ياران شيداي حسين بن علي علیهما السلام در حماسه عاشورا

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بررسي حكومت امام حسين از مدينه به كربلا

اشاره

گفته شد كه با مرگ معاويه و فشار يزيد بر بيعت براي خلافت خود، ناگاه امام حسين عليه‌السلام مدينه را رها كرد و به هجرتي الهي روي آورد. اين هجرت از مدينه تا كربلا بود.در اين پژوهش، ضمن بررسي اين هجرت، از ملحق‌شدگان به آن امام شهيد ياد خواهيم كرد.

امام حسين عليه‌السلام در مدينه ولادت يافت و در آنجا رشد نمود؛ پس از مرگ عثمان، مسلمانان با امام علي عليه‌السلام بيعت كردند و امام از مدينه به كوفه هجرت فرمود. در اين هجرت، فرزندان، از جمله امام حسين، پدر را همراهي كردند.

پس از شهادت علي عليه‌السلام چون مردم كوفه با امام مجتبي عليه‌السلام بيعت كردند، اقامت امام حسين عليه‌السلام همراه برادر در كوفه ادامه يافت. پس از شش ماه مردم امام حسن عليه‌السلام را در برابر معاويه تنها نهادند.

صلحي با شرايطي ناپايدار بر امام تحميل شد. امام مجتبي عليه‌السلام، و امام حسين عليه‌السلام و اهل بيتشان بار ديگر به مدينه بازگشتند. پس از شهادت امام مجتبي عليه‌السلام، امام حسين در مدينه اقامت داشت. اين اقامت 10 سال ادامه داشت تا اين كه معاويه در نيمه‌هاي رجب سال شصت از دنيا رفت.

پس از مرگ معاويه بود كه يزيد به سرعت اعلان خلافت كرد. از آغاز خلافت به ناحق يزيد، حركت امام در چند مكان شايان بررسي است: [ صفحه 46]

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بررسي حكومت امام حسين از مدينه به كربلا

اشاره

گفته شد كه با مرگ معاويه و فشار يزيد بر بيعت براي خلافت خود، ناگاه امام حسين عليه‌السلام مدينه را رها كرد و به هجرتي الهي روي آورد. اين هجرت از مدينه تا كربلا بود.در اين پژوهش، ضمن بررسي اين هجرت، از ملحق‌شدگان به آن امام شهيد ياد خواهيم كرد.امام حسين عليه‌السلام در مدينه ولادت يافت و در آنجا رشد نمود؛ پس از مرگ عثمان، مسلمانان با امام علي عليه‌السلام بيعت كردند و امام از مدينه به كوفه هجرت فرمود. در اين هجرت، فرزندان، از جمله امام حسين، پدر را همراهي كردند. پس از شهادت علي عليه‌السلام چون مردم كوفه با امام مجتبي عليه‌السلام بيعت كردند، اقامت امام حسين عليه‌السلام همراه برادر در كوفه ادامه يافت. پس از شش ماه مردم امام حسن عليه‌السلام را در برابر معاويه تنها نهادند. صلحي با شرايطي ناپايدار بر امام تحميل شد. امام مجتبي عليه‌السلام، و امام حسين عليه‌السلام و اهل بيتشان بار ديگر به مدينه بازگشتند. پس از شهادت امام مجتبي عليه‌السلام، امام حسين در مدينه اقامت داشت. اين اقامت 10 سال ادامه داشت تا اين كه معاويه در نيمه‌هاي رجب سال شصت از دنيا رفت.پس از مرگ معاويه بود كه يزيد به سرعت اعلان خلافت كرد. از آغاز خلافت به ناحق يزيد، حركت امام در چند مكان شايان بررسي است: [ صفحه 46]

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

درمدینه

يزيد در تلاش برآمد كه در مدينه از امام بيعت بگيرد. والي مدينه، آن حضرت عليه‌السلام را چند بار به دارالاماره باز خواند. اما امام به بيعت با يزيد تن نداد.

