آشتی با خدا از طریق آشتی با خود راستین

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نحوة تدبیر خداوند بر عالم

با توجه به موضوعی که عرض شد،روشن می‌شود حضور خداوند در عالم هستی حضوری حكیمانه و مدبرانه است و جهان هستی به معنی واقعی آن در قبضه خداوند است. خداوند مدبر كل هستی است و تدبیر و اراده‌ی او با هیچ مانعی روبه‌رو نمی‌شود، بلكه هر اراده‌ای بكند محقق می‌شود. درست شبیه حاكمیت «نفس» بر «بدن»؛ اگر «نفس» اراده كند كه پلك چشم را ببندد، پلك نمی‌تواند نافرمانی كند. زیرا «نفسِ» انسان علاوه بر این‌كه در «بدن» حضور دارد بر آن حاكمیت هم دارد.
این یک قاعده‌ی کلی است که هر «وجود» عالی، مدبّر «وجود» مادون است و نه بالعكس. مثل این که ملاحظه می‌فرمائید «من» بر «بدن» حكومت می‌كند، نه «بدن» بر «من». یا ملائكه بر عالم ماده حكومت می‌كنند نه عالم ماده بر آنها، و یا این‌كه خدا بر هستی حكومت می‌كند نه هستی بر خداوند!.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

چگونگی ظهور خداوند


عرض شد كه خدا در همه هستی حضور دارد، اما باید متوجه بود كه «حضور» خدا با «ظهور» او متفاوت است. حضور خدا در همه هستی كامل است - مثل «من» در «تن» كه همه جای «بدن» به صورت کامل و تمام حاضر است- اما ظهور خدا به تجلی اسماء و صفات اوست که به صورت مخلوقات ظاهر می‌گردد و این نكته بسیار مهمی است. و اگر کسی متوجه تفاوت «حضور» خداوند با «ظهور» او نشود در سیر به سوی وحدت و اُنس با خدا با مشکل روبه‌رو می‌شود.
«منِ» انسان در «تن» او حضور کامل و تمام دارد، اما در چشم او با قوه‌ی بینایی و در گوش او با قوه‌ی شنوایی «ظهور» می‌كند و لذا درست است که شما می‌گوئید من دیدم و یا من شنیدم، امّا این دیدن و شنیدن با ظهور قوه‌ی بینایی و شنوایی نفس شما صورت گرفت و نه با خودِ نفس. خداوند در همه هستی «حضور» مطلق دارد اما با مخلوقات خودش از طریق تجلی اسماء و صفات الهی، «ظهور» می‌كند، به طوری که هر مخلوقی جلوه‌ای از ظهور اسمی از اسماء خداوند است. اگر خداوند در عالم ملكوت ظهور كند، عالم ملكوت پدید می‌آید، و اگر در عالم ماده ظهور كند همین دنیا پدید می‌آید، اما حضور خدا به خود اوست، و به خودی خود در همه‌ی هستی حاضر است، ولی ظهورش به اسماء و صفات اوست. مثل منِ انسان که حضورش در بدن به خودش است ولی ظهورش به قوای اوست. مثل منِ انسان که در اعضاء ظاهر می‌شود.
اگر «قلب» انسان، دارای ملکه‌ی انصراف از غیر خدا شود هر ظهوری و هر مخلوقی او را متوجه حضور حق می‌كند. و دیگر در مخلوقات متوقف نمی‌شود. بلكه در هر حال متوجه حضور حق می‌گردد و از طریق این ظهور به حضور مطلق او منتقل می‌گردد و معنی حضور «قلب» هم همین است. گفت:
به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به دریا بنگرم دریا ته وینم
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت
نشان از قامت رعنا ته وینم
این عشق به عالم به جهت آن نیست که می‌داند همة عالم از خدا است، به جهت آن است که در همة عالم جلوات و اسماء الهی را می‌بیند و نیز فرمود:
چند گاهش گام آهو در خور است
بعد از آن خود نافِ آهو رهبرست
چون‌که شکر گام کرد و ره بُرید
لاجرم زان گام در کامی رسید
اگر انسان، رفیقش را بسیار دوست داشته باشد و رفیق او یك ساختمانی را ساخته باشد، هر گاه كه به آن ساختمان می‌رسد به یاد رفیقش می‌افتد. انسان هم اگر از غیر خدا منصرف شود، هر گاه با ظهورات حق روبه‌رو می‌شود متوجه حضور حق می‌گردد. اصلاً ظهور دیگری نمی‌بیند و فقط حضور حق را درك می‌كند! و عرفا از آن كسانی هستند كه از جلوه حق، حق را می‌بینند، تا جایی كه جلوه را در حق می‌بینند، نه حق را در جلوه؛ زیرا همچنان كه عرض شد خداوند از مخلوقاتش در همان صحنه‌ای که مخلوق حاضر است، حاضرتر است، و چشم بینا، کسی را که حاضرتر است می‌بیند. قرآن در این رابطه می‌فرماید: «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لَّا تُبْصِرُونَ»(122) ما به آن فردی که در حال احتضار است از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید. و یا می‌فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(123) ما از رگ گردن به انسان نزدیک‌تریم.
كسی كه می‌خواهد به مقامی برسد که در آن مقام، عالم کثرت را آینه‌ی نمایش جمال حق ببیند ابتدا باید «عقل» خود را نسبت به حضور و ظهور خداوند مطمئن کند و سپس با انصراف از عالم کثرت، قلب را متوجه حق نماید. در ابتدا باید كاملاً از نظر عقلی و برهانی به وجود و نقش فعّال حق و حقیقت در عالم مطمئن شود و سپس با تزکیه و اصلاح نفس و فاصله گرفتن از بازی‌های خیال، تمام سعی خود را بكند تا به حق نزدیك گردد، به‌خصوص در دوره جوانی باید تصمیمی جدی بگیرد كه به دنبال حق باشد و بخواهد با توجه به ظهورات اسماء الهی به حضور حق برسد. ابتدا باید آن جوان عزیز خوب فكر كند. خوب مطالعه كند و خوب خلوتِ عبادت داشته باشد. كسی كه نتواند با خودش خلوت كند و از طریق خود به سوی حق نظر کند، نمی‌تواند به جایی برسد. معمولاً آن‌هایی كه خودشان را به غیر خدا، مشغول كرده‌اند از تنها بودن وحشت دارند و نمی‌توانند آن را تحمل كنند. گفت:
ساعتی خالی بمانی تو ز خلق
در غم و اندیشه مانی تا به حلق
انسان باید پس از اطمینان عقل به حضور خدا و توجه به تجلی اسماء و صفات الهی در عالم، كم‌كم از غیر خدا انصراف پیدا كند و با «خود»ش باشد، آن هم با خودی که نظر به حق دارد. البته به حكم وظیفه باید با دیگران هم ارتباط برقرار كند اما باید مراقب باشد كه این ارتباط همانند ارتباطی باشد كه انبیاء(ع)با مردم برقرار می‌كردند. امیرالمؤمنین(ع) در جبهه جنگ خطاب به كفار می‌گویند: اگر ذوق شهادت نبود هرگز نمی‌خواستم شما را نگاه كنم! در راستای خلوت با خدا، پیامبر(ص) چندین سال در غار حراء با خدا بودند و بس، و به آن نتیجه‌های فوق‌العاده رسیدند.
پس كسی كه می‌خواهد خدا را بیابد باید سعی كند كه غیر خدا او را نرباید! و در تمام مراحل زندگی تنها دغدغه او جلب نظر و رضایت خدا باشد، نه جلب نظر این و آن!
در پایان جهت روشن شدن برکات بحث خودشناسی و این که حضور نفس در بدن به جهت مجردبودن آن، حضوری کامل و تمام است و بدن مانع حضور نفس در بدن نیست، و این که هر موجود مجردی به اندازه درجة تجردش حضور کامل و تمام دارد، لازم است تفاوت حضور حق در هستی را با حضور امام زمان(عج) در هستی روشن کنیم. آری امام زمان(عج) به‌عنوان واسطه‌ی فیضِ عالم که فوق ملائکه می‌باشند، در همه عالمِ هستی حاضرند، اما فرق حضور امام(ع) با حضور خدا در این‌جاست كه خدا به خدایی خود حاضر است ولی امام(عج) علاوه بر این که مخلوقی هستند که مجردند، به عنوان «انسان كامل» در عالم حاضرند، و از طرف خداوند در راستای به کمال رسیدن انسانیتِ انسان‌ها، به آن‌ها مدد می‌كنند. و لذا هر انسانی كه طالب انسانیت است باید دست به دامن امام زمان(عج) که عین‌ا‌لإنسان می‌باشند بزند.
مَثَل امام زمان(عج) در هستی، مَثَل «من» انسان است در «تن» انسان. که البته جا دارد برای پیگیری این موضوع به مباحثی که در این رابطه مطرح شده است رجوع فرمائید.(124)
إن‌شاءالله خداوند با لطف و كرم خود به ما كمك كند تا بتوانیم از طریق توجه «قلبی» به او، متوجه حضور همه جانبة او شویم و از اشراقات الطاف او كه از دریچة وجود مقدس انسان كامل(عج) بر انسان‌ها تجلی می‌کند، محروم نگردیم.
«والسلام علیكم و رحمةالله و بركاته»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نحوة تدبیر خداوند بر عالم

