صفای باطن در پرتو رمضان

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

صفای باطن در پرتو رمضان

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مقدمه

روزه عبادتی است ناآشکار، که به نوبه خود تجلی راستین ایده ها و عقیده های راستین و مجلای احساس حضور است. یم و سرسپردگی روزه دار، در برابر دستورات خدا و آینه تمام نمای اعتقاد و عمل به اصول و فروع اسلام است.

روزه دارای فرهنگ مخصوص به خود بوده و روزه داران در ماه مبارک رمضان، بیشتر با واژه های مربوط به این فرهنگ، سر و کار پیدا می کنند.
طبق تحقیقات، در ماه مبارک رمضان چهار صد واژه همگام با فرهنگ روزه بین ده تا سه برابر بیشتر از سایر ماهها به کار می روند؛ واژه های چون: ببخشید، عذر می خواهم، تلاوت، صدقه، انفاق، خیرات، احسان، نماز، روزه، دستگیری، فقرا... از بهار خاصی برخوردار می باشند. (2) راز اصلی این مسأله آن است که شدت حرارت معنوی معارف جانبخش ماه رمضان به گونه ای است که هر نوع ناخالصی را از دل روزه داران عاشق می زداید، و هر گونه زنگار ناآشنا را از چهره جانشان پاک می کند و عرصه پهناور آن را با گلهای معطر معارف الهی و فضائل اخلاقی می آراید و سرانجام ان فی الصوم جوعاً و فی الجوع رجوعاً (3)؛ عینیت می یابد، و بدین جهت است که این ماه را رمضان لقب داده اند. (4)

چون هر گونه ناخالصی و از گناه از عرصه جان آدمی با آتش مغفرت روزه، ذوب گشته و نابود می گردد و نیز باران رحمت و مغفرت کریمانه این شهر مبارک، از آسمان معارف حیاتبخش آن بر صحرای دل پاک روزه داران مشتاق می بارد و موجب رویش گلهای پر طراوت و روح پرور و رهایی از بند تن شده، هم چنین سبب پیدایش بهار خلوص و تقرب و باعث تجلی سبزه های دل نواز پارسایی و ایثار می گردد، به این خاطر پیامبر اکرم (ص) ماه رمضان را شهر الله خواند و همواره پیش از حلول این ماه مردم را به آمدن آن بشارت می داد و می فرمود: ای مردم! ماه خدا به شما روی آورده است.(5)

بدون تردید اگر آدمی بداند که ماه مبارک رمضان، چه برکاتی را بر سرزمین زندگی فردی و اجتماعی او می بارد، همواره آرزو می کند که تمام سال، او تحت پوشش روزه داری قرار گیرد. در کلامی از حضرت خاتم الانبیاء (ص) آمده است: اگر بنده خدا بداند که چه برکاتی در ماه مبارک رمضان نهفته است، دوست می دارد همه روزهای سال خود را روزه دار باشد. (6)

همان گونه که فروردین، آغاز سال شکوفایی طبیعت است و محرم، آغاز سال حماسه و شور است، ماه مبارک رمضان نیز آغاز سال عرفان است.
امام صادق (ع) فرمودند: اگر ماه رمضان، سالم سپری شود و آدمی از بهار آن، گلهای معطر عرفان بچیند، بقیه ماههای سال او نیز سالم سپری خواهد شد (7).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فصل اول: موقعیت و جایگاه روزه

روزه در گذر تاریخ

روزه، عبادت دیرینی است که پیدایش