بررسی پندهای فردوسی از دید فرهنگ ایران

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

به مناسبت روز فردوسی این مطالب تقدیم میشو

حسنعلی ابراهیمی سعید


خلاصه:شرحي براساس تربيت صحيح درنظر فردوسي كه شامل خرد، فرهنگ، هنروگوهر است، پندهائي ازاو دررابطه با: اهميت وقت شناسي، روش زندگي، انتخاب شغل، افراط وتفريط، شناسائي دوست خوب، نيكي و نيكوكاري.


بررسي پندهاي فردوسي از ديد فرهنگ ايران
انديشه‌ها، باورها، آرمان‌ها و رسم‌هاي زندگي و بطور كلي آنچه مشخص پندار، گفتار و كردار نيك اجتماع است از مهمترين جنبه‌هاي تشكيل دهندة فرهنگ به شمار مي‌رود. اصالت فرهنگ هر ملت برپايه‌هايي كه ويژگيهاي فرهنگ وابسته به آن ملت را از جامعه‌هاي ديگر تميز مي‌دهد استوار مي‌باشد.

هرگونه انديشه، باور يا رسمي كه مورد تأييد افراد يك اجتماع قرار گيرد با گذشت ايام اصالت پيدا مي‌كند و آنگاه بعنوان سنت و رسم ملي آن اجتماع معرفي مي‌شود. فيلسوفان، نويسندگان و شاعران ممتاز در هر اجتماع معرفان و مبلغان فرهگ آن جامعه مي‌باشند.

براي هر فرد ايراني موجب افتخار است كه مي‌تواند نمايندة فرهنگي باشد كه از نظر قدمت و اهميت و مزيتهاي ويژة ديگر واجد مقام ارجمندي است.

بزرگان و پيشوايان علم و ادب در ايران هريك به سهم خود نقش خود را در تجلي بخشيدن به جنبه‌هاي مختلف فرهنگ ايراني ايفا كرده‌اند. اما در بررسي و شناخت ديرينه‌هاي فرهنگ ايراني اين نكته شايان اهميت است كه نخست معلوم شود يك نويسنده يا شاعر معين تا چه اندازه معرف ويژگيهاي فرهنگ اصيل ايراني است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

فردوسي طوسي با ايجاد شاهكاري بنام «شاهنامه» بعنوان يك شاعر بزرگ حماسه‌سرا در ادبيات فارسي معرفي شده است. احساسات ملي وطن‌پرستي و شاهدوستي و دلبستگي و افتخار به ايراني بودن يك هدف مشخص و عالي است كه در سراسر شاهنامه مشهود است.

توانايي سخن پردازي و قدرت طبع فردوسي در توصيف و بيان، سادگي گفتار و شيوايي كلام، اعتبار و مزيت ديگري است كه تاريخ ادبيات فارسي در مورد شاهنامة فردوسي صحه گذاشته است. دقت و باريك بيني فردوسي در توصيف جزئيات موجب شده است كه شاهنامه به منزلة منبعي سودمند از سنتها و آداب و رسوم اجتماعي و درباري ايران تلقي شود.

در نقل هر داستان يا هر فصلي از تاريخ در شاهنامه تنها به ذكر رويدادها اكتفا نشده بلكه دانستني‌هاي سودمند دربارة تمدن و رسوم و آداب و فرهنگ ايراني همراه اين داستانها نقل گرديده است.

هنر جهان بيني فردوسي بر همة اين گزارشها رنگ خاصي بخشيده و تأمل و ديد فلسفي وي در قالب ابياتي كه پندهاي او را تشكيل مي‌دهند جلوه‌گر شده است:

گذشته از هفت بزم نوشيروان كه مشتمل بر سخنان پندآميز است در حدود دو هزار بيت چكيدة ذوق و قريحة خود فردوسي است مشحون از حكمت و پند برحسب اقتضاي كلام و موقعيت در قسمتهاي مختلف شاهنامه پراكنده است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

به تأييد كساني كه در منابع شاهنامه تحقيق كرده‌اند فردوسي مطالب شاهنامه را از روي منابعي كه در اختيار داشته با امانتي تحسين انگيز نقل كرده است و حتي نام كساني كه مطالبي را بطور شفاهي بر او بيان كرده‌اند اشاره كرده است.

يكي از قسمتهايي كه فردوسي آن را با همان شرط حفظ اصالت به شعر درآورده است هفت بزم نوشيروان است. نوشيروان هرهفته گروهي از موبدان و بخردان را به حضور مي‌پذيرفت و از آنان مي‌خواست تا هريك سخني از دانش خود بگويد غالباً گفتگو بين اين بخردان بصورت سوأل و جواب يا مناظره انجام مي‌گرفت. شرح هفت بزم از اين بزمهاي هفتگي توضيح سخناني است كه بزرگمهر حكيم، كه در آغاز جواني به آن انجمن راه يافته بود در آنجا بيان مي‌كند.