در جزيرة العرب اين سخن پيچيده بود كه از بزرگان، تنها سه نفر با يزيد بيعت نكرده‌اند:1. «عبدالله بن عمر» كه يزيد از استنكاف او چندان وحشت نداشت، چون او مرد زاهد پيشه‌اي بود و هيچ خطري از جانب او خلافت يزيد را تهديد نمي‌كرد.2. «عبدالله بن زبير». او مرد رزم و پيكار بود، اما از تقواي الهي چندان نصيب و بهره‌اي نداشت.

از اين رو راه خريد او براي يزيد باز بود. از اين گذشته، يزيد در جنگ با او به خود هراس راه نمي‌داد.3. امام حسين عليه‌السلام كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم او را از خود، و خود را از او دانسته بود: «حسين مني، و انا من حسين» [33] . امام، مصداق (وزاده بسطة في العلم و الجسم) [34] بود؛ يعني قدرت علمي و جسماني او زبانزد بود. بنابراين، تدبير مبارزه يا بيعت با او چندان آسان نبود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

حرکت ازمدینه به سوی مکه

در شب يكشنبه بيست و هشتم ماه رجب همگان باخبر شدند كه امام از مدينه به سوي بيت الله الحرام هجرت فرموده است. [35] .امام در راه مدينة النبي به مكه معظمه از جاده اصلي حركت فرمودند؛ در بين راه، مسلم بن عقيل از امام خواست كه براي حفظ امنيت چون ابن‌زبير كه شب گذشته از مسير انحرافي و فرعي عبور كرده بگذرند؛ ولي آن حضرت نپذيرفتند.

چون راهي طي نشده [ صفحه 47] بود كه امام با «عبدالله بن مطيع» [36] برخورد مي‌كنند. او گفت: «فدايت شوم، به كجا قصد داريد برويد؟»

امام فرمود: «هم اكنون به مكه اما بعد از آن، از خداوند طلب خير خواهم كرد». او امام را از اين كه به كوفه رهسپار شوند برحذر داشت. چرا كه آنها قاتل امام علي عليه‌السلام و امام مجتبي عليه‌السلام بوده‌اند. آري، او به امام گفت: «شما سيد عرب هستيد، پس در حرم بمانيد». [37] .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

وروود به مکه

امام از بيعت با يزيد سرباز زده بود و بسياري از مردم از علت آن بي‌خبر بودند؛ همچنين جان مبارك او به مخاطره افتاده بود. آن حضرت از مدينه به مكه هجرت فرمود تا در ازدحام حج، مردم را از سر عدم بيعت خود با يزيد آگاه سازد و در حرم امن الهي، نيز امنيت جاني داشته باشد.

امام در شب جمعه - سوم شعبان - وارد مكه معظمه شدند؛ به محض آنكه چشمان امام به خانه‌هاي اطراف مكه افتاد، اين آيه را تلاوت فرمودند: «(و لما توجه تلقاء مدين، قال عسي ربي أن يهديني سواء السبيل) [38] ؛ همين كه خود را در مدخل شهر مدين يافت گفت اميد دارم كه پروردگارم مرا به راه راست هدايت فرمايد».

اين آيه شريفه درباره حالت ورود حضرت موسي عليه‌السلام به مدين بعد از فرار از مصر بود. [ صفحه 48]

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

در مكه

به محض ورود به مكه، مردمي كه براي عمره از هر طرف به سوي كعبه روي مي‌آوردند، از ورود امام هم مطلع مي‌شدند. او به همراه اهل بيت خود در كنار بيت الله الحرام و حرم امن الهي سكني گزيده بود و چند ماه براي بيداري مسلمانان در آنجا به سر برد. يزيد قصد جان امام را كرده بود و جز به بيعت يا قتل او رضايت نمي‌داد.

