بدگمانی و راه درمان آن

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

یکی از بیماری‌های روانی که تاثیر زیانباری بر شخصیت
و رفتارهای فردی و اجتماعی بجا می‌گذارد، بدگمانی یا سوء ظن است.

با نگاهی به آثار زیانبار آن که در آیات و روایات بیان شده
به روشنی دانسته می‌شود که بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی
و حتی اختلالات شناختی و بیماری‌های روانی چون اضطراب و
تشویش و افسردگی می‌تواند با خاستگاه بدگمانی باشد.

بنابراین، شناخت علل و عوامل، آثار و درمان آن برای دستیابی
به شخصیت سالم و متعادل و جامعه سالم مفید
و سازنده خواهد بود.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

ظن، یکی از حالات نفس است.

در اصطلاحات فلسفی و نیز اصولی،ظن حالتى است
که از اماره‌اى حاصل مى شود که اگر قوى شود منجرّ به یقین مى شود
و اگر ضعیف شود از حدّ «وهم» تجاوز نمى کند.
(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۵۳۹، «ظن».)

پس حدّ فاصل بین یقین و وهم، ظن است.
البته به طرف راجح از دو طرف اعتقاد غیر جازم نیز ظن می‌گویند.
(لغت‌نامه، دهخدا، ج ۹، ص ۱۳۷۹۱، «ظن».)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

انسان در حوزه ترس و خوف، وقتی شک داشته باشد،
اقدام به کاری نمی‌کند و همان احتمال پنجاه پنجاه
برای ایجاد تردید کافی است.

پس اگر ظن ایجاد شود، بطور طبیعی به آن کار اقدام نمی‌کند.
از این روست که بسیاری از مردم به احتمال و ظن اینکه قیامتی
است و باید پاسخگو باشند، از گناه اجتناب کرده و براساس
احکام شریعت عمل می‌کنند.

(بقره، آیات ۴۶ و ۲۴۹)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

از آیه ۱۲ سوره حجرات به دست می‌آید
که ظن به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شود.
از این رو برخی از مصادیق ظن، گناه دانسته شده است.

پس برخی از مصادیق آن جایز و روا و قابل عمل بلکه واجب
عمل است؛ زیرا قید «کثیراً» از آن جهت در آیه آورده
شده که بعضى از ظنون لازم است
به آنها عمل شود و مخالفت با آن جایز نیست.

(مجمع البیان، ج ۹ – ۱۰، ص ۲۰۵)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

بدبینی و خوش بینی

تفسیر ما از واقعیت‌های زندگی چیست؟
بی‌گمان سبک تبیینی امور از سوی ما نقش تعیین‌کننده در
رفتارهای ما دارد. افراد را از نظر تفسیر جهان و واقعیت‌های زندگی
می‌توان به دو دسته افراد: ۱٫ خوش بین؛ ۲٫ بدبین تقسیم کرد.

خوش‌بینی مانند خوش گمانی، تفسیر مثبت از زندگی به دست می‌آید
و توجیه صحیح و درستی از رفتارهای خود و دیگران دارد
و اجازه نمی‌دهد تا سرزنش درونی و برخی از
جنبه‌های منفی، تشدید و غیرقابل
مهار و کنترل شود.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

وجود شرور و بدی‌ها را عنصر اصلی و اصل حاکم
بر جهان هستی نمی‌داند، بلکه آن را طفیلی وجود و خیر می‌داند
و اصالتی برای آن قایل نیست؛ از این رو، جنگ، کشتار، خیانت،
بی‌وفایی، دروغ و مانند آنها را امری عارضی دانسته و حرکت کلی
جهان را به سوی خیر و صلح ارزیابی می‌کند و امید به تغییرات مثبت در جهان،
جامعه و جان دارد و بدان امید زندگی می‌کند و حرکت‌های منفی و شرور
را موردی می‌داند و در همین چارچوب با آن تعامل می‌کند.

بر همین اساس نه تنها به هستی و زندگی و جامعه خوش بین است،
بلکه خوش گمان نسبت به رفتار دیگران بوده
و آن را مثبت ارزیابی می‌کند.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

اما بدبینی، نگرشی منفی نسبت به هستی و زندگی است
و انسان بدبین همانند بدگمان نسبت به همه چیز نگرشی منفی دارد.

لذا در زندگی گرفتار درماندگی است.
شخص بدبین، بدبینی روانی خود را به همه زندگی و
به تبع آن درماندگی را به همه جنبه‌های آن گسترش می‌دهد
و این گونه از نظر روانی و روحی درهم ریخته
و دچار اضطراب و پریشان حالی است و به کسی
اعتماد ندارد و هیچ گاه احساس امنیت نمی‌کند
و همواره دلهره دارد که اتفاقات ناخوشایند
و بدی روی دهد.