گفتار بزرگمهر در هفت بزم با پندهايي كه فردوسي در قسمتهاي ديگر شاهنامه به اقتضاي مقام بيان مي‌كند همه يك ديد و يك فلسفة مشخص را معرفي مي‌كند و بدين ترتيب مي‌توان همة آنها را زير عنوان پندهاي فردوسي معرفي كرد.

در اين بررسي بدون اينكه ميان اشعار فردوسي هفت بزم انوشيروان و ابيات پندآميز ديگري كه در بخشهاي مختلف شاهنامه مندرج است فرقي منظور گردد كوشش مي‌شود نظم و ارتباط منطقي ميان ابيات برگزيده‌اي از پندهاي فردوسي ايجاد شود تا بر اثر آن تصويري كه فردوسي از يك وجود آرماني فرهنگ ايراني ترسيم مي‌كند مشخص گردد.

با توجه به شخصيت فردوسي كه از يك فردي علاقمند و معتقد به آداب و رسوم و خصوصيات فرهنگ ايراني بوده و از سوي ديگر در نقل منابعي كه در اختيار داشته است دقت و امانت لازم به كار برده و همچنين ملاحظة دانش و روشن بيني و ژرف‌نگري فردوسي در لابلاي اوراق شاهنامه مي‌توان اميدوار بود تصويري كه به اتكاي گفتار وي از اخلاق و ادب ايراني ترسيم مي‌گردد براي معرفي گوشه‌اي از اصالت فرهنگي ايران سنديت داشته باشد.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

در باب اهميت توجه به اصول اخلاقي در اين همين قدر كافي است كه اشاره شود قوم ايراني از دوران پيش از اسلام و از همان آغاز تمدن درخشان خود به يك فلسفة اخلاقي كه پايه‌هاي آن برنيكي و راستي استوار بوده دلبستگي داشته است.

زردشت پيامبر ايراني اساس دستورات دين خود را برمبناي تعيين هدفهاي زندگي اجتماعي استوار ساخته است. شعار معروف هومت، هوخت، هورشت يعني پندار نيك، گفتار نيك و كردار نيك راه و رسم زندگي اجتماعي ايرانيان پيش از اسلام را بخوبي توجيه مي‌كند.

برروي چنين زمينه بود كه تعاليم عالي دين اسلام و اصول اخلاقي كه بوسيلة كتاب آسماني قرآن تعاليم پيشوايان دين مبين معين شد با پذيرش و دلبستگي ايرانيان روبرو گرديد.

شعر فارسي و كتابهايفلسفه و اخلاق كه بوسيلة دانشمندان ايران از همان قرون اولية اسلام تدوين گرديد گواه بارزي بر پيوند روحي ايرانيان با سنتهاي اخلاقي در اين سرزمين بوده است.

پندگويي كه در اشعار گويندگان متقدم مانند ابوشكور و شهيد و دقيقي بلخي، كسائي مروزي،و رودكي سمرقندي به نمونه‌هايي از آن بر مي‌خوريم در واقع تنها ابزار يك عقيده مشخصي نبوده بلكه ترجمان سنت ادب اجتماعي و اخلاق در ميان ملت ايران بوده است. دراين ميان هنگامي كه نوبت سخنوري به فردوسي مي‌رسد كلام او اوج و جلوة خاصي پيدا مي‌كند. تأثير بيان مطالب اخلاقي از زبان پهلوانان كه با كار و عمل و ايمان خود به مقام قهرماني رسيده‌اند ارزش بيشتري به پندها و راهنماييها مي‌بخشد.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

اساس تربيت صحيح و وجود آراسته، در نظر فردوسي منوط به داشتن چهار بهره است كه عبارت است از: خرد، فرهنگ، هنر، و گوهر.

يكي داستان زد بر او پيلتن كه هركس كه سربر كشد ز انجمن

هنر بايد و گوهر نامدار خرد يار و فرهنگش آموزگار

چون چار گوهر به‌جاي آورد به مردي جهان زير پاي آورد

خرد را فردوسي خلعت ايزدي و اساس زندگي مي‌شمارد و آن را به تاجي بر فرق شهرياران مي‌درخشد يا به گنجي پرزر و خواسته تشبيه مي‌كند:

خرد مرد را خلعت ايزدي است سزاوار خلعت نگه‌كن كه كيست

خرد افسر شهرياران بود خرد زيور نامداران بود

خرد زندة جاوداني شناس خرد ماية زندگاني شناس

دلي كز خرد گردد آراسته چو گنجي بود پر زر و خواسته

دانش و خرد در شاهنامه لازم و ملزوم همديگر شناخته مي‌شود. تأثير و سود خرد همان رو آوردن بسوي دانش است. هيچ كس از آموختن بي‌نياز نيست. آيا مي‌توان دانا و نادان را يكسان به شمار آورد؟ مقام مرد دانشمند از همه والاتر است و ارزش دانش از گنج بيشتر است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