اين بود كه آن حضرت، حج و اعمال آن و همسايگي خانه خدا را رها كرد تا به حرمت آن جايگاه و مقام مقدس اهانت نشود. [39] .طبري مي‌گويد: «مردم مكه از هر طرف به امام حسين روي مي‌آوردند. كساني كه براي عمره از اين طرف و آن طرف مي‌آمدند، همه خدمت امام مي‌رسيدند». [40] .ابن‌زبير پيوسته در كنار مكه به سر مي‌برد و مدام به طواف و نماز مي‌پرداخت.

او هر روز يا يك روز در ميان به خدمت امام مي‌رسيد و مشورت مي‌خواست. او خوب مي‌دانست كه اگر امام در حجاز باشد، ديگران با او بيعت نخواهند كرد. بنابراين، حضور امام در حرم بر او گران مي‌آمد. [41] .هنگام حضور امام در مكه، والي مدينه - «وليد بن عتبه» - نامه‌اي به اين مضمون به يزيد نوشت: «بسم الله الرحمن الرحيم، الي عبدالله، يزيد بن معاويه اميرالمؤمنين، من وليد بن عتبة بن ابي‌سفيان، اما بعد، فان الحسين بن علي ليس يري لك خلافة و لا بيعة، فرأيك في امره. والسلام؛ به نام خداوند بخشنده مهربان، به عبدالله، يزيد بن معاويه اميرالمؤمنين.

از جانب وليد بن عتبه بن ابي‌سفيان. اما بعد، حسين بن علي بر تو خلافتي قائل نيست و [ صفحه 49] بيعت نخواهد كرد، نظر خود را اعلام كن. والسلام».يزيد در پاسخ به او نوشت: «اما بعد، فاذا اتاك كتابي فعجل علي بجوابه، و بين لي في كتابك كل من في طاعتي او خرج منها، وليكن مع الجواب رأس الحسين بن علي. والسلام [42] ؛ اما بعد، وقتي نامه‌ام به تو رسيد در پاسخش تعجيل نكن و به من بنويس چه كساني به اطاعت من درآمده‌اند، يا از آن خارج شده‌اند؛ و بايد همراه جواب نامه سر حسين بن علي، باشد. والسلام».

مروان داستان خود را با وليد و آن چه گذشته بود براي يزيد نوشت و از او سخت سعايت كرد. سرانجام يزيد در رمضان سال 60 «وليد بن عتبه» را از ولايت مدينه عزل كرد و حكم ولايت را به «عمرو بن سعيد العاص» (معروف به اشرق) واگذار كرد و او نيز «يحيي بن حكم بن صفوان بن اميه» را از ولايت مكه عزل كرد و ولايت مكه را نيز به «عمرو بن سعيد بن العاص» داد. [43] .

در ماه رمضان به بصره و كوفه نيز خبر رسيد كه امام حسين عليه‌السلام از بيعت با يزيد سرباز زده و از مدينه به مكه هجرت كرده است. عده‌اي از هر جانب به خدمتش مي‌رسيدند يا نامه ارسال مي‌كردند و حضرت را به كوفه دعوت مي‌كردند. تا آنجا كه گفته شده تا دهم ماه مبارك، امام دوازده هزار نامه از كوفيان دريافت داشت.

در نيمه ماه رمضان بود كه امام «مسلم بن عقيل» را از مكه به كوفه گسيل داشت و او در پانزده ماه شوال به كوفه وارد شد.«يحيي بن حكم» - والي مكه - به يزيد گزارش داد كه مردم به سوي امام مي‌شتابند، نامه‌ها از بصره و كوفه فرامي‌رسد، مسلم به كوفه فرستاده شده است و... اين اخبار يزيد را آشفته مي‌كرد.

مردم دسته‌دسته براي اعمال حج به بيت الله الحرام مي‌آمدند و خلافت [ صفحه 50] يزيد در معرض خطر جدي بود. يزيد «عمرو بن سعيد بن عاص اموي» (اشرق) را امير الحاج قرار داد. او دستور داشت با حسين عليه‌السلام بجنگد و كار او را به كشتار رساند. «عمرو» با سپاه بسيار (از مدينه) وارد مكه شد حدود سي نفر از سبك مغزان بني‌اميه در گرد او جمع شده بودند. آنها سلاح در زير جامه احرام خويش بسته و مأموريت يافته بودند كه حسين را - هر چند به پرده كعبه آويخته باشد - بكشند. [44] .