با توجه به موضوعی که عرض شد،روشن می‌شود حضور خداوند در عالم هستی حضوری حكیمانه و مدبرانه است و جهان هستی به معنی واقعی آن در قبضه خداوند است. خداوند مدبر كل هستی است و تدبیر و اراده‌ی او با هیچ مانعی روبه‌رو نمی‌شود، بلكه هر اراده‌ای بكند محقق می‌شود.

درست شبیه حاكمیت «نفس» بر «بدن»؛ اگر «نفس» اراده كند كه پلك چشم را ببندد، پلك نمی‌تواند نافرمانی كند. زیرا «نفسِ» انسان علاوه بر این‌كه در «بدن» حضور دارد بر آن حاكمیت هم دارد.

این یک قاعده‌ی کلی است که هر «وجود» عالی، مدبّر «وجود» مادون است و نه بالعكس. مثل این که ملاحظه می‌فرمائید «من» بر «بدن» حكومت می‌كند، نه «بدن» بر «من».

یا ملائكه بر عالم ماده حكومت می‌كنند نه عالم ماده بر آنها، و یا این‌كه خدا بر هستی حكومت می‌كند نه هستی بر خداوند!.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

چگونگی ظهور خداوند

عرض شد كه خدا در همه هستی حضور دارد، اما باید متوجه بود كه «حضور» خدا با «ظهور» او متفاوت است. حضور خدا در همه هستی كامل است - مثل «من» در «تن» كه همه جای «بدن» به صورت کامل و تمام حاضر است- اما ظهور خدا به تجلی اسماء و صفات اوست که به صورت مخلوقات ظاهر می‌گردد و این نكته بسیار مهمی است. و اگر کسی متوجه تفاوت «حضور» خداوند با «ظهور» او نشود در سیر به سوی وحدت و اُنس با خدا با مشکل روبه‌رو می‌شود.
«منِ» انسان در «تن» او حضور کامل و تمام دارد، اما در چشم او با قوه‌ی بینایی و در گوش او با قوه‌ی شنوایی «ظهور» می‌كند و لذا درست است که شما می‌گوئید من دیدم و یا من شنیدم، امّا این دیدن و شنیدن با ظهور قوه‌ی بینایی و شنوایی نفس شما صورت گرفت و نه با خودِ نفس. خداوند در همه هستی «حضور» مطلق دارد اما با مخلوقات خودش از طریق تجلی اسماء و صفات الهی، «ظهور» می‌كند، به طوری که هر مخلوقی جلوه‌ای از ظهور اسمی از اسماء خداوند است. اگر خداوند در عالم ملكوت ظهور كند، عالم ملكوت پدید می‌آید، و اگر در عالم ماده ظهور كند همین دنیا پدید می‌آید، اما حضور خدا به خود اوست، و به خودی خود در همه‌ی هستی حاضر است، ولی ظهورش به اسماء و صفات اوست. مثل منِ انسان که حضورش در بدن به خودش است ولی ظهورش به قوای اوست. مثل منِ انسان که در اعضاء ظاهر می‌شود.
اگر «قلب» انسان، دارای ملکه‌ی انصراف از غیر خدا شود هر ظهوری و هر مخلوقی او را متوجه حضور حق می‌كند. و دیگر در مخلوقات متوقف نمی‌شود. بلكه در هر حال متوجه حضور حق می‌گردد و از طریق این ظهور به حضور مطلق او منتقل می‌گردد و معنی حضور «قلب» هم همین است. گفت:
به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به دریا بنگرم دریا ته وینم
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت
نشان از قامت رعنا ته وینم
این عشق به عالم به جهت آن نیست که می‌داند همة عالم از خدا است، به جهت آن است که در همة عالم جلوات و اسماء الهی را می‌بیند و نیز فرمود:
چند گاهش گام آهو در خور است
بعد از آن خود نافِ آهو رهبرست
چون‌که شکر گام کرد و ره بُرید
لاجرم زان گام در کامی رسید
اگر انسان، رفیقش را بسیار دوست داشته باشد و رفیق او یك ساختمانی را ساخته باشد، هر گاه كه به آن ساختمان می‌رسد به یاد رفیقش می‌افتد. انسان هم اگر از غیر خدا منصرف شود، هر گاه با ظهورات حق روبه‌رو می‌شود متوجه حضور حق می‌گردد. اصلاً ظهور دیگری نمی‌بیند و فقط حضور حق را درك می‌كند! و عرفا از آن كسانی هستند كه از جلوه حق، حق را می‌بینند، تا جایی كه جلوه را در حق می‌بینند، نه حق را در جلوه؛ زیرا همچنان كه عرض شد خداوند از مخلوقاتش در همان صحنه‌ای که مخلوق حاضر است، حاضرتر است، و چشم بینا، کسی را که حاضرتر است می‌بیند. قرآن در این رابطه می‌فرماید: «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لَّا تُبْصِرُونَ»(122) ما به آن فردی که در حال احتضار است از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید. و یا می‌فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(123) ما از رگ گردن به انسان نزدیک‌تریم.
كسی كه می‌خواهد به مقامی برسد که در آن مقام، عالم کثرت را آینه‌ی نمایش جمال حق ببیند ابتدا باید «عقل» خود را نسبت به حضور و ظهور خداوند مطمئن کند و سپس با انصراف از عالم کثرت، قلب را متوجه حق نماید. در ابتدا باید كاملاً از نظر عقلی و برهانی به وجود و نقش فعّال حق و حقیقت در عالم مطمئن شود و سپس با تزکیه و اصلاح نفس و فاصله گرفتن از بازی‌های خیال، تمام سعی خود را بكند تا به حق نزدیك گردد، به‌خصوص در دوره جوانی باید تصمیمی جدی بگیرد كه به دنبال حق باشد و بخواهد با توجه به ظهورات اسماء الهی به حضور حق برسد. ابتدا باید آن جوان عزیز خوب فكر كند. خوب مطالعه كند و خوب خلوتِ عبادت داشته باشد. كسی كه نتواند با خودش خلوت كند و از طریق خود به سوی حق نظر کند، نمی‌تواند به جایی برسد. معمولاً آن‌هایی كه خودشان را به غیر خدا، مشغول كرده‌اند از تنها بودن وحشت دارند و نمی‌توانند آن را تحمل كنند. گفت:
ساعتی خالی بمانی تو ز خلق
در غم و اندیشه مانی تا به حلق
انسان باید پس از اطمینان عقل به حضور خدا و توجه به تجلی اسماء و صفات الهی در عالم، كم‌كم از غیر خدا انصراف پیدا كند و با «خود»ش باشد، آن هم با خودی که نظر به حق دارد. البته به حكم وظیفه باید با دیگران هم ارتباط برقرار كند اما باید مراقب باشد كه این ارتباط همانند ارتباطی باشد كه انبیاء(ع)با مردم برقرار می‌كردند. امیرالمؤمنین(ع) در جبهه جنگ خطاب به كفار می‌گویند: اگر ذوق شهادت نبود هرگز نمی‌خواستم شما را نگاه كنم! در راستای خلوت با خدا، پیامبر(ص) چندین سال در غار حراء با خدا بودند و بس، و به آن نتیجه‌های فوق‌العاده رسیدند.
پس كسی كه می‌خواهد خدا را بیابد باید سعی كند كه غیر خدا او را نرباید! و در تمام مراحل زندگی تنها دغدغه او جلب نظر و رضایت خدا باشد، نه جلب نظر این و آن!
در پایان جهت روشن شدن برکات بحث خودشناسی و این که حضور نفس در بدن به جهت مجردبودن آن، حضوری کامل و تمام است و بدن مانع حضور نفس در بدن نیست، و این که هر موجود مجردی به اندازه درجة تجردش حضور کامل و تمام دارد، لازم است تفاوت حضور حق در هستی را با حضور امام زمان(عج) در هستی روشن کنیم. آری امام زمان(عج) به‌عنوان واسطه‌ی فیضِ عالم که فوق ملائکه می‌باشند، در همه عالمِ هستی حاضرند، اما فرق حضور امام(ع) با حضور خدا در این‌جاست كه خدا به خدایی خود حاضر است ولی امام(عج) علاوه بر این که مخلوقی هستند که مجردند، به عنوان «انسان كامل» در عالم حاضرند، و از طرف خداوند در راستای به کمال رسیدن انسانیتِ انسان‌ها، به آن‌ها مدد می‌كنند. و لذا هر انسانی كه طالب انسانیت است باید دست به دامن امام زمان(عج) که عین‌ا‌لإنسان می‌باشند بزند.
مَثَل امام زمان(عج) در هستی، مَثَل «من» انسان است در «تن» انسان. که البته جا دارد برای پیگیری این موضوع به مباحثی که در این رابطه مطرح شده است رجوع فرمائید.(124)
إن‌شاءالله خداوند با لطف و كرم خود به ما كمك كند تا بتوانیم از طریق توجه «قلبی» به او، متوجه حضور همه جانبة او شویم و از اشراقات الطاف او كه از دریچة وجود مقدس انسان كامل(عج) بر انسان‌ها تجلی می‌کند، محروم نگردیم.
«والسلام علیكم و رحمةالله و بركاته»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

