مسیر خودشناسی تا خداشناسی

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

دانش روان و علم نفس اسلامی و نیز روان شناسی
و معرفت نفس اسلامی به دلیل اهمیت آن به ویژه در حوزه
خداشناسی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.
نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش و اهمیت
علم النفس و معرفه النفس را در خداشناسی بر اساس
آموزه های قرآنی و روایی تبیین نماید.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

از شناخت جزیی نفس تا دانش نفس

وقتی پزشکی در دانشگاه در حال تدریس انواع بیماری ها از جمله ویروس سرماخوردگی است،
از امور به نسبت کلی سخن می گوید که در حقیقت مشترکات این بیماری است.
استاد بیان می کند که علائم و نشانه های این بیماری چنین و چنان است
و راه پیش گیری و درمان آن نیز چنین و چنان است.

همین پزشک وقتی در مطلب نشسته و بیماری وارد می شود
با بررسی نشانه ها و علائم در می یابد که او به بیماری سرماخوردگی دچار شده است.
اما با توجه به نشانه های دیگر و حتی حساسیت های شخص بیمار و یا مزاج
و حتی برخی از بیماری های دیگرش بر آن می شود
تا نسخه ای بنویسد که مناسب با این شخص است.

پزشک به شخص می گوید شما دچار سرماخوردگی و یا فلان نوع از آنفلوانزا شده اید
و این نسخه را برای شما نوشته ام. حال اگر شخصی دیگر بخواهد
از همین نسخه برای سرماخوردگی خودش استفاده کند،
یا تاثیری به جا نمی گذارد و یا حتی گاه تاثیر منفی و عکس دارد؛
زیرا این نسخه بر اساس ویژگی های شخصی بیمار و مزاج و علایم
و نشانه های دیگر نوشته شده و پزشک به اموری چون سن و سال،
بیماری های دیگر، وضعیت مزاجی و مانند آن ها توجه کرده و نسخه ای
را نوشته است که برای دیگری یا کم تاثیر یا بی تاثیر
یا حتی تاثیر منفی به جا می گذارد.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

اصولا علوم و دانش های کلی که بیانگر قواعد و قوانین کلی است،
از مسیر معرفت ها و شناخت های جزیی است.

وقتی یک چیز را در چند شخص مشترک می یابیم بر اساس همین استقراء ناقص
یک حکم کلی هر چند نیمه قطعی و بر اساس اطمینان صادر می کنیم.

البته اگر بشود استقرای تامی به دست آورد آن هنگام
حکم کلی قطعی خواهد بود.

به هر حال، ریشه علوم و دانش و دانایی انسان از امور و قوانین
و سنت های حاکم بر جان و جهان در همین معرفت های جزیی است
که با ابزارهای حسی چون شنوایی و بینایی به دست می آید.

(نحل، آیه ۷۸؛ مومنون، آیه ۷۸)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

معرفت نفس و روان شناسی در قالب شناخت از نفس شخصی خود به ما کمک می کند
تا خودشناسی داشته باشیم و صفات و توانایی و ضعف ها و ظرفیت های نفس
و روان خود را بشناسیم. البته توقف در این حد از شناخت خوب نیست؛
زیرا این شناخت از نفس جزیی خویش تنها بخشی از حقیقت نفس
و روان آدمی را بازتاب می دهد. از سویی دیگر اگر در
این حد توقف کنیم با مشکلی عدم ارتباط با دیگران
و تعامل صحیح با آنان رو به رو خواهیم شد.

از همین رو، باید نسبت به نفوس دیگران نیز شناخت به دست آوریم.
البته شناخت انسان نسبت به نفس خویش بر اساس شناخت
حضوری و شهودی خواهد بود؛ اما نسبت به دیگران
یک شناخت حصولی و اکتسابی و بر اساس
مفاهیم ذهنی خواهد بود.

با این همه همان شناخت ها نیز می توان در گسترش
معرفت و علم ما نیز کمک کند و ما را به شناخت
و دانش بیش تر و کامل تری برساند.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

وقتی انسان پس از خودشناسی به دیگر شناسی می پردازد،
می تواند نسبت خود با دیگران را نیز دریابد
و از نقاط قوت و ضعف خود و دیگران آگاه شود.

هر چه دایره دیگر شناسی ما نسبت به نفوس دیگران بیش تر شود،
می توانیم قوانین و سنت های کلی حاکم بر نفس
را که مشترک به نفوس آدمی است را در یابیم.

این گونه است که معرفت نفس و روان شناسی شخصی
و فردی به دایره گسترده تر راه می یابد و با کشف قوانین
و سنت های حاکم بر نفوس می توانیم به دانش ودانایی نسبت
به نفس برسیم و این گونه به دانش روان
و علم نفس دست یابیم.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

محاسبه و تزکیه نفس

انسان زمانی می تواند به محاسبه و تزکیه نفس اقدام کند که توانسته باشد
از معرفت نفس و روان شناسی شخصی به علم نفس و دانش روان برسد
و کلیاتی را کشف و قوانین مشترک حاکم بر روان و نفس را به دست آورد.