چنین افرادی رفتار دیگران را نادرست، کینه توزانه
و خطرناک می‌دانند و این گونه خود را
در موقعیت‌های نادرست قرار می‌دهند.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

این در حالی است که انسان خوش بین،
همواره در انتظار وقوع اتفاقات خوب برای خود است
و زندگی سالمی دارد و کمتر بیمار می‌شود
و در صورت بیماری، می‌تواند آن را درمان کند
و با مثبت نگری از بحران‌ها عبور کرده و مسئولیت مراقبت
خود را به عهده بگیرد و برای تغییر مثبت تلاش کند
و اعمالی را به قصد تاثیرگذاری مفید و مثبت انجام دهد.

از همین رو چنین افرادی، کم‌تر از بدبین‌ها دچار آسیب می‌شوند؛
زیرا مشکل آنان تنها همان بحران و یا بیماری است؛
اما بدبین‌ها دچار همزمانی دو مشکل بیماری و ناامیدی هستند.

بدبین‌ها باور دارند که اعمال آنان پیامد ناچیزی دارد
و همین نیز تاثیر منفی در انگیزه و حرکت و انجام اعمال
آنان داشته و از ثبات، استقامت، صبوری، شکیبایی و
بردباری برخوردار نبوده و آستانه تحمل آنان
به شدت سست،ضعیف و پایین است.

آنان به سبب همان برداشت منفی از تاثیر
اعمال و یا کم تاثیری آن، دنبال تغییر دادن رفتارشان
نیستند و می‌گویند: تغییر رفتار و اعمال،
چه تاثیری در کلیت امر دارد؟!

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

باید توجه داشت خوش بینی و خوش گمانی همیشه درست
و ارزشی نیست؛ زیرا گاه خوش‌بینی، غیرواقع بینانه خواهد بود؛
چنان که بدبینی غیرواقع بینانه است.

به سخن دیگر، اگر بدبینی، همواره غیرواقع بینانه است؛ گاه خوش‌بینی هم
در مواردی غیرواقع بینانه است و از همین جهت می‌تواند بسیار آسیب زا باشد؛
زیرا خوش بینی به شکل گرایش افراطی می‌تواند تفسیر و توجیه
غیرواقعی از واقعیت باشد.

این نظر غیرواقع بینانه می‌تواند شخص را در موقعیت‌های خطرناکی قرار دهد.
حقیقت گرایی که خوش بینی دارد، باید با چاشنی واقع بینی همراه باشد.

اگر حقیقت، جبر تاریخی به سوی خیر و عدالت است،
ولی واقعیت این است که در هر دوره تاریخی یا جغرافیای مکانی و زمانی،
ممکن است واقعیت ضد خیر و عدالت باشد که هست. بنابراین، واقع بینی در کنار
خوش بینی قرار می‌گیرد و رفتارهای متعادل و مفید را سازمان می‌دهد؛
اما اگر خوش بینی بدون چاشنی واقع بینی باشد، می‌تواند آسیب‌پذیر باشد؛
چرا که خوش بینان، نظر غیرواقع بینانه‌ای درباره آسیب پذیری نسبت
به عواقب رفتار خود و دیگران دارند. این مطلب در ادامه در
توضیح جواز بدبینی و بدگمانی در برخی از
موارد توضیح داده شده است.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

اصولا گرایش بدبینی از جهتی ضد حقیقت و از جهتی غیرواقع بینانه است؛
زیرا اولا هرگز اکثر واقعیت‌ها، منفی نیست و اگر چنین بود
جهان و جامعه متلاشی می‌شد؛ بلکه جنبه‌های حقیقت گرایی واقعیت‌ها قوی‌تر است؛
هر چند که جنبه‌های باطل واقعیت‌ها روشن‌تر و چشم پرکن‌تر است؛
چرا که یک لکه سیاه از باطل و بدی در میان سپیدی حقیقت
به شدت به چشم می‌آید و روشن‌تر دیده می‌شود.

بدبینی غیرواقع بینانه در صورت رو به رو شدن با بدبیاری‌ها مانند بیماری جدی،
می‌تواند زیانبار باشد و شخص را به سمت و سوی عدم تحرکی سوق دهد؛
زیرا تاثیر مثبتی برای اعمالش نمی‌یابد و یا آن را کم تاثیر می‌داند.

از این رو، باید گفت افسردگی در افراد، اوج بدبینی است؛ چون شخص در این حالت،
احساس درماندگی شدید و بدگمانی قوی دارد و هیچ‌گونه حرکت و تحرکی
را نمی‌پذیرد و مسئولیت مراقبت از خود را کنار می‌گذارد.