جلسه نهم - نفس و پراكندگی آن

بسم الله الرّحمن الرّحیم

معنی خودْ گم‌کردن

از جمله مسائلی كه در متون دینی آمده است و اگر خودمان هم بیندیشیم می توانیم آن را تصدیق كنیم، این است كه انسان بعضی مواقع خودش را فراموش و گم می كند.(125) حال سؤال این است که اگر انسان خودش را گم و فراموش كرد چه می شود، و چگونه انسان خود را گم می كند؟ مسئله‌ای كه باید خیلی خوب برای هرکس روشن شود چگونگی گم‌شدن انسان در خودش است. مثلاً اگر كسی خیالاتی شد و خودش را در خیالات رها كرد و در وَهمیّات و در ناكجاآبادها، پخش و پراكنده نمود، به طوری كه دیگر خود ثابتی از او باقی نماند، عملاً خود را گم کرده است. این آدم هرچه تلاش كند تا خود را نظاره كند چیزهای دیگری را جای خود می‌نگرد چون خودِ خود را در وَهمیات و خیالاتِ پراكنده گم كرده است.
به عنوان مثال اگر شما بخواهید در یك بیابان پر از ریگ، به همه ریگ‌ها توجه كنید و برآنها متمركز شوید، به هر ریگی كه نگاه كنید، ریگ‌های دیگری هم هست كه باید به آن‌ها توجه كنید. بنابراین اگر بخواهید ذهنتان را به همه ریگ‌ها مشغول كنید، یك ذهن غیر متمركز خواهید داشت، به دلیل این‌كه موضوعی كه به آن نظر می كنید یك موضوع پراكنده است. ریگ‌های پراکندة بیابان، یك چیز یگانه نیست، بلكه چیزهاست، و لذا نمی تواند به روح شما تمركز دهد. البته یك وقت به رنگ مشترك بین ریگ‌ها توجه می كنید كه در واقع به ریگ‌ها توجه نكرده اید و رنگ مشترك آن‌ها، واقعیت قابل تمركزی است ولی در صورت توجه به كثرت و تعدّدِ ریگ‌ها، شما نمی توانید هیچ تمركزی داشته باشید. همین كه می خواهید به این ریگ توجه كنید می بینید آن یكی هم هست، وقتی به آن یكی خواستید نظر كنید و دل بسپارید می بینید دیگری هم هست و همین‌طور...، در نتیجه شما غیر متمركز می شوید.
حال اگر كسی خواست نظر خود را به موجودات کثیر دنیا بیندازد، قلب و روان او غیرمتمركز خواهد شد، به چنین فردی می‌گوییم انسانی که پخش و پراكنده شده -چون خودش را در پراكنده‌ها پخش و پراكنده کرده است- نمی تواند به خود آید، چون خودی برایش نمانده كه بخواهد به آن رجوع کند، همة این اشکال‌ها به جهت آن است که چیزِ مورد نظرش، چیزِ پراكنده ای است و لذا موجودیت واقعی و حقیقی خود را به عنوان یک منِ واحد، نمی‌یابد. این حالت که نمی‌داند خود را چه بداند و خود او چیست، معنای گم‌كردن خود است که به اصطلاح گفته می‌شود طرف خویشتن خویش را نمی تواند باز یابد، حتی نمی‌داند بالاخره خود را همان حقوق دریافتی‌اش بداند، یا زور بازویش و یا آخرین لباسش که خریده است! با روبه‌روشدن با هر صحنه‌ای خود را آن می‌داند. همة این‌ها به جهت آن است که وقتی انسان مقصد و قبله جانش صرف موجودات پراكنده شد، در همان‌ها پراکنده می‌شود و لذا نمی تواند به خود آید تا با خود به‌سر برد و با خودش در عالمِ پراکنده سیر کند. حال انسانی كه توان به خودآمدن ندارد و خودش را در قبله‌های پراکنده گم كرد، همین حالتِ «به خود نیامدن» و در پراکنده‌ها، پراکنده‌بودن، سرمایه اش می‌شود. این آدم دیگر هیچ چیز را نمی تواند درست ببیند چون خود واقعی‌اش را که باید از منظر آن، بقیة عالم را بنگرد، از دست داده است. گفت:
نیستش درد فراغ و وصل هیچ
بند فرع است و نجوید اصل هیچ
احمق است و مرده ما و منی
کز غم فرعش مجال وصل نی
انسان گمشده، انسان معكوس!