بر مردم روشن بود كه امام در مكه نخواهد ماند. نامه‌هاي مردم، سفير شدن مسلم، فشار سياسي موجود در حرم و... شاهد اين مطلب بود. اواخر ماه ذي قعدة الحرام بود كه نامه‌اي از مسلم به امام [45] رسيد كه مسلم در آن نوشته بود تا به حال در كوفه از دوازده هزار نفر براي حسين عليه‌السلام بيعت گرفته است و از حضرت براي آمدن به كوفه دعوت مي‌كند. [46] .

پس از دريافت نامه «مسلم» شايع شد كه امام قصد سفر به كوفه دارند. مردم (در اين بحران) به چند گروه ذيل تقسيم مي‌شدند.1. برخي امام را از رفتن به سوي كوفه منع مي‌كردند؛2. گروهي به ماندن در مكه ترغيب مي‌كردند، اين گروه چون ابن‌زبير، بيشتر مانع منافع شخصي خود را مي‌نگريستند؛ [47] . [ صفحه 51] 3. عده‌اي امام را به بيعت با يزيد دعوت مي‌كردند، چون عبدالله بن عمر بن خطاب.در هر حال، امام به هر سه گروه پاسخي منفي دادند.

آن حضرت در پاسخ ابن‌زبير فرمود: «به خدا سوگند، اگر يك وجب دورتر از اين مسجد الحرام كشته شوم نزد من محبوب‌تر است تا اين كه وجبي به مكه نزديك‌تر باشم. به خدا قسم، مي‌دانم كه اگر در سوراخي نهان شوم اين وحشي‌ها مرا بيرون مي‌آورند تا به حاجت خود برسند. به خدا سوگند، اينها به من تعدي و تجاوز خواهند كرد، هم‌چنان كه يهود در روز شنبه (به حكم خداوند تجاوز كردند)». [48] .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

حركت از مكه به عراقاشاره


هنگامي كه امام نامه مسلم را دريافت كرد، عزم خروج از مكه كرد و به سوي عراق رهسپار شد. بنابراين، در جمع ياران در شب هشتم ذي حجة الحرام، خطبه‌اي اين گونه انشاد فرمود:حمد و سپاس براي خداست، و هر چه كه خدا بخواهد (به وقوع خواهد پيوست)، نيرو و قدرتي نيست، مگر براي خداوند، و درود و سلام خدا بر رسولش باد. مرگ بر فرزند آدم چون خط گردنبند به گردن دختران نوشته شده است.

شوق ديدار گذشتگانم چون علاقه يعقوب به يوسف حزن را از دلم مي‌زدايد. خداي تعالي محل شهادتي را بر من اختيار كرده است كه آن را ملاقات خواهم كرد.

گويا مي‌بينم كه وحشيان بياباني بندبند مرا بين [ صفحه 52] نواويس [49] و كربلا از هم گسسته‌اند. پس آنها شكم‌هاي خالي و گرسنه خويش را از من پر خواهند كرد. [50]

آري فراري نيست از آن چه قلم (خداوندي) بر آن رفته است. رضاي خداوند رضاي ما اهل بيت است. بر بلاي او شكيبايي مي‌ورزيم و ما را پاداش صبركنندگان عنايت خواهد كرد. ديگر قرابت و خويشي از رسول الله باقي نمانده مگر اين كه در بهشت همه در كنار هم جمع شده‌اند كه چشم او روشن گردد و وعده‌هايي كه به آنها داده برآورده گردد.

آري، هر كس كه حاضر است در راه ما خونش را نثار كند در حالي كه نفسش را به ملاقات با خداي تعالي وعده داده، پس فردا همراه ما كوچ كند كه من فردا صبح كوچ خواهم كرد. ان شاء الله تعالي. [51] .

