* واکنش مخالفان در برابر پیام الهی و نظام اسلامی
جامعه حجاز از گروههای مردمی زیر تشکیل شده بود:
أ. مشرکان مکه که با همه توان خود برای سرکوبی مکتب و نظام نوپای اسلام بسیج شده بودند.
ب. منافقان داخلی که بیشاز یکسوم مسلمانان را تشکیل میدادند و برای بیگانگان جاسوسی میکردند و در مقاطع حساس به نظام اسلامی ضربه میزدند، چنانکه در جنگ احد از میان هزار سرباز مسلمان بیشاز سیصد نفر از رفتن به جبهه سر باز زدند. نفاق در این مقطع تاریخی، عنصری قوی و کمرشکن بود، از اینرو بسیاری از آیات مدنی از توطئههای منافقان پرده برمیدارد.ج. یهودیان مدینه و اطراف آنکه بر اثر داشتن ثروتهای کلان، رباخواری و صرافی میکردند و به مستمندان مدینه وام میدادند و از سوی آنها متمدن به شمار میآمدند. اینان، هم با منافقان داخلی ارتباط داشتند و هم با مشرکان خارجی؛ و همواره مزاحم نظام اسلامی بودند.د. افراد سستایمان که نه منافق بودند و نه یهودی و نه مشرک که قرآن کریم گاهی با تعبیر تعییرآمیز «الذین فی قلوبهم مرض» (احزاب/60) از آنان یاد میکند.این چهار گروه، عناصری رسمی در برابر نظام اسلامی بودند؛ اعم از محارب، مخالف، مختلف و بیاعتنا. قرآن کریم از گروه دیگری به نام «مرجفون» (احزاب/60) نام میبرد که در فرصتهایی خاص به پراکندن اراجیف (گزارههای لرزهدار) و شایعه میپرداختند. اینان گروهی مستقل در برابر گروههای چهارگانه قبلی نبودند، بلکه همان منافقان داخلی یا یهودیان اطراف مدینه بودند که در مقاطعی چنین تبهکاری میکردند و پایگاه فکری ثابتی نداشتند و به دیگران وابسته بودند....