از آن‌جا كه انسان همه چیز را از زاویه خودش می بیند؛ اگر زاویة نگاهش خودخواهانه باشد همه چیز را از همان زاویة خودخواهانه‌اش می بیند. به عنوان مثال در دوران كودكی وقتی می خواهد با كسی رفیق شود حساب می كند اگر با همدیگر دعوایشان شد آیا می تواند او را کتک بزند یا نه، در صورتی با او رفیق می شود كه زورش به او برسد، چنین آدمی حتی رفاقتش با دیگران از زاویه كبر و خودخواهی شروع می شود. این صفت شاید برای دوران كودكی بد محسوب نشود و محسوس هم نباشد اما در هر حال صفت خوبی نیست. اگر كسی بخواهد به چنین انسانی کمک کند، باید زاویة دید او را اصلاح کند تا در انتخاب‌هایش از زاویة دید دیگری عمل نماید. به هر حال هر انسانی از زاویه دید خودش نه‌تنها دوستش را بلکه همه‌چیزش را انتخاب می كند. حالا سؤال این است که از زاویة دید كدام خود؟ «خودِ متكبّر» یا «خودِ متعالی»؟ اگر خود من نسبت به گذشته‌ام عوض شود، ملاكی كه بر اساس آن خودْ دوستانم را انتخاب می كردم، عوض می شود. اگر خود من، خودی باشد که علم‌جویی را بُعدی از خود می‌داند، دوستانی را در راستای همین خود انتخاب می‌کنم، و همین طور اگر خود من، خود متكبر باشد باز انتخاب‌های من بر همان اساس است.
آری! هركس به هرچه نگاه كند از زاویه خود نگاه می كند. حالا یا خودش یك خود دروغین و وَهْمی است که نتیجتاً به هرچیزی از جنبة دروغین آن چیز نگاه می‌کند، و لذا به‌جای آن‌که دنیا را محل گذر به سوی قیامت ببیند، به عنوان مقصد و هدف می‌بیند، و یا بر عکس؛ خودش یک خود راستین و آزادشده از اهداف پراکنده است، در نتیجه همه‌‌چیز را از زاویة خودِ راستین می‌بیند، یعنی جنبة راستین عالم را می بیند، نه جنبه های دروغین و وَهمی عالم را و چنین آدمی از جنبه‌های «شرَّ ما خَلَقَ» رها شده است.(126) مثلاً می‌شود به یك پرتقال از زاویه‌های مختلف نگاه کرد. یك وقت كسی به میوه‌فروش می گوید پرتقالی می خواهم كه مهمان‌ها بگویند پرتقال خوبی است، برای خودش فرقی نمی كند که پرتقال خوب باشد یا بد باشد، خوب و بدبودن پرتقال بر اساس نظر مهمان‌ها برایش مطرح است. این نگاه، نگاهی است كه در حقیقت به خودِ پرتقال نگاه نمی كند و سعی نمی‌کند با خودِ پرتقال روبه‌رو شود، بلكه به جنبه غیر واقعی پرتقال -که همان نظر میهمانان است- می نگرد. نگاه دیگر به پرتقال‌ها این است كه آیا این پرتقال آب دار و خوشمزه است، یا بی‌آب و بد مزّه؟ حالا خودتان مقایسه كنید كدام یك از این دو نگاه، نگاه به پرتقال از زاویه دروغ آن است و كدام نگاه، نگاه به پرتقال از زاویة راستین آن است؟ كدام نگاه جنبه واقعی موضوع را می بیند و كدام نگاه جنبه غیر واقعی آن را؟ یا مثلاً؛ كسی لباسی را می پوشد كه هم تمیز و مرتّب باشد و هم در زمستان، او را گرم كند، اما اگر کسی بگوید این لباس فقط گرم باشد كافی است، حالا اگر كثیف و نامرتب هم بود اشكالی ندارد. و یا برعکس؛ کسی بگوید: همین‌كه این لباس زیبا و مرتب است برای من كافی است، حالا در سرما هم كمكم نكرد اشكالی ندارد. در این مثال، سه نوع نگاه به لباس داریم. نگاه سوم، نگاه آدم خیالاتی و تجمّلی است كه اصلاً كاری به واقعیت ندارد. نگاه دوم، نگاه آدم بدسلیقه است كه وارستگی و آراستگی روحی ندارد و لذا پس از مدتی نه‌تنها از لباسش خسته می شود بلکه از زندگی هم خسته می‌شود، چون او توجه ندارد كه لباس تمیز و مرتّب علاوه بر آن‌که موجب پوشش بدن است، غذای روح هم هست. و اما نگاه اول نگاهی است كه از زاویه‌ای صحیح با موضوعِ لباس برخورد می كند چون به جهت گم‌نکردن خود در اهداف پراکنده، زوایای نگاهش به موضوعات صحیح و راستین است.
آنچه عرض کردم مثال بود و ممکن است قابل مناقشه هم باشد، اما حرف اصلی ما یك كلمه بیشتر نیست و آن این‌كه اگر انسان خود را گم كرد، هیچ چیز را درست نمی بیند و آن وجهی از مخلوقات را می بیند که در اصل، «چیز» نیستند، بلكه جنبة «نه‌چیزِ» مخلوقات است. لباسی كه فقط برای پُز است، حقیقت لباس نیست. قدیمی ها ضرب‌المثل خوبی می زدند می گفتند: «آفتابه و لگن هفت دست، شام و ناهار هیچی». یعنی گاهی اصل موضوع گم می شود. آفتابه و لگن برای این بود كه وقتی میهمان شام یا ناهار خورد آن ها را بیاورند تا دست‌هایش را بشوید، حالا هنوز غذا نخورده، هفت دست آفتابه و لگن بیاورند و دائم به میهمان بگویند دست‌هایتان را بشویید. یعنی موضوع اصلی گم شده و موضوع فرعی جایگزین آن شده است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

