هنر قرائت قرآن

[ملکوت* گامی تارهایی *]

روح الله مهاجر




هنر قرائت قرآن: نوشته كريستينانلسون، چاپ اول، ناشر قاهره، انتشارات دانشگاه آمريكائي قاهره، 2001م. xxviii+224ص. شابك: 6-594-424-977.
اين كتاب كه به بررسي مقوله قرائت قرآن در مصر و زيباشناسي آن مي‏پردازد توسط خانم كريستينانلسون محقق آمريكائي (دانشگاه بركلي - كاليفرنيا) به نگارش درآمده است. وي كه عربي دان و موسيقي‏شناس است چندين سال در قاهره به بررسي موضوع قرائت قرآن پرداخته و حتي مدتي نيز در كلاس‏هاي آموزش قرائت قرآن شيخ اميرالسعيد عثمان شركت مي‏نموده است.
بخش‏هاي مختلف كتاب بدين قرار است:
جداول آوانويسي:
در اين بخش معادل‏هاي حروف و كلمات عربي در انگليسي آورده شده است و براي مواردي كه در انگليسي معادلي وجود ندارد همچون ح، ع، ص، ث و... يا مفاهيمي همچون غنه، سمبلهايي معرفي گرديده است. در جداول جداگانه نحوه تلفظ قرآني كلمات و هم چنين نحوه تلفظ با لهجه مصري كلمات آورده شده است. نويسنده در طول كتاب تلاش نموده تلفظ عربي كلمات را با دقت مثال زدني بيان نمايد كه حاكي از تسلط وي بر زبان عربي و آواشناسي آن است.
تقدير و تشكر:
اسامي اساتيد و بزرگان قرائت در قاهره، همچون محمود الطبلاوي، شيخ عبدالفتاح القادي، حين رفعت (فرزند مرحوم محمود رفعت) شيخ متعال عبدالمنصور عرفه، شيخ اميرالسعيه عثمان، موسسات و مراكز قرآني مصري مانند موسسة قرائت، اذاعه القرآن الكريم، دارالعلوم، الازهرالشريف، دفتر اداره امور قرآني (در وزارت اوقاف مصر) و موسيقيدان مصري مانند منشي امين فهمي و سليمان جميل ذكر و از كمكها و راهنمائيهاي آنان تشكر و قدرداني گرديده است.
مقدمه:
با تصوير نمودن يك مجلس قرائت قرآن در مصر و بيان حالات و عكس‏العمل‏هاي شنوندگان (تشويق‏ها، برانگيخته‏شدن و جاري شدن اشك شنوندگان در جاي جاي قرائت قرآن...) آغاز مي‏شود، سپس براي آشنايي اوليه خوانندگان به جنبه‏هاي مختلف قرائت قرآن اشاراتي گرديده است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فصل اول؛ متن قرآن:
در اين فصل تاريخچه‏اي از نزول قرآن بر حضرت محمد (ص) و نحوه گردآوري و كتابت آن پس از وفات ايشان آورده شده است. جنبه‏هاي ظاهري متن قرآن مثل تقسيم بندي جزءها و سوره‏ها و آيات براي خواننده تشريح گرديده، سپس به محتوي و معاني مذكور در قرآن، نحوه بيان آنها و هم چنين اسلوب نظم گونه آيات كه زيبائي آنها خود نزد مسلمانان از دلايل معجزه بودن قرآن شمرده مي‏شود - با ذكر آياتي از سوره‏هاي تكوير، يس، علق، فجر و... اشاره شده است.
فصل دوم؛ تجويد:
در اين فصل به معرفي تجويد و بيان قوائد تجويدي مانند مخارج حروف، صفات حروف، وقف و ابتدا، مد، غنه، غلغله... به طور متصل و با ذكر مثال‏هاي قرآني پرداخته شده است.
فصل سوم؛ بحثي در سماع:
در اين فصل با بيان تاريخچه و معرفي مفصل سماع و بيان ديدگاه‏هاي مخالفان و موافقان آن و نقل نظرات غزالي و ابن عبدربة و ديگران و با توجه به ريشه‏هاي تاريخي قرائت قرآن، نويسنده احتمال داده است قرائت آهنگين و موسيقايي قرآن ريشه در سماع صوفيان داشته باشد.
فصل چهارم؛ قرائت مطلوب قرآن:
در اين فصل به فضيلت خواندن قرآن در نظر مسلمانان اشاره شده و با بيان اينكه خواندن قرآن خود به عنوان نوعي از عبادت بين مسلمانان رواج دارد، به علاقه خاص مصريان به شيوه قرائت قرآن با صوت پرداخته شده است.
در قسمت واژه‏شناسي به بيان معاني دقيق و توضيحات مفصل كلماتي همچون الصوت الحن، تلاوة، قرائة التغني بالقرآن، ترنم و ترنيم، ترتيل، تجويد القرآن پرداخته شده است.
در انتهاي اين فصل مقوله «حزن» كه به نظر نويسنده نكته اصلي و دربردارنده كليدي‏ترين مفاهيم در درك قرائت قرآن مي‏باشد. مفصلاً و به طور جداگانه بررسي گرديده است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فصل پنجم؛ صوت در قرائت قرآن:
در اين فصل اهميت مقوله صوت در تلاوت قرآن كريم و اثر آن بر شنوندگان همچنين موارد تمايز آن از موسيقي و منحصر به فرد بودن آن تشريح مي‏شود. ابتدا دو شيوه قرائت رايج در مصر يعني مرتّل (خواندن قرآن به صورت آرام با صداي آهسته، براي بيان آيات و به هدف دقت در مفاهيم آنها) و مجود (خواندن قرآن براساس يك نظام معودي عربي و بكارگيري آگاهانه قواعد قرائت به هدف تاثيرگذاري بر مخاطب) با استفاده از نظرات اساتيد برجسته اين فنون و قراء مشهوري، همچون مصطفي اسماعيل، عبدالباسط، منشاوي، طبلاوي و احمد الزريقي معرفي مي‏گردد. سپس با ارائه قرائت‏هايي از اساتيد فوق و به كمك نت‏هاي موسيقي تفاوت‏هاي اين دو شيوه و ملودي مورد استفاده در روش مجود تشريح مي‏گردد. در انتها اشاراتي به نحوه يادگيري قرائت قرآن و مراحل آن مي‏شود.
فصل ششم؛ حفاظت از قرائت مطلوب قرآن:
در اين فصل به بررسي نحوه عمل موسساتي در مصر كه به امر حراست و حفظ نحوه مطلوب قرائت قرآن همت گماشته‏اند پرداخته مي‏شود. اين موسسات كه از جمله آنها مي‏توان از الازهر و راديو تلويزيون مصر نام برد، در انتخاب قرّاء و ارزشيابي آنها از اساتيد اين فن در قالب هئت‏هاي ارزشيابي استفاده مي‏كنند. نحوه عمل اين هيأتها با نقل يكي از جلسات به ارزشيابي چند متقاضي قرائت در راديو مصر به خوبي تشريح مي‏گردد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فصل هفتم؛ همچو شاني و انفكاك:
در اين فصل به بررسي تشابه‏ها و اختلافات موسيقي و قرائت قرآن با استشهاد به قراءات اساتيد برجسته همچون شيخ محمود رفعت (كه قديمي‏ترين اصوات ضبط شده مربوط به قراءات ايشان از دهه 1930 ميلادي است) شيخ مصطفي اسماعيل، شيخ عبدالباسط محمد عبدالصمد و قراء معاصر پرداخته شده است.
ضميمه a؛ قراء مشهور:
نام و شرح حال مختصري از قراء مشهور همراه با توضيحات تخصصي در مورد شيوه خاص قرائت هريك در اين بخش آورده شده است.
ضميمه b؛ اختلافات قرائات:
به وجود قرائات مختلف (7گانه) و نحوه استفاده از آنها در قرائت قرآن اشاره شده و گفته شده است كه اصل بر استفاده از قرائت حفص از عاصم (متن جمع آوري شده توسط عثمان) مي‏باشد.
در انتهاي كتاب كليه پاورقي‏ها در يك مجموعه آورده شده است. اين كتاب همچنين داراي نمايه و يك كتابشناسي منتخب نسبتاً مفصّل است. در پي نوشت موءلف با اشاره به گذشت پانزده سال از چاپ اول اين كتاب، به برخي پيشرفت‏ها در موضوع قرائت از جمله ظهور روش قرائت عربستان سعودي و تفاوت‏هاي آن با روش مصري اشاره نموده است. اما متاسفانه به رشد چشمگير قرائت و ظهور قاريان برجسته و تكوين سبك ايراني قرائت قرآن اشاره ننموده است.