چنان دان كه كس كه دارد خرد به داشن روان را همي پرود

خرد همچون آب است و دانش زمين بدان كين جدا و آن جدا نيست زين

بداشن روان را توانگر كنيد خرد را همان پر سر افسر كنيد

چنين گفت آنكس كه داناتر است به هر آرزو بر تواناتر است

وليكن از آموختن چاره نيست كه گويد كه دانا و نادان يكي است؟

چنان چون تنت را خورش دستگير ز دانش روان را بود ناگزير

بياموز و بشنو ز هر دانشي بيابي ز هر دانشي رامشي

مياساي ز آموختن يك زمان ز دانش ميفكن دل اندر گمان

چنين داد پاسخ كه دانس به است كه داننده بر مهتران برمه است

در دانش از گنج نامي‌تر است همان نزد دانا گرامي‌تر است

«فرهنگ» نتيجه و حاصل دانش و آموختن است. فرهنگ موجب آرايش جان و صفاي روان است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

«هنر» عبارت است از شايستگي‌ها و مهارتها و منظور از «گوهر» سرشت، طبيعت و صفات و استعدادهاي موروثي است. در مورد مقايسة فرهنگ و هنر با گوهر، فردوسي مقام فرهنگ را از گوهر افزونتر مي‌شمارد. هنر را به منزلة بوي گل و گوهر را به مثابة رنگ آن تمثيل مي‌كند و افتخار به فرهنگ و هنر را والاتر از افتخار به گوهر مي‌شمارد.

چنين داد پاسخ بدو رهنمون كه فرهنگ باشد ز گوهر فزون

كه فرهنگ آرايش جان بود زگوهر سخن گفتن آسان بود

گهر بي‌هنر زار و خواست وسست به فرهنگ باشد روان تندرست

چوپرسند پرستندگان از هنر نشايد كه پاسخ دهي از گهر

گهر بي‌هنر ناپسند است و خوار بدين داستان زد يكي هوشيار

كه گر گل نبويد زرنگش مگوي كز آتش نجويد كسي آب جوي

هرآنكس كه جويد همي برتري هنرها بيايد بدين داوري

در ياد گرفتن هنر و دانش، فردوسي به كار و كوشش و تجربه و آزمايش اهميت اساسي مي‌دهد. پذيرش رنج و زحمت را در برابر سود و نتيجة دانش با ارزش و سزاوار مي‌داند.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

به گفتار خوب ار هنر خواستي به كردار پيدا كن آن راستي

جوان گرچه دانا بود با گهر ابي آزمايش نگيرد هنر

يكي داستان دارم از روزگار كه هرجاي دارم همي يادگار

سگ كار ديده بگيرد پلنگ ز روبه رمد شير ناديده چنگ

به رنج آري تنت را رواست كه خود رنج بردن به دانش سزاست

به خواب اندر است آنكه بيدارگشت پشيمان شود چونكه بيدار گشت

اهميت و دقت شناسي يا بقول خود فردوسي هنگام جستن و نظم و ترتيب در زندگي و پيروي از راهنمايي‌و مشورت با مردم هوشيار و پشتكار و پايداري در كوششها شرط اصلي پيروزي درهر كار است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

به هر كار هنگام جستن نكوست زدن راي با مرد هشيار و دوست

چو كاهل شود مرد هنگام كار از آن پس نيايد چنان روزگار

از امروز كاري به فردا ممان كه داند كه فردا چه گردد جهان

گلستان كه امروز گردد بهار تو فردا چني گل نيايد به كار

يقين دان كه كاري كه دارد دوام بلندي پذيرد از آن كار نام

تو كاري كه داري نبرده به سر چرا دست يازي به كاري دگر؟

دربارة روش زندگي، فردوسي معتقد است كه هركس سه نياز اصلي دارد كه عبارت است از غذا، لباس و جاي آسايش مي‌باشد و بيش از آن موجب رنج و افزوني آز در زندگي است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

سه چيزت بيايد كز آن چاره نيست وزان نيز بر سرت بيغاره نيست

خوري با بپوشي و يا گستري سزد گر به ديگر سخن ننگري

كزين سه گذشتي همه رنج و آز چه در آز پيچي چه اندر نياز

در انتخاب شغل شرط اساسي آن است كه به آبروي شخص لطمه وارد نسازد:

هم از پيشه‌ها آن گزين كاندر او ز نامش نگردد نهان آبرو

در زندگي براي همه كس نيازي پيش مي‌آيد ولي نزد مردم بخيل نبايد اظهار نياز كرد. گردآوري مال ثمري جز درد و رنج و ملال ندارد. مرد هشيار كسي است كه از دارايي خود بهره‌مند شود و با بخشش و كمك به مردم مستمند نام نيك حاصل كند. افراط و تفريط هر دو ناپسند است بايد با پس اندازي مناسب به روز و نيستي انديشه كرد.