امام پس از عمره مفرده به دلايل امنيتي، اقامت در كنار بيت الله الحرام را مناسب نديده، از مكه در روز سه‌شنبه، هشتم ذي حجة الحرام - روز ترويه - به سوي كوفه رهسپار شدند. [52] البته سفر امام در زائران بيت الله الحرام اين پرسش را برانگيخته بود كه چرا امام [ صفحه 53] بر خلاف مسير حجاج در حركت است. ابواسحاق اسفرايني مي‌گويد: «حسين عليه‌السلام با زن و بچه و عشيره خود از مكه خارج شد، در مكه 17 نفر از مردان اهل بيتش او را همراهي مي‌كردند و 60 ياور از اصحاب كه سواره و پياده بودند». [53] .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

طي منازل از مكه تا كربلا

اشاره

اكنون منازل و سير امام از مكه تا كربلا را يكي پس از ديگري بررسي خواهيم كرد:

ابطح

ابطح شنزاري است كه محل عبور سيل از وادي مكه است، «يزيد بن ثبيط البصري» داراي ده فرزند پسر بود، آنها را به ياري امام حسين عليه‌السلام برخوانده بود. از آنها دو فرزندش «عبدالله» و «عبيدالله» همراه عده‌اي از شيعيان و دوستداران اهل بيت از بصره خارج، و در ابطح مكه به امام ملحق شدند. [54] ملحق‌شدگان «عامر بن مسلم» و «سالم» غلام عامر، «سيف» و ديگران هستند كه به سخن درباره هر كدام خواهيم پرداخت. اين همراه شدن با امام هنگامي بود كه راه‌ها همه تحت كنترل و بسته شده بود. [55] .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

تنعيم

امام از مكه معظمه خارج شد و به همراه خانواده و برخي از دوستان به «ادني الحل» رسيد. [56] در دو فرسخي مكه، «تنعيم» در مسير جاده مدينه قرار گرفته است.

اينجا را «تنعيم» مي‌نامند، چون طرف راست اين منطقه كوه «نعيم»، و چپش كوه «ناعم»، و اين محل در وادي «نعيمان» قرار دارد. [ صفحه 54]

در «تنعيم» امام از كاروان يمن شتراني را براي اهل و عيال و ياران خود اجاره كرد و به آن كاروانيان فرمود: «هر كه مايل است با ما به عراق آيد كرايه مركب راهش را مي‌دهيم و همراهي او را خوش مي‌داريم و هر كه پاره‌اي از راه را با ما باشد به همان اندازه كه همراه ما بيايد كرايه مركبش را مي‌پردازيم».

پس از آن عده‌اي امام را همراهي كردند و عده‌اي جدا شدند. [57] .در اين محل بود كه نامه «عبدالله بن جعفر» توسط دو فرزندش «عون» و «محمد» و نامه «عمرو بن سعيد بن العاص» توسط «يحيي بن سعيد» والي مكه به امام رسيد كه آن حضرت هر دو را پاسخ دادند. [58] .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

صفاح

صفاح محلي بين «حنين» و «انصاب» حرم واقع شده است كه زائر از آنجا به راحتي وارد مكه مي‌شود. امام عليه‌السلام روز جمعه، يازدهم ذي‌حجه به اين محل رسيد و با ياران فرود آمد. [59] آن حضرت در اين محل با «فرزدق» شاعر، پسر «غالب» برخورد كرد [60] ، و درباره مردم كوفه از او سؤال فرمود؛ او در پاسخ گفت: «دل‌هاي مردم با شماست، اما شمشيرهاي آنها با بني‌اميه است، و قضا به دست خداي تعالي است».

امام گفتار او را تصديق فرمود و اعلام داشت كه به قضاي الهي تن داده است. [61] امام حسين عليه‌السلام با او خداحافظي كرد و از او جدا شد. به نظر شيخ مفيد رحمه الله از اينجا به بعد امام به سرعت تا «ذات عرق» راه را طي كرد. [62] . [ صفحه 55]