این زمان است که می تواند به محاسبه و سنجش نفس خویش با اصول حاکم
و قوانین مشترک بپردازد و کمبودها و ضعف ها و نیز توانایی ها
و ظرفیت های خودش را بشناسد.

پس از شناخت خود و دانش و دانایی نسبت به اصول حاکم و
قوانین و سنت ها و ظرفیت ها و توانایی و نیز ناتوانی ها و ضعف های نفس
و روان آدمی ، شخص می تواند به تزکیه و خودسازی نفس و روان بپردازد
و آن جایی که نفس به طور کلی ناتوان است و ظرفیتی ندارد بگذرد
و آن جایی که نفس خویش را در امری ناتوان می یابد به جبران
بپردازد و در جایی که نقطه قوتی در نفس خویش می یابد
آن را تقویت کرده و برای استفاده از آن در تزکیه
بخش های دیگر استفاده کند.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

پس در محاسبه نفس و تزکیه نفس لازم است تا
شخص نخست معرفت نفس داشته باشد و خودش را بشناسد.

در گام دوم باید اصول حاکم بر نفس را به عنوان علم النفس
و دانش روان بداند.

آن گاه به سنجش و محاسبه وضعیت خود با آن قوانین
و اصول حاکم بپردازد و در گام سوم عزم به تغییر برخی از
صفات نفسانی خویش و تقویت برخی دیگر نماید.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

خودشناسی گام نخست خداشناسی

بر اساس آموزه های قرآنی، نفس انسانی مظهری از مظاهر کامل الهی است؛
زیرا خداوند از روح خویش در انسان دمیده است و تمامی صفات و اسمای حسنای
خویش را از این طریق در انسان اظهار نموده است.
(حجر، آیه ۲۹؛ سجده، آیه ۹؛ بقره، آیه ۳۰)

البته از آن جایی که هر شخصی همانند روزنه ای است که حقیقت نور الهی
در آن می تابد، ظرفیت هر کسی نسبت به ظهور اسمای الهی با توجه به
همان روزنه ای است که در صدر و قلب او وجود دارد.
نور الهی (نور، آیه ۳۵) بر نفس انسانی می تابد و هر کسی
به میزان توان خویش از آن بر می گیرد و بازتاب می دهد و اظهار می کند.

این گونه است که هر کسی دارای شرح صدر بیش تری باشد
از نور الهی بیش تر بهره خواهد برد و بازتاب کاملی تری
از حقیقت الهی و صفات خداوندی خواهد بود.

در حقیقت هر نفسی از نفوس آدمی هم چون آینه ای است
که نور الهی را بر می تاباند. ظرفیت وجودی هر آینه همان
ماهیتی است که بازتاب صفات الهی خواهد بود.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

از آن جایی که خداوند در مقام فعل ظهور می یابد و در مقام ربوبیت
و پروردگاری در نفوس آدمی مانند مخلوقات دیگر ظهور پیدا می کند،
انسان با خودشناسی و معرفت نفس خویش،
به پروردگار خویش معرفت می یابد؛

زیرا خداوند در مقام ربوبیت و پروردگاری در
نفوس و روان آدمی ظهور و تجلی می کند.

از پیامبر(ص) و امیرمومنان امام علی(ع)
روایت است که فرموده است:

مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه؛

هر کسی به نفس خویش معرفت بیابد
به تحقیق به پروردگارش معرفت یافته است.

(عوالی اللّئالی، ج۱، ص۵۴ و ۱۰۲؛
تفسیر نور الثقلین، ج۱، ص۸۵؛المناقب، ص۳۷۵؛
بحارالأنوار، ج۲، ص۳۱ و ج۶، ص۲۵۱ و ج۵۴، ص۹۹ و ج۶۲، ص۲۹۳ و ج۸۸، ص۴۵۶؛
الجواهر السنیه، ص۱۱۶؛ عوالم العلوم، ج۲، ص۳۲۵؛غررالحکم، ص۵۸۸، ح ۳۰۱؛
شرح غررالحکم، ج۵، ص۱۹۴، ح۷۹۴۶؛ مصباح الشریعه، ص۱۳؛
موسوعه اطراف الحدیث النبوى الشریف، ج۸، ص۳۵۹)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

پس هر کسی با شناخت خویش خداوندی که مشهود در نفس اوست
و تجلی و ظهور کرده را می تواند بشناسد.

البته شخص آن خداوندی را می شناسد که در مقام ربوبیت
و در سطح وسعت نفس آن شخص تجلی و ظهور کرده است.

پس هر کسی با پروردگار خویش ارتباط پیدا کرده و شناخت پیدا می کند
و آن را مشهود خویش می یابد.

(نساء، آیه ۳۳؛ حج، آیه ۱۷؛ سباء، آیه ۴۷؛ فصلت، ایه ۵۳)