علت آيه آيه بودن قرآن چيست؟ و چند سوره جدا جدا بر پيامبر(ص) نازل شده است؟ »

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

علت آيه آيه بودن قرآن چيست؟ و چند سوره جدا جدا بر پيامبر(ص) نازل شده است؟ »

قرآن دارای دو نوع نزول دفعی و تدریجی (آیه آیه و سوره سوره) بوده است. و برای نزول تدریجی دلایلی ذکر شده است:
1. استوار کردن قلب پیامبر.
2. تداوم وحی و نزول تدریجی آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را برای پیامبر (ص) و مسلمان فراهم سازد.
3. با درنگ و با فاصله بر مردم خوانده شود تا مردم به آسانی بتوانند آنرا تعقل کرده و حفظش نمایند و علم قرآن با عمل به آن مقارن گردد.
از آنجایی که در قرآن مجید مطالب زیادی بیان شده است، از این رو لازم است این مطالب به صورت دسته بندی و هر یک از این مطالب با مطالبی دیگری که مناسبت دارد به صورت یک مجموعه بیاید و از مطالب دیگر جدا باشد. به همین دلیل قرآن از آیات و سوره های مستقل تشکیل شده است.
قابل ذکر است که محدوده و ابتدا و انتهاء هر آیه به دستور شخص پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید آن را تعبداً پذیرفت. البته بعضی از سوره های کوچک قران به طور یکباره نازل شده اند که نام آنها در پاسخ تفصیلی آمده است.
»
شكى نيست كه قرآن مجيد بصورت تدريجی در عرض بيست و سه سال بر رسول خدا (ص) نازل شده است، از طرف ديگر مى‏خوانيم كه: "قرآن در ماه رمضان و در يك شب نازل شده است.[1]" این آیه صراحت دارد كه قرآن مجید در ماه رمضان نازل گشته است. همچنین آیه "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ"[2] و آيه "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ"[3] نشان مى‏دهد كه قرآن در يك شب نازل گرديده است. مقايسه هر سه آيه روشن مى‏كند كه آن شب در ماه رمضان بوده است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

حادیث نیز گواه بر این مطلب هستند که قرآن به دو صورت نازل شده است:

از حفص بن غياث نقل شده که از امام صادق (ع) پرسيدم خدا مى‏فرمايد: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ حال آنكه از اول تا آخر در بيست سال نازل شده است؟ فرمود: همۀ قرآن در ماه رمضان به بيت المعمور نازل شد، سپس در طول بيست سال نازل گرديد [4] در روايات اهل سنت به جاى بيت المعمور، بيت العزة آمده است.
در تفسير صافى مقدمه نهم، بيت المعمور را به قلب رسول خدا (ص) تأويل كرده و فرموده: گويا مراد نزول آن به قلب پيامبر (ص) است چنان كه خداوند متعال فرموده: "نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‏ قَلْبِكَ" آن گاه در عرض بيست سال به تدريج از قلبش به زبانش نازل شده، آن گاه كه جبرئيل مى‏آمد، وحى را با الفاظش مى‏خواند.
اما علت نزول تدریجی قرآن:
در دوران حیات پیامبر (ص) هرگاه پیش آمدی رخ می داد یا مسلمانان با مشکلی رو به رو می شدند در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به پرسش های مطرح شده، مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد. این مناسبت ها یا پیش آمدها را اصطلاحاً اسباب نزول یا شأن نزول می نامند که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.
بنا براین قرآن در طول 23 سال در پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور تدریجی نازل شده است این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره، بوده ، تا آخرین سال حیات پیامبر (ص) ادامه داشته است. سپس همۀ آیات گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است.
این نحوۀ نزول، از ویژگی های قرآن است و آن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد. زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی (ع) یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید. قرآن می فرماید: «کسانی که کفر ورزیده اند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده» و در جواب آنها آمده: «این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیلۀ آن استوار گردانیم، (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم» [5] و در جای دیگر می فرماید: « قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم»[6] علامه طباطبایی (ره)در تفسیر این آیه به نکات ارزشمندی اشاره داشته و می فرماید: " آیه با صرف نظر از سیاق آن تمامی معارف قرآنی را شامل می شود این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به تدریج در فهم بشر نمی گنجد، لذا باید به تدریج که خاصیت این عالم است نازل گردد تا مردم به آسانی بتوانند آنرا تعقل کرده و حفظش نمایند و بر این حساب آیۀ شریفه، همان معنایی را می رساند که آیۀ « إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ في‏ أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكيم‏ » [7]و در مقام بیان آن است. حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن[8] استعداد مردم در تلقی آن است. و نزول آیات قرآنی به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه، به خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود که به خاطر اینکه یکباره نازل شد یهود از تلقی آن سر باز زد و تا خدا کوه را بر سرشان معلق نکرد حاضر به قبول آن نشدند».[9]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

همچنین از قرآن استنباط می شود حکمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است که پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان احساس کنند که همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطۀ آنان با حق تعالی استوار است . این تداوم وحی و نزول آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را فراهم می سازد».[10]
پس از نزول آیات در زمان ها و در مناسبت های مختلف، در قالب سوره ها گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچکترین سوره، ( کوثر شامل بر سه آیه ) تا بزرگترین آنها، ( بقره شامل بر 286 آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات است.[11]
همچنین در مورد کیفیت تشکیل سوره های قرآن از آیات مختلف نیز باید گفت: «ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبداً پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید؛ تا موقعی که بسم الله دیگری نازل می شد و سورۀ دیگری آغاز می گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم (ص) با اشارۀ جبرئیل دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سورۀ دیگری قرار داده شود مانند آیۀ « وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»[12] که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن را بین آیات ربا و آیۀ دین در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.
بنابراین ثبت آیات در سوره ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود و اینگونه نیست که در همه جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه بسا در وسط مطلب، آیه تمام می شود و ادامه مطلب در آیۀ بعد می آید پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است این که گذشتگان در اندازۀ آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبر اکرم (ص) احیاناً در جایی از آیه توقف می فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند و گمان می رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داده اند.[13]
اما سوره هایی که به طور یک جا و مجموعه بر پیامبر اکرم (ص)نازل شده اند عبارتند از: و الضحی ، الفاتحة، اخلاص، کوثر، تبت، بینه ، نصر، الناس، فلق ، مرسلات. مائده، انعام، توبه، مرسلات، صفّ، عاديات، كافرون، نصر.[14]

[1] بقره، 185"شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ ".
[2] قدر، 1.
[3] دخان، 3.
[4] كافى، نقل از تفسير صافى، مقدمه نهم.
[5] فرقان، 32، وَ قالَ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتيلاً.
[6] اسراء، 106، وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزيلا .
[7] زخرف، 3 و 4.
[8] رشد و به بلوغ رسیدن استعداد مردم.
[9] طباطبایی، محمد حسین ، ترجمه المیزان، ج 13، ص 305 و 306.
[10] معرفت ،محمدهادی ، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، 1380، ص 60-61.
[11] علوم قرآنی، پیشین، ص 111.
[12] بقره، 281.
[13] علوم قرآنی، پیشین، ص 117.
[14] اسرار، مصطفی، دانستنیهای قرآن، ، ص 28، حسن زاده، صادق، كليد قرآن، ص 134.