ذيل آيه 122 طه/20 «ثُمَّ اجتَبـهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيهِ و هَدى» گفته اند: كلمه اجتبا به معناى جمع كردن براى برگزيدن است. در اين آيه نيز خداى متعالى بنده خود (آدم) را براى خويش جمع آورى كرده، به طورى كه كسى غير از خدا در او شريك نباشد.

بنابراين معنا است كه تفرّع جمله «فَتابَ عَلَيهِ و هَدى» بر آن به خوبى روشن مى شود. گويا او را داراى اجزايى فرض كرده و اجزايش را از اين جا و آن جا گرد آورده، سپس به او رجوع و هدايتش كرده و به سوى خود به راهش انداخته است.[15]

اين مفسّر، ذيل آيه 121 نحل/16 (شاكِرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ و هَدهُ اِلى صِراط مُستَقيم) كه به حضرت ابراهيم(عليه السلام)مربوط است، پس از اشاره به ريشه واژه اجتبا نيز آورده است: اجتباى انسان بهوسيله خدا به اين است كه او را براى خود خالص، و از مذهب هاى گوناگون جمع آورى كند.[16]

در آيات 13 شورى/42 58 مريم/19; 122 طه/20، و 121 نحل/16 نيز رابطه اجتبا و هدايت مطرح شده است. در خصوص

آيه 13 شورى، اجتباى خداوند مسبوق به نهى از تفرقه و سابق بر هدايت ذكر شده است و اين خود، گوياى سير طبيعى تبدّل

تفرقه به جمع و زمينه سازى جمع جهت هدايت است:[14]

«شَرَعَ لَكُم مِنَ الدّينِ ما وصّى بِهِ نوحـًا والَّذى اَوحَينا اِلَيكَ و ما وصَّينا بِهِ اِبرهيمَ و موسى و عيسى اَن اَقيموا الدّينَ و لاتَتَفَرَّقوا فيهِ كَبُرَ عَلَى المُشرِكينَ ما تَدعوهُم اِلَيهِ اللّهُ يَجتَبى اِلَيهِ مَن يَشاءُ و يَهدى اِلَيهِ مَن يُنيب».

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اجتبا و نفى حرج:

در آيه 78 حج/22، به رابطه ميان نفى حرج و اجتبا اشاره شده است: «و جـهِدوا فِى اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجتَبـكُم و ما جَعَلَ عَلَيكُم فِى الدّينِ مِن حَرَج». اين آيه را خواه خطاب به همه امّت اسلامى بدانيم ـ

همان گونه كه بيش تر مفسّران گفته اند ـ[17] و خواه خطاب به اهل بيت عصمت و طهارت ـ همان طور كه مفاد برخى از روايات است و برخى از مفسّران نيز آن را پسنديده اند ـ [18] بين نفى حرج و حقيقت اجتبا رابطه علّى و معلولى برقرار است; زيرا حرج و هرگونه گرفتارى دست و پاگيرى، اضطراب و تشتّت را بر انسان حاكم كرده، اطمينان و تمركز وى را از بين مى برد و در نتيجه نخواهد توانست به آسانى به سوى ملكوت روى آورد و در جهت آن حركت كند و به هدف نايل آيد; برخلاف صورتى كه حرج از او نفى، و گرفتارى هاى دست و پاگير زندگى از مسير تكاملى وى برداشته شود; زيرا در اين صورت، تشتّت و تفرّق انسان به تمركز، و اضطراب او به آرامش مبدّل مى شود و سير او را به سمت ملكوت آسان مى كند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

علم به غيب و اجتبا:

سر از راز غيب درآوردن و بر امور غيبى مطّلع شدن، نصيب كسى كه در كثرات منغمر است و تفرّق و تعدّد مظاهر گوناگون عالمِ كثرت، او را متفرّق كرده و هر جزئى از اجزايش را به جانبى مى كشاند، نمى شود.

اطّلاع بر غيب، تمركز مى طلبد و تمركز، تجمع مى خواهد; ازاين رو، خداوند در آل عمران/3 آيه 179 مى فرمايد: اين گونه نيست كه خدا شما را از غيب آگاه سازد; بلكه او از ميان پيامبران، عدّه اى را به مقام اجتبا اختصاص داده; آن گاه آنان را بر امور غيبى آگاه مى سازد:[19] «و ما كانَ اللّهُ لِيُطلِعَكُم عَلَى الغَيبِ و لـكِنَّ اللّهَ يَجتَبى مِن رُسُلِهِ مَن يَشاءُ»

و نيز به همين جهت، حق تعالى در آيه 6 يوسف/12، علم به تأويل احاديث را كه خود نوعى از آگاهى بر غيب شمرده مى شود، پس از اجتباى حضرت يوسف(عليه السلام)مطرح مى كند: «و كَذلِكَ يَجتَبيكَ رَبُّكَ و يُعَلِّمُكَ مِن تَأويلِ الاَحاديثِ ...».

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

صلاح و اجتبا:
در سوره قلم، آيه 50 خداوند، پس از آن كه به قصّه حضرت يونس و گرفتارى و سرگردانى وى اشاره مى كند، مى فرمايد: اگر نعمتى از پروردگارش به فريادش نرسيده بود، در حالى كه نكوهيده بود، به هامون افكنده مى شد; ولى پروردگارش او را به مقام اجتبا اختصاص داد و از صالحانش قرار داد: «فَاجتَبـهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّــلِحين». در اين آيه، تأخّر اجتبا از حالت خاص يونس و تقدّم آن بر «فَجَعَلَهُ مِنَ الصّــلِحين» آن هم با فاى تفريع مفيد اين معنا است كه اجتبا، يونس را از تفرّق بال و تشتّت و حيرانى رهايى بخشيد; آن گاه وى را لايق درجه صالحان كرد.
كاربرد «اجتبا» در آيه 203 اعراف/7، به اجتباى اصطلاحى ربطى ندارد; بلكه فقط معناى لغوى آن مقصود است; زيرا اين آيه به تعريض مشركان هنگام تأخير نزول وحى بر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)اشاره دارد و مى گويد: آنان وقتى براى مدتّى وحى نازل نمى شد و رسول خدا(صلى الله عليه وآله)منتظر نزول وحى بود، مى گفتند: آيات پيشين را كه از اين سو و آن سو جمع كرده اى، حال نيز چنين كن: «و اِذا لَم تَأتِهِم بِـايَة قالوا لَولاَ اجتَبَيتَها».