گمشدة ما چیست؟

حضرت علی (ع) می فرماید: «عَجِبْتُ لِمَنْ یَنْشُدُ ضالَّتَهُ وَ قَدْ اَضَلَّ نَفْسَهُ فَلا یَطْلُبُها»(127) در شگفتم از كسی كه با تلاش فراوان گمشده اش را می جوید در حالی كه خود را گم كرده و در جستجوی آن نیست.
عجیب است كه انسان چیزی را گم می كند و در همه جا به دنبال آن می گردد، ولی خودش را كه گم می كند و اصلاً دنبال خودش نمی گردد. شاید هنوز برای عزیزان درست روشن نشده است كه انسان چگونه خودش را گم می كند، مگر می شود كسی خودش را گم كند؟ اگر نظرتان باشد در اول همین سلسله بحث‌ها داستانی را عرض کردم که دو نفر در شهری به ایستگاه قطار رفتند برای این‌كه بلیطی تهیه كنند، رفتند بلیطی خریدند، كمی صبر كردند دیدند قطار نیامد و كمی طول كشید، گفتند می رویم داخل كافه می نشینیم و یك چائی می خوریم تا قطار بیاید. وقتی مشغول حرف زدن شدند ناگهان یكی از آن دو به دیگری گفت: برویم ببینیم قطار نرفته باشد؟! وقتی رفتند و در مورد قطاری که باید سوار می‌شدند سئوال كردند، به آن‌ها گفته شد كه قطار شما نیم ساعت است كه رفته است. پرسیدند حالا چكار كنیم؟ گفتند اینجا هر ساعت یك قطار می آید. دوباره بلیطی خریدند، یك مقدار كه ایستادند خسته شدند، گفتند می رویم دم در كافه می نشینیم تا قطار بیاید. نشستند و شروع به حرف زدن كردند. دوباره وقتی آمدند دیدند قطار ربع ساعت است كه رفته است. پرسیدند حالا چكار كنیم؟ گفتند قطار بعدی سه ربع ساعت دیگر می آید. دوباره بلیط خریدند، و حالا باید بیشتر از قبل یعنی سه ربع ساعت بایستند. كمی ایستادند و خسته شدند و گفتند این دفعه می رویم دم در كافه می نشینیم و خیلی حواسمان را جمع می‌کنیم که سر وقت بیاییم در ایستگاه، دوباره سرشان به حرف زدن گرم شد كه یكدفعه یكی از آن‌ها گفت انگار الان وقت حركت قطار است، دویدند به طرف ایستگاه پرسیدند كدام قطار را باید سوار شویم؟ گفته شد: آن سیاهی كه آن دور دارد می رود قطار شماست كه رفت، باز مسئله تكرار شد، دوباره بلیط خریدند، باز مدتی در ایستگاه معطّل شدند، خسته شدند، به كافه رفتند، بیشتر مواظب بودند كه وقت نگذرد، بالاخره سرگرم صحبت شدند، یك‌مرتبه به هوش آمدند، دویدند به طرف ایستگاه گفتند قطار ما كو؟ به آنها گفته شد: این قطاری كه دارد می رود قطار شماست. یكی از آن‌ها پرید و میله های عقب قطار را گرفت و سوار شد و رفت. آن یكی كه جا مانده بود در حالی كه ساك‌هایش در دستش بود شروع به خندیدن كرد، در حدی كه از خنده نمی توانست خود را كنترل كند. پرسیدند چه شده است؟! گفت من مسافرم و دوستم به بدرقه من آمده بود، حالا او با قطار رفت و من اینجا هستم. این مثال را به طور مختصر دوباره تکرار کردم، چون می‌خواستم عرض کنم چطور بعضی مواقع موضوع اصلی گم می‌شود. او بدرقه كننده بود و این مسافر به سوی مقصدی که در نظر داشت. حالا او با قطار كجا می رود؟! موضوع گم شد. یعنی اصلاً یادش رفت كه بدرقه كننده است، جای خودش را گم کرد.
آدم‌ها خیلی گم می شوند و ملاحظه کردید چقدر خنده دار است كه آدم خودش را گم كند، ولی چون در زندگی ما گم‌کردنِ خود عادی شده دیگر خنده دار نمی‌نماید. خیلی عجیب است كه آدم یك مرتبه یادش می رود چه كسی است. باید یك بیدارباشی به خودمان بدهیم تازه وقتی إن‌شاءالله بیدار شدیم می‌بینیم اکثر آدم‌ها خودشان را گم كرده اند و به زبان حال هر کدام می گویند: «ای عجبا من چه منم؟!» دلیلش هم این است كه مگر چند درصد آدم‌ها نشستند و فكر كردند خودشان كیستند؟ چون با این سؤال به طور جدّی برخورد نمی‌کنند، اكثراً خود را گم كرده اند و اصلاً فكر نكرده‌اند كه خود را گم کرده‌اند، زیرا گم‌کردن خود را هم گم کرده‌اند. و واقعاً این یك مشكل اساسی در دوران جدید است.
خودْ گم‌كردن انواع و اقسام دارد. به این مثال باز عنایت فرمایید تا معنی خودگم‌کردن خوب روشن شود. می گویند: «شخصی خرش را گم كرده بود. آمد و به رفیقش گفت: بیا به كمك هم بگردیم خر را پیدا كنیم. شروع كردند از این كوچه، به آن كوچه، از این باغ، به آن باغ، تا عصر آن روز همچنان می گشتند تا نهایتاً خر را پیدا كردند. وقتی در حال برگشتن به سوی خانه شان بودند، صاحب خر به رفیقش گفت افسار خر را بگیر تا من یك سری هم به این كوچه بزنم. رفیقش گفت: برای چی؟!! گفت: «می خواهم ببینم خرم داخل این كوچه نیست؟» رفیقش گفت: «مگر خرت را پیدا نكردی؟!» گفت: «حالا احتیاطاً یك سری می زنم!». درست است او خرش را پیدا كرده است ولی یادش رفته چرا صبح تا حالا می گشته، معنی گشتن صبح تا حالا را برای خودش فراموش كرده است. رفیقش به او گفت: «ای آدم بنا بود بروی خرت را پیدا كنی، نه این‌كه «خرپیداكردن» شخصیت تو بشود. بنا بود خر خودت را كه پیدا كردی، دیگر خر خود را داشته باشی، نه این‌كه «دنبالِ خرگشتن را یک زندگی به حساب آوری». این یک معنی روشنِ خودگم‌کردن است و عین غفلت از مقصد و هدف اصلی که باید دنبال شود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

معنی بی‌هویتی

نتیجة بحث این‌ شد كه ای انسان‌! وقتی فهمیدی خود را در روزمرّگی‌ها گم کرده‌ای و در نتیجه بی«خود» شده ای، بگرد و «خودِ» حقیقی خود را پیدا كن، وقتی خود حقیقی‌ات را یافتی آن را سکوی حرکت و پرواز خود قرار بده. نه این‌كه به اسم «خودپیداكردن» و با ادای خودپیداکردن «خودپیداکردن» را سرمایة زندگی کنی و همین‌طور خود را بازی دهی، وگرنه با این‌كه خود را یافته ای، چون زندگی را براساس شرایط جدید شروع نمی‌کنی، هنوز بی«خود» هستی، چون هنوز به «خودِ حقیقی» نظر نداری. به جای این‌كه خرش را پیدا كند و برود زندگی خود را ادامه دهد، خرپیداكردن زندگی‌اش می‌شود. یعنی معنی خودش فراموشش شده و خود را گم كرده و در این نوع زندگی سرگردان، و با ادای پیداکردن خود، زندگی را تمام می‌کند.
به گفتة مولوی؛ سلیمانِ جان به بلقیسِ گم‌شده در تخت و بارگاه، خطاب می‌کند:
ملک را بگذار بلقیس، از نخست
چون مرا یابی همه ملک آن توست
خود بدانی چون برِ من آمدی
که تو بی‌ من نقش گرمابه بدی
چون انسان بدون ارتباط با فطرت الهی که پیامبران، تجلی بیرونی آن هستند، مثل تصویرهای کشیده‌شده بر دیوارهای گرمابه‌ها، هیچ هویتی ندارد.
ای تو در پیکار خود را باخته
دیگران را تو ز خود نشناخته
وقتی انسان از خود بی‌خود شد و از اصالت شخصیت در آمد، زندگی و راه و رسم هرکس را مقصد خود می‌داند.
تو به هر صورت كه آیی بیستی
كه منم این، و الله آن تو نیستی
چون در اولین موقعیت جدید باز خودِ دیگری را برای خود انتخاب می‌کنی، نشانه‌اش هم این‌که از تنهایی‌ها که بهترین شرایط ارتباط انسان با خودش است، سخت فرار می‌کنی.
یك زمان تنها بمانی تو ز خلق
در غم و اندیشه مانی تا به حلق
علاوه بر آن، هیچ‌گونه شخصیت واحدی نداری.
مرغ خویشی، صید خویشی، دام خویش
صدر خویشی، فرش خویشی، بام خویش
تو در چنین شرایطی همواره در خیالات خود به‌سر می‌بری، یک زمان خود را مرغی می‌پنداری که می‌خواهند شکارش کنند، در حالی که شکارکننده نیز ساختة ذهن تو است، و یک زمان خود را در دام می‌پنداری و یک زمان خود را از همه برتر می‌بینی و هزاران هزار خیال واهی که همه نتیجة غافل‌شدن از خود حقیقی است.
راه حل آن است که خود حقیقی را که همان فطرت متصل به حق است، بیابی و متوجه باشی که جانت می‌تواند در دریای حقایق سیر کند.
گر تو آدم زاده ای چون او نشین
جمله ذرات را در خود ببین
چیست اندر خم كه اندر نهر نیست
چیست اندر خانه كاندر شهر نیست
این جهان خم است و دل چون جوی آب
این جهان حجره ست و دل شهر عجاب
جسم ما رو پوش ما شد در جهان
ما چو دریا زیر این کُه در نهان
كه، كه باشد كو بپوشد روی آب
طین كه باشد كو بپوشد آفتاب
گفتیم كه «خودگم‌كردن» اقسامی دارد، آدم‌ها گاهی با تصور دیگران به جای خود، خود را گم كرده و متوجه نیستند، و یا گاهی متوجه خودْ گم‌كردنِ خود شده اند ولی راهِ پیداکردن و رسیدن به خود حقیقی را گم كرده اند، و یا گاهی راه‌یافتنِ خود را می یابند، ولی به جای عبور از راه، مشغول راه می شوند و از مقصد باز می مانند در حالی‌که: «سوارْ چون‌که به منزل رسد پیاده شود» ولی اگر منزل گم شود، دائماً روی اسب سوار است و می تازد و مقصدش تاختن می شود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

تنها یك راه !

انسان فقط از دریچه «خودش» می تواند همه حقیقت را ببیند. در همین رابطه امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند:
«لَا تَجْهَلْ نَفْسَكَ فَإِنَّ الْجَاهِلَ مَعْرِفَةَ نَفْسِهِ جَاهِلٌ بِكُلِّ شَیْ ءٍ»(128)
به خود جاهل مباش زیرا که جهل به خود جهل به همه‌چیز است.
وقتی معلوم شد نشناختن درست خود برابر است با نشناختن همه‌‌چیز، حالا اگر انسان برای خودش، یک خودِ دروغینی باشد، در این صورت بدون آن‌که خود بداند به همه‌چیز جاهل است و همه‌چیز را دروغین می بیند، و اگر خودش را درست بشناسد، همه چیز را راست می بیند. انسانی كه خود را گم کرد، خودش برای خودش دروغ می شود، لذا از پنجرة بسته وجود خود هیچ‌چیزِ بیرون خود را درست نمی بیند.
امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «عَجِبْتُ لِمَنْ یَجْهَلُ نَفْسَهُ كَیْفَ یَعْرِفُ رَبَّهُ»(129) در تعجبم از کسی که به خود جاهل است چگونه می‌تواند پروردگار خود را بشناسد. و نیز می‌فرمایند: «اَعظمُ الْجهلِ جَهْلُ الانْسانِ اَمْرَ نَفْسِه».(130) بالاترین جهل و نادانی، جهل انسان به خودش است. در مقدمه عرض شد؛ «اگر خودت را درست ببینی از پنجره «خودت» می توانی ملكوت را ببینی» و دیدن ملكوت یعنی دیدن حقیقت و جنبة باطنی هرچیز. بنابراین تنها راهِ یافتنِ حقیقت، یافتن «خود» است و به همین علت هم راه بسیار دقیقی است، چون باید انسان بتواند با جنبة مجرد خود روبه‌رو شود، جنبه‌ای که فوق اسم و رسم و جنس است. گفت:
وه! چه بی‌رنگ و بی‌نشان که منم
کی بدانم مرا چنان که منم
در اوج بی‌رنگی و بی‌نشانی، خودِ ما فقط خود ما هستیم، نه چیز دیگر. حالا اگر خودمان را نبینیم، چیز دیگری را به جای خودمان، خودمان تصور می‌کنیم، ولی اگر بتوانیم خودمان را درست ببینیم مسلّم چیز دیگر را جای خودمان نمی‌بینیم و لذا می‌توانیم با خودمان مرتبط باشیم و از خودْ پنجره‌ای به سوی عالم معنی و معنویت بگشاییم. زیرا که امام علی(ع) فرموده‌اند: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَه جاهَدَها وَ مَنْ جَهِلَ نَفْسَها اَهْمَلَها»(131) هرکس خود را شناخت آن را به تلاش می‌گیرد تا به سوی نورانیت بکشاند و هرکس به خود جاهل بود، خود را رها می‌کند تا در پستی‌ها غرق شود. از جلسه چهارم تا هشتم این سلسله بحث‌ها سعی در بیان همین نكته بود. و دقت و تأمل بسیاری لازم است تا برای ما روشن شود باید خود را دید، و این‌که متوجه شوی خودت، فقط هستی. اگر بعد از تأمل در بحث‌های گذشته باز سؤال كردی من چیستم؟ تأمل در بحث‌های گذشته را دوباره شروع كن. اگر من بگویم خودت فقط هستی و شما در ذهنتان این سؤال آمد كه چه هستم، باز این سؤال نشان می دهد كه هنوز درس را متوجه نشده اید چون به جای نظر به هستی، باز به دنبال چیستی می‌گردی.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

آنچه در شخصیت انسان پایدار است

خودت فقط هستی و اصلاً چیستی نداری. یعنی اگر خودت را درست ببینی، می بینی تو فقط هستی، بدنت و شغل و مدرک و اطلاعاتت، خودت نیستند. بدون بدن هم باز خودت، خودت هستی. شما در خواب، بدنتان را ندارید ولی خودتان هستید، پس بی بدن هم هستید. شما نه زن هستید و نه مرد، زن و مرد بودن مربوط به بدن است، ربطی به هستی شما ندارد، شما فقط هستید. خودتان ماوراء علوم تجربی که کسب کرده‌اید و فن و شغلتان، خودتان هستید. شاید تجربه کرده‌اید وقتی در یك حادثه خطرناك هول می شوید بسیاری از علوم و اطلاعات و فنون از یادتان می رود در حالی که باز در آن حال، خودتان، خودتان هستید. در قرآن آمده است كه دوران پیری را برایتان گذاشتیم تا بفهمید این علومِ شما مال این دنیاست. شاید دیده اید كسانی كه عمرشان طولانی می شود، گاهی اسم خودشان را هم فراموش می كنند. انسان به هنگام مرگ تمام چیزهایی را كه یاد گرفته بود از یاد می‌برد. یک فیزیكدان، موقع مرگ تمام آنچه را خوانده است فراموش می كند. آنچه می ماند فقط عقاید انسان است، چه عقاید موحّدانه و چه عقاید مشركانه. عقیده یعنی چیزی كه به قلب انسان گره می خورد، و برای این‌كه حقایق دینی عقیدة ما شود باید از طریق قلب بتوان به آن‌حقایق رسید و سپس با تکرار دستورات دین، که بر اساس آن باور قلبی است، توجه به آن حقایق را جزء شخصیت خود نمود. علم با ذهن مرتبط است و عقیده با قلب ارتباط دارد، و لذا كسی كه هول می شود علمش را از یاد می برد ولی دینش اگر قلبی شده باشد از یادش نمی رود، اتفاقاً دینش بیشتر به یادش می ماند و در همان لحظه بیشتر می گوید: خدا، خدا. چون انسان وقتی عوامل غفلت از خود، از جمله بدن را در پیش خود ندارد، عقیده‌اش بیشتر ظاهر می شود. خلاصه آنچه از یاد شما می‌رود و شما از آن جدا می شوید، از جمله علوم و فنون و مهارت‌ها، شما نیستید، شما آن روحیه و خصوصیاتی هستید که با شخصیت شما گره خورده و جزء عقیدة شما شده است، حال چه آن عقیده الهی و توحیدی باشد و چه مشرکانه و ظلمانی.
آری! عرض شد که دوران پیری نمونة خوبی است و روشن می كند چه چیزهایی مال ما نبوده است. قرآن می فرماید:
«وَ مِنْكُم مَنْ یُرَدُّ اِلی اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَیْلا یَعْلَمُ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَیئاً»(132)
از شما عده‌ای در حالی که عمرشان طولانی است در بین شما می‌مانند، تا هیچ چیز از علم‌هایی را كه داشتند در آن حال ندانند و همه از یادشان برود.
چون این علوم اطلاع از فنون و ابزارهایی بود که در زندگی از آن‌ها استفاده می‌کردند و لذا آن اطلاعات عارض بر جانشان بود و مثل عقاید از عمق جانشان نبود.
در بحث آشتی با خدا اگر این موضوع روشن شود كه خودمان فقط خودمان هستیم، دری از باغ معرفت در جانمان باز می شود و إن‌شاءالله می‌توانیم دائم خـودمان كتـاب خود‌مان را -که همان جانمان باشد- ورق بزنیم.(133)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

وقتی «خود»، «نه خود» می‌شود

حالا می‌خواهیم خطراتی را بررسی كنیم كه خودمان را «نه خود» می كند و بعد از آن إن‌شاءالله به بررسی و كشف عواملی كه باعث می شود خودمان، خودمان باشیم می پردازیم.
عرض شد که گاهی وقت‌ها آدم خودش «نه خود» می شود. اگر به مثالی كه زده شد دوباره عنایت فرمایید در آن‌جا روشن شد آدمی گاهی خودش «خرپیداكردنش» می شود، در حالی كه این «خود»، «نه خودِ» ما است. كار ما این بود كه خرمان را پیدا كنیم و برگردیم بیائیم خر را در طویله ببندیم و خودمان، خودمان باشیم. و یا همان‌طور که طرح شد كار طرف این بود كه رفیقش را بدرقه كند و به زندگی خود برگردد. ولی دیدید در آن صحنه «نه خود» را «خود» گرفت. بنده روی «نه خود»شدن خود تأکید دارم حالا بیائید و خیلی وسیع‌تر از این مثال‌ها به زندگی خود نگاه كنید تا متوجه شوید كه هر چیزی كه جان ما را به كثرت و پراكندگی بكشاند، وجودمان را مبهم و پراكنده و «نه خود» می كند. برای روشن‌شدن مطلب، دوباره مثال ریگ‌ها را به یاد بیاورید. در آن مثال چون موضوعِ مورد توجه ما از نوع كثرت و پراكندگی است، وجود ما را از وحدت به كثرت، و از انسجام به پراكندگی می كشاند، و دیگر آن خودِ واحدی كه حقیقت ماست برای ما باقی نمی ماند. گفت:
ای همه دریا چه خواهی کرد نم؟
ای همه هستی چه می‌جویی عدم؟
علاقه به دنیا عامل اصلی از بین‌رفتن یگانگی خود است، به طوری‌که توجه به دنیا، خودت را از خودت می گیرد. علاقه به فرش، خودت را از خودت می گیرد. ولی استفاده از آن، از آن‌جهت كه برای نشستن است، علاقه به آن نیست. فرشی كه برای پُزدادن و فخرکردن بر دیگران خریده شد، این علاقه به دنیاست، در این نگاه است که فرش‌داشتن به معنای تعلّق قلبی به دنیاست. در این حالت قلب ما پراكنده و نگاه‌مان نگاه به كثرت‌ها می شود. نگاه به كثرت‌ها ما را از جنس و ذات خودمان كه وحدت است غافل می كند.
جنسِ جان و نفس ما، جنس غیر مادی و مجرّد است. موجود مجرّد بُعد و وزن و حجم ندارد، مقامش مقام وحدت است و تعلق به كثرت‌ها ما را از این وحدت که حقیقت جان ما است، بیرون می آورد. وقتی گرفتار كثرت‌ها شدیم و از حقیقت خود فاصله گرفتیم، «نه خودمان»، خودمان محسوب می شود. وقتی «نه خودْ» خودْ شد، حقیقت فقط از دریچه این «نه خود» دیده می شود. و لذا «حقیقت» برایش، «نه حقیقت» می شود، و هیچ چیزی چهرة حقیقی خود را بر ما نمی‌نمایاند. یكی از دعاهای پیامبر اكرم(ص) این است كه: «اَللَّهُمَّ اَرِنِی الْأَشْیاءَ كَما هِی»(134) خدایا! اشیاء را آن طور كه هستند به من نشان بده. در واقع حضرت تقاضا می‌کنند که خدایا! من كج نباشم، راست باشم تا عالم را همان‌طور که هست ببینم. چون وقتی كه انسان كج شد، دیگر حقیقت را که عین راستی است نمی یابد، و سراب را حقیقت می انگارد، و همه عمرش را صرف امور باطل می كند و آنقدر جلو می رود كه یك‌مرتبه در قیامت که پرده‌ها عقب می‌رود و انسان با خودِ واقعی‌اش روبه‌رو می‌شود، فریاد می زند: «یا لَیْتَنی كُنْتُ تُراباً» ای کاش من خاک بودم و اصلاً به‌وجود نمی‌آمدم.