مکه

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

مرز حرم از سمت عراق
در مورد مرز حرم از سمت عراق، چهار قول وجود دارد:
1ـ بنا به نقل ازرقی در فاصله هفت مایلی است.
2ـ به گفته ابن ابی زید مالکی، در کتاب «النوادر» در هشت مایلی است.
3ـ سلیمان بن خلیل بر این عقیده است که در فاصله ده مایلی است.
4ـ بنا به گفته ابوالقاسم بن خرداذبه، در شش مایلی است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

ازرقی گفته است: حد حرم در سمت عراق در «ثنیة الحل» یعنی گردنه و بلندی حل است که در محلی بنام «مقطع» واقع است. از نظر ازرقی علت نامگذاری آن به «مقطع» آن است که در زمان «عبدالله بن زبیر» سنگ های آن را برای ساختن کعبه کنده و بریدند، از این رو مقطع یعنی بریده شده و کنده شده نامیده شد. برخی گفته اند: علت این نامگذاری این است که در زمان جاهلیت وقتی اهل مکه به سفر می رفتند، از پوست های درختان حرم، بریده و از گردن شترشان آویزان می کردند و اگر پیاده بودند آن را به گردن خود می آویختند به همین خاطر هر جا می رفتند در امنیت بودند و مردم به احترام حرم می گفتند: «اینها مهمانان خدا هستند.» وقتی که از سفر برمی گشتند و به این محل می رسیدند، پوست ها را می بریدند و از گردن شتر یا خودشان جدا می کردند، بدین جهت این محل، «مقطع» نامیده شده.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

مرز حرم از سمت جعرانه
ضبط درست جعرانه، به کسر جیم و سکون عین و تخفیف راء است. توضیح بیشتر در این زمینه را خواهیم آورد. به گفته ازرقی فاصله این مرز نه مایل و کمی بیشتر، و به گفته ابن خلیل دوازده مایل است. ابن خلیل این قول را پس از بیان قول قبلیش، با تردید نقل کرده است. ازرقی می گوید: «مرز حرم در سمت جعرانه، در شعب (دره) آل عبدالله بن خالد بن اسید واقع شده است» «عبدالله بن خالد بن اسید» که این شعب به او منسوب است، برادرزاده «عتاب بن اسید بن ابی العاص» اموی قرشی، امیر مکه می باشد; وی به خاطر حکمرانی در مکه و مناطق دیگر، از شهرت و معروفیت برخوردار بوده است. در محله بالای مکه، قبرستانی منسوب به وی هست که عبدالله ابن عمر در آنجا مدفون است، خداوند به واقعیت امر داناتر است. سلیمان بن خلیل، عبدالله بن خالد را که این دره به وی منسوب است ـ «خالد بن اسید خزاعی» معرفی کرده و «ابن جماعه» نظر دیگری داده و در توضیح حد حرم در این سمت، گفته است: «حد حرم از طریق جعرانه در شعب آل عبدالله قسری...

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

این نظر که این دره به عبدالله بن خالد بن اسید منسوب است، به واقعیت نزدیکتر می باشد؛ زیرا غالبا در این گونه موارد اماکن و چیزهای دیگر را به اشخاص مشهور نسبت می دهند. در حالی که نه خالد بن اسید خزاعی که ابن خلیل از او نام برده مثل عبدالله بن خالد بن اسید معروف و مشهور است و نه آل عبدالله قسری که ابن جماعت از او یاد کرده.
در هر حال مرز حرم در این سمت اکنون مشخص نیست. به گمان شخصی از بادیه نشینان اطراف مکه این مرز، در نیمه راه جعرانه قرار گرفته است. وقتی که از وی سؤال شد این موضوع را از کجا می گوید؟ گفت: محلی که بنام حد حرم از سمت جعرانه مشهور است یعنی همانجا که وی می گفت ـ در محاذات نشانه های حرم در سمت نخله؛ یعنی عراق قرار گرفته است (و این قرینه است بر این که محل یاد شده، حد حرم از سمت جعرانه است).

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

مرز حرم از سمت تنعیم
درباره مرز حرم از سمت تنعیم نیز چهار قول است:
1ـ بنا به گفته ازرقی 26، ابن خرداذبه 27، ماوردی 28 و نووی، مؤلف «مهذب» در فاصله سه مایلی است.
2ـ در فاصله حدود چهار مایلی است، این قول را ابن ابی زید در کتاب «النوادر» از گروهی از علمای مالکی نقل کرده است.
3ـ به گفته فاکهی در فاصله چهار مایلی است.
4ـ بنا به نقل ابوالولید باجی، در فاصله پنج مایلی است. وی در این باره می نویسد: «من در مکه اقامت کردم و از اکثر مردم شنیدم که تنعیم در پنج مایلی است و در مدت اقامتم اختلاف نظری در این باره نشنیدم. اگر بین تنعیم و مکه چهار مایل باشد باید بین مکه و حدیبیه حدود پانزده مایل باشد؛ زیرا فاصله آن بیش از سه برابر فاصله تنعیم است.»

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

این قول و نیز قول فاکهی و قول ابن ابی زید مورد تردید و اشکال است چنانکه بیان خواهیم کرد. از سخنان ابن ابی زید استفاده می شود که حد حرم در این سمت در انتهای تنعیم است زیرا وی می گوید: «بی هیچ گفتگویی از طرف هیچ یک از علمای ما، حد حرم از سمت مدینه حدود چهار مایل است که تا انتهای تنعیم می باشد» در حالی که نظر ازرقی برخلاف این است؛ وی می گوید: حد حرم از راه مدینه نزدیک تنعیم، کنار خانه های «نفار» در فاصله سه مایلی است، سخنان «محب الدین طبری» در کتاب «شرح التنبیه» مؤید نظر ازرقی است؛ وی می نویسد: «تنعیم اندکی پیش از حل قرار دارد، و هر کس گفته است: تنعیم وصل به حل است، در واقع نقطه ای را که نزدیک حل است، مجازا حل نامیده است».
اگر کسی که تنعیم را وصل به حل نامیده، در این توضیح و تأویل، مرتکب مجاز شده آیا کسی که انتهای تنعیم را آغاز حل، از سمت مدینه معرفی کرده، (چنانکه لازمه سخن ابن ابی زید همین است) مجاز گویی نکرده!؟، خدا به واقعیت امر داناتر است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

مرز حرم از سمت جده
درباره مرز حرم از سمت جده دو قول هست:
1ـ بنا به گفته ازرقی و ابن ابی زید، در فاصله ده مایلی است.
2ـ در حدود هیجده مایلی است. بنابه نقل ابن ابی زید در کتاب «النوادر»، این قول را «باجی» در بحث مربوط به فاصله بین مکه، حدیبیه و نیز در بحث انتهای حرم در سمت جده، اظهار کرده است.
ازرقی می گوید: «انتهای حد حرم در این سمت «منقطع الأعشاش» است. «اعشاش» جمع «عش» می باشد که بخشی از آن جزء «حل» و بخشی دیگر جزء «حرم» است. به گفته شافعی و ابن القصار، «حدیبیه» نیز چنین است.
ماوردی می گوید: «منقطع الأعشاش» جزء حل است ولی به نظر مالک: جزء حرم محسوب می شود. در هر صورت امروزه محل آن دو (منقطع الأعشاش و حدیبیه) مشخص نیست. گفته می شود: حدیبیه همان چاهی است که امروزه سر راه جده بنام چاه «شمیبی» معروف است، خدا به واقعیت امر داناتر است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

مرز حرم از سمت یمن
در مورد مرز حرم از سمت یمن دو نظر وجود دارد:
1ـ بنا به گفته ازرقی و ابن ابی زید و سلیمان بن خلیل، مرز حرم در فاصله هفت (سبعه) مایلی است.
2ـ در فاصله شش (سته) مایلی است. این قول را در سه نسخه از کتاب «القری» به خط «محب الدین طبری» دیده ام ولی می ترسم اشتباه باشد نه لغزش قلم (در عربی «سبعه» و «سته» شباهت زیادی با هم دارند) زیرا در کتاب «القری»، این مطلب را پس از نقل قول ازرقی و ابن ابی زید ذکر کرده است، خدا به واقعیت امر داناتر است. محل مرز و نصب علامت حرم در این سمت به گفته ازرقی «اضاة لبن» در بلندی لبن است که امروز بنام «اضاة ابن عقش» معروف است و در آن علامتی به عنوان مرز حرم برپا است. «اضاة» بر وزن «فتاة» به معنای مرداب و محل جمع شدن آب، و «لبن» به کسر «لام» و سکون «باء» است، چنانکه حازمی گفته است. ولی سلیمان بن خلیل آن را به صورت «لبن»؛ یعنی با فتح «لام» و «باء» ضبط کرده است، چنانکه در موارد متعددی از مناسک وی، به خط خود او دیده ام. خدا به واقعیت امر داناتر است. این بود آنچه در مورد حدود حرم در میان مردم دیده ام، ولی در این باره مطلبی از برخی از علمای حنفی دیدم که جدا بعید است: قاضی شمس الدین سروجی حنفی در مناسک خود از ابوجعفر هندانی نقل کرده که وی گفته است: «فاصله حد حرم از سمت شرق، شش مایل، از سمت دوم دوازده مایل، از سمت سوم سیزده مایل و از سمت چهارم بیست و چهار مایل است»

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

مؤلف کتاب «المحیط» گفته است این سخن درست نیست، زیرا فاصله حد حرم در سمت شرق که همان تنعیم است، سه مایل از مکه است نه شش مایل.
واقع را خدا می داند ولی ظاهرا مقصود گوینده این سخن، از حد شرقی، سمت عراق، از حد دوم، سمت تنعیم، از حد سوم، سمت یمن و از حد چهارم جده است. به این علت گفتیم این مطلب بسیار بعید است که فاصله سمت مشرق را کم و فاصله سه طرف دیگر را بسیار زیاد گفته است. در بحث تعیین حدود حرم، به این علت از این قول یاد نکردم با آنکه اقوال مختلف را آوردم که گوینده آن سمت و جهت حرم را با اسم آنها مشخص نکرده است (و فقط به ذکر سمت شرقی و دوم و سوم و... اکتفا کرده است). در تعیین حدود حرم در اطراف مکه به آنچه مردم گفته اند و اکنون معروف است، تکیه کردم که عبارت بود از: سمت طائف از طریق عرفه (و از مسیر پستی نمره) از راه عراق، از راه تنعیم و از طریق یمن.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

فاصله هایی که گفتیم بر اساس ذراع است که در تعیین مقدار و تعداد مایل در مسافت قصر (مسافت شرعی که نماز مسافر در آن قصر می گردد) معتبر است. و مقصود از ذراع، ذراع دست است چنانکه محب الدین طبری در شرح کتاب «التنبیه» گفته و افزوده است که «مقدار ذراع بیست و چهار انگشت و هر انگشت مساوی با شش حبه جو است که به هم چسبیده باشد.»
این معنا را با خط خود وی دیده ام. نووی نیز در کتاب «تحریر التنبیه» به آن اشاره کرده ولی در تعیین مقدار انگشت، دچار اشتباه شده و گفته است: هر انگشت، مساوی با سه حبه جو است. مقدار ذراع که گفته شد مساوی با هفت هشتم ذراع پارچه فروشی است که امروز در مصر و مکه معمول است. گروهی از علمای ما آن را در حضور من با دست اندازه گیری کردند و سپس با حبه جو که کوبیده و صاف شده، حساب کردند و مطابق نظر محب الدین طبری و موافقان او درآمد (هر ذراع بیست و چهار انگشت، و هر انگشت شش حبه جو).