پیری كاهش قوای روانی و جسمی است كه در اثر گذشت زمان روی میدهد. تعریف پیری در كشورهای مختلف با توجه به شرایط فرهنگی متفاوت است. در ایران سن پیری تعریف نشده است ولی اگر شروع دوره پیری را زمان بازنشستگی كامل از خدمت محسوب كنیم، طبق قانون تأمین اجتماعی سن پیری برای مردان ٦٠ سالگی و برای زنان ٥٥ سالگی است و طبق قانون استخدام كشوری سن بازنشستگی برای مردان و زنان ٦٥ سالگی است.
نیازهای سالمندان
امروزه دوران پس از ٦٠ سالگی را كه اصطلاحا دوران بازنشستگی نامیده میشود، دورانی نیست كه فقط به انتظار مرگ سپری شود، بلكه همانگونه كه جامعهشناسان گفتهاند این مرحله از عمر، دوران سوم زندگی است. در جامعه ما افراد بهطور متوسط تا ٨٠ سالگی امید به زندگی دارند.
در این دوران سالخوردگان را میتوان به شرح زیر تقسیمبندی كرد:
١- امكانات به اندازه كافی دارند و مایلند به استراحت بپردازند.
٢- به علت احتیاج به درآمد، به كار خود ادامه میدهند یا حداقل اگر كاری باشد، مایلند ادامه دهند.
٣- امكانات مالی دارند ولی چون نمیخواهند «ازكارافتاده» محسوب شوند، مایلند كار كنند.
٤- از كار افتاده و بیمارها.
نیازهای سالمندان را در گروههای چهارگانه بالا میتوان به شرح زیر تقسیمبندی كرد:
١- احتیاجات عاطفی
٢- احتیاجات معیشتی
٣- احتیاج به تفریح
٤- احتیاج به شركت در زندگی اجتماعی
٥- امنیت
احتیاجات عاطفی
احتیاجات عاطفی همواره وجود داشته و به همان ترتیبی كه سن افراد بالاتر میرود، نیازها نیز افزایش مییابد. در گذشته توجه فرزندان به پدر و مادرها و اصولا افراد جوانتر نسبت به مسنترها، بیشتر بود و اخلاق و رسوم حكم میكرد كه به سالمندان بیشترین احترام گذاشته شود. اما امروزه كه بیشتر سالمندان به تنهایی در خانه خود به سر میبرند، هر قدر هم كه وضع زندگی آنها خوب باشد، از توجه عاطفی دیگران و اقدامات جامعه بینیاز نیستند.
احتیاجات معیشتی
احتیاجات معیشتی شامل خوراك، پوشاك، مسكن و بهداشت میشود. غذای سالمند باید سبك و قابل هضم باشد. سالمندان با توجه به شرایط سنی و عدم اشتغال جدی، احتیاج به وقتگذرانی پر بار و سالم به اقتضای شرایط جسمی خود دارند. سالمندان فاقد منابع مجدد دوستی هستند، زیرا اكثر آنها كار نمیكنند و موقعیت ایجاد روابط دوستانه در فضای كار را ندارند و دوستان همسن و سالشان را نیز به نوعی از دست دادهاند. این مسأله تنهایی آنها را افزایش میدهد. بهترین تفریحات پیشنهادی برای سالمندان (با توجه به سواد و روحیات خاص هر فرد) شامل مطالعه كتاب و روزنامه، گشتوگذار در فضای سبز، معاشرت و گفتوگو با دوستان، تماشای فیلم، خرید از بوفه، نشستن روی نیمكت و تماشای خیابان و عبور و مرور مردم و بهخصوص تماشای كودكان هنگام بازی و شنیدن موسیقی است. در ضمن ترتیب دادن برنامههای فوقالعاده مثل مراسم عبادی، جشن و كنسرت و بازیهای سبك تأثیر بسیار خوبی در روحیه سالمند دارد و احساس یكنواختی روزها را از بین میبرد.
احتیاج به شركت در زندگی اجتماعی
افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد كه تنها زندگی میكنند و علاوه بر آن دچار ناراحتیهای جسمانی نیز هستند. بعضی از آنها بیش از یك بار در ماه تماس دیگری با فرزندان خود ندارند و تمام روابط و گفتوگوی آنها در صحبتهای چند دقیقهای برای مثال با پستچی و مغازهدار خلاصه میشود. از اینرو ضروری است كه محیط مناسب و بهتری برای زندگی آنها مهیا شود تا افسردگیهای ناشی از تنهایی كاهش یابد. سالمندانی كه بهرغم سن بالا در فعالیتهای اجتماعی حضور دارند و از روابط اجتماعی نسبتا خوبی برخوردارند، به بیماریهای مختلف بهویژه بیماریهای روانی كمتر دچار میشوند.
سالمندان از احساس بطالت و بیكاری و بركنار ماندن از زندگی اجتماعی رنج میبرند. برای رفع این احساسات باید برنامههای جمعی برای سالمندان در نظر گرفت، مثلا سالمندان با هم به مطالعه روزنامه و مجله بپردازند، به گردشها و سفرهای كوتاه دستهجمعی بروند و مورد مشورت قرار گیرند.
مسأله مهم دیگر، كار است. كار سبك بهترین وسیله برای گذراندن عمر در كهنسالی است. كار نهتنها پاسخگویی به یك نیاز واقعی در ارتباط با سالمندان است، بلكه با مدیریت صحیح نتایج كار سالمندان میتواند پاسخگوی قسمتهای زیادی از نیازهای جامعه باشد.
امنیت
سالمند احتیاج به امنیت روحی و جسمی دارد و باید در طراحی فضاهای مرتبط با سالمند این مسأله مورد توجه قرار گیرد. سالمند باید مطمئن شود كه در موقع ضرورت به كمكش خواهند شتافت یا در موقع بیماری سریع معالجه خواهد شد و در فضایی كه پا میگذارد آرامش دارد و مورد آزار قرار نخواهد گرفت.
بیماریهای شایع در سالمندان
با گذشت سن و رسیدن به پیری و ضعفهای ناشی از آن، بستر بروز بسیاری از بیماریهای جسمی و روحی برای سالمندان مهیا میشود كه عبارتند از:
پوكی استخوان
از جمله بیماریهای شایع در سالمندان است و خطر شكستگی ستونفقرات به علت فشار و سایر شكستگیهای متعاقب ضربهخوردن را افزایش میدهد. در كهولت، درمان شكستگی و جوشخوردن بین استخوانهای شكسته به كندی صورت میگیرد.
تصلب شرایین
با گذشت عمر، رسوبهای ناشی از مصرف چربی، نمك و قند در عروق باعث تصلب شرایین میشود كه در سالمندان بسیار شایع است.
یائسگی
در زنان سالمند مسأله یائسگی بعد از ٥٠ الی ٥٥ سالگی اتفاق میافتد كه البته عنوان بیماری را نمیتوان به آن اطلاق كرد ولی این پدیده باعث تغییرات هورمونی در زنان سالمند میشود كه خود تبعاتی در چهره آنان خواهد داشت و با نگرانیهای روحی همراه میشود.
افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد كه تنها زندگی میكنند و علاوه بر آن دچار ناراحتیهای جسمانی نیز هستند.
استعمال دخانیات و موادمخدر:
این موارد در سالمندان بیشتر شیوع دارد، بهطور كلی افزایش مصرف موادمخدر و دخانیات با افزایش سن نسبت مستقیم دارد.
كمبود كلسیم و ویتامین «د» این بیماریها نزد افراد سالمند بسیار شایع است.
آلزایمر یا اضمحلال مغزی
این بیماری فقط در افراد مسن شایع است. مطالعه، تحرك بدنی و وضع مناسب روحی باعث عدم ابتلا یا به تأخیر افتادن در ابتلا به این بیماری میشود.
پاركینسون
این عارضه با لرزش اندامهای حركتی ( دست و پا و گردن ) همراه است و به علت اضمحلال اعصاب مربوطه روی میدهد كه علت عمده آن گذشت عمر و كهولت سن است.
كاهش قدرت بدنی و عمل عضلات
با افزایش سن از تعداد رشتههای عضلات، قدرت و سرعت انقباضی سلولهای عضلانی كاسته میشود. نرمی و انعطاف بافتها نیز كم میشود و نهایتا قدرت ذخیره بدن كاهش مییابد. فعالیتهای جسمی مناسب و آموزشهای اصولی میتواند منجر به بهبودی قدرت و سرعت عضلات شوند و بر كارآیی فرد اثرات مثبت به جای گذارند. بنابراین به علت پایینبودن توان ذخیره بدن، برنامههای فعالسازی سالمندان باید دقیق و حساب شده باشند.
سوء تغذیه
با افزایش سن، ترشح معده كمتر میشود و پوشش دستگاه گوارشی تحلیل میرود. با این وجود قدرت جذب مواد غذایی تا حدی كاهش پیدا میكند. یبوست با افزایش سن شیوع بیشتری مییابد. انزوا و افسردگی با كاهش اشتها خطر كمبود مواد غذایی در سالمندان را بیشتر میكند.
افزایش فعالیتهای جسمی بهخصوص پیادهروی، علاوه بر كندكردن روند بیماریها، در روحیه سالمندان نیز بسیار موثر خواهد بود و مصرف مواد غذایی شامل كلسیم و ویتامینها نیز باعث افزایش سلامتی سالمندان میشود.
برخی احساسات مشترك سالمندان
١- احساس غم و اندوه به خاطر عدم توجه فرزندان و اطرافیان كه عمری برای رفاه آنان تلاش كردهاند.
٢- احساس تنهایی به علت طردشدن.
٣- احساس یأس و ناامیدی.
٤- احساس اضطراب و نگرانی.
٥- احساس هرز رفتن و بیهوده بودن.
٦- احساس سربار بودن.
جدیترین خطری كه فرد سالمند را تهدید میكند در انزوا قرار گرفتن او از سوی اطرافیان است. در این حالت شخص امكان ارتباط صمیمی و نزدیك با دیگران را از دست میدهد. تنهایی موجب میشود فرد سالمند به تدریج دچار مشكلات روانی شود، لذا درك احساسات و انتظارات سالمندان از اطرافیان و تصحیح ارتباط افراد خانواده با آنها در فرآیند بهداشت روانیشان بسیار مهم است.
جدیترین خطری كه فرد سالمند را تهدید میكند در انزوا قرار گرفتن او از سوی اطرافیان است. در این حالت شخص امكان ارتباط صمیمی و نزدیك با دیگران را از دست میدهد. تنهایی موجب میشود فرد سالمند به تدریج دچار مشكلات روانی شود، لذا درك احساسات و انتظارات سالمندان از اطرافیان و تصحیح ارتباط افراد خانواده با آنها در فرآیند بهداشت روانیشان بسیار مهم است. سالمندان به اندازهای كه دیگران به آنها بهعنوان پیر و ازكارافتاده نگاه میكنند خود را ضعیف و ناتوان احساس نمیكنند. چنان كه در یك خانواده گرم و مهربان اغلب سالمندان بسیار راحت، آرام، مقاوم و بانشاط روزگار میگذرانند، در نتیجه این افراد حوصله نگهداری نوهها را با همه شیطنتهایشان دارند. سالمندان به دلیل بازنشستگی و دوری از فرزندان، نیاز به ارتباط و توجه عاطفی بیشتری را در خود احساس میكنند كه این نیاز باید مورد توجه قرار گیرد و ارضا شود.
زن یا مردی كه خود را زمانی صاحب قدرت و نفوذ میدانست به یكباره خود را تنها و بدون قدرت مییابد و این ناراحتی گاهی به حوادثی نامناسب میانجامد و موجب ناراحتی روانی سالمند میشود.
ویژگیهای دوران سالمندی
دوران سالمندی كه ما آن را سنین بالای ٦٠ سالگی تعریف میكنیم، دارای برخی ویژگیهای جسمی، اجتماعی و روانی است:
١- یكی از این ویژگیها كاهش نسبی قوای جسمی است بهطوری كه با بالا رفتن سن، نیروهای جسمی فرد به نسبت رو به كاهش میگذارد.
٢- ویژگی دیگر «بازنشستگی و دور شدن از موقعیتهای شغلی گذشته است كه كاهش مسئولیتهای مرتبط با شغل و در نتیجه كاهش ارتباطات اجتماعی فرد را به همراه دارد.
٣- از دیگر ویژگیها تنهایی یا احساس تنهایی است. بهخصوص در مواردی كه شخص شاهد از دست دادن یكی از دوستان، بستگان و همسن و سالان و افراد همدوره خویش است، لذا هر روز بیش از پیش احساس تنهایی به او دست میدهد.
پذیرش شرایط دوره سالمندی در بین افراد مختلف و با فرهنگهای گوناگون متفاوت است، برخی به مرور از مشاركت در زندگی اجتماعی كناره میگیرند و در مقابل، جامعه نیز آنها را به كنار میزند، بهطوری كه ممكن است دچار نوعی احساس بیهودگی و افسردگی شوند. برخی با نقشهای جدیدی كه مطابق با وضع آنهاست این دوره را به دورهای نسبتا فعال و رضایتبخش بدل میسازند.
برنامهریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیات آنها، هم تنهایی آنان را برطرف میكند و احساس هرز و پوچ بودن را در آنها از بین میبرد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار میدهد. در هرحال علاوه بر خصوصیات فردی، شرایط اجتماعی و بهویژه شرایط خانوادگی شخص سالمند هم بسیار مهم است. شرایط مناسب خانواده و جامعه میتواند شخص را به سوی پذیرش وضع جدید سوق دهد و شرایط نامناسب خانواده و جامعه میتواند او را منزوی و تنها كند. به علاوه میزان سلامت جسمی شخص سالمند در این مرحله از زندگی، عاملی مهم در وضع زندگی اجتماعی اوست، چرا كه برای هر نوع مشاركت اجتماعی در مورد سالمندان، ابتدا میزان سلامت آنها مطرح است.
نظریه توارثی
طبق این نظریه مسأله توارث در طول عمر، عامل مهمی محسوب میشود. یعنی سن مرگ والدین و اجداد، صرفنظر از موارد مرگ در اثر سوانح، معیاری است برای تعیین طول عمر فرزندان.
نظریه فرسودگی
این نظریه زمان را عامل فرسودگی میداند و معتقد است كه قسمتهای مختلف بدن به مرور زمان صرفا فرسوده میشوند.
نظریه مواد زاید
زندگی، تولید و دفع مواد زاید را از طریق فرآیندهای عادی پیش میآورد. بعضی از نظریهپردازان بر این باورند كه پیری با كاهش قابلیت دفع همراه است و این نهتنها فعالیت عادی سلولی، بلكه فرآیند تصفیه را نیز مختل میكند. مسأله سالخوردگی جمعیت عمیقا در اوضاع اجتماعی و اقتصادی یك منطقه تأثیر میگذارد كه نمونه بارز آن مسأله بازنشستگی و فراهم کردن موجبات تأمین اجتماعی و تجهیزات مراكز درمانی است.
پیری جمعیت باعث میشود تا دو مسأله اساسی یعنی تأمین رفاه اجتماعی و تهیه مسكن برای آنها مورد توجه قرار گیرد. سیستم بازنشستگی براساس پرداخت میزان معینی پول، مدتهاست كه ارزش خود را از دست داده است، زیرا علاوه بر كاهش ارزش پول و ناچیز بودن حقوق بازنشستگی، مشكل سالمندان تنها جنبه مادی ندارد؛ چه اینها اگر پول و درآمد كافی هم داشته باشند به جهت اقتضای سن نمیتوانند بهتنهایی وسایل آرامش خود را فراهم کنند و از این رو بازنشستگی فردی بنا به صورت تهیه و تأمین وسایل آسایش جمعی اشخاص بازنشسته تغییر شكل دهد.
نظریه نقصان دستگاه ایمنی
بهمرور زمان، دستگاه ایمنی بدن، كارآیی خود را از دست میدهد، نتیجه آن این است كه مكانیسمهای دفاعی بدن افراد سالمند كاهش پیدا میكند و زودتر از دیگران تسلیم بیماری میشوند. به علاوه سیستم دفاعی بدن ممكن است نتواند قسمتهای سالم ارگانیسم را از مهاجمان خارجی تمییز دهد و علیه قسمتهای كماكان سالم وارد عمل شود، گویی اینها مهاجمان خارجیاند. این نقصان دستگاه ایمنی، بعضی از امراض مهلك و بعضی از استحالهها را توجیه میكند.
نظریه پیرشدن سلولی
طبق این نظریه پیرشدن در اثر مرگ رو به افزایش سلولهای بدن حادث میشود؛ البته قابل ذكر است كه مرگ سلولها میتواند دلایل متعددی داشته باشد.
نظریه تغییرات سیستم غدد داخلی
عدهای از محققان دگرگونیهای نظام غدد داخلی را یكی از عوامل اصلی پیرشدن میدانند. البته هنوز كاملا مشخص نشده كه تغییرات غدد داخلی علت پیر شدن است یا معلول آن.
علل سالمندی
دانشمندان در مورد علل تكامل جسمی بشر با هم توافق ندارند. در گردهمایی جمعیت پیشرفت علوم آمریكا كه در سال ١٩٧٤ برگزار شد چهار نظریه ارایه شد:
١- اختلال در كنش دستگاه ایمنی
٢- مكانیسم پیر شدن سلولی
٣- اختلال در دستگاه غدد مترشحه داخلی
٤- عوامل توارثی
دو نظریه دیگر نیز وجود دارند كه عبارتند از:
٥- نظریه فرسودگی
٦- نظریه مواد زاید
اكثر دانشمندان معتقدند كه پیر شدن با نوع محیطی كه ما در آن زندگی میكنیم (مثلا هوای آلوده یا تمیز) و همچنین به طرز زندگی ما ( مثلا كمیت و كیفیت غذاها، ورزشكردن و... ) بستگی دارد.
سن اجتماعی
سن اجتماعی نقشهایی را معین میكند كه انسان میتواند، میخواهد و بایستی در اجتماع برعهده بگیرد یا آرزوی برعهده گرفتن آنها را دارد.
سن روانی و عاطفی
میدانیم كه تكامل ویژگیهایی دارد. مثلا یك شخص زمانی از نظر روانی كامل شناخته میشود كه بتواند مسئولیتهای خود را در جامعه برعهده بگیرد. همچنان كه نئوگارتن اشاره میكند: زندگی برحسب مدت زمانی كه برای زندگیكردن باقی مانده است، سازماندهی میشود، نه برحسب مدت زمانی كه از بدو تولد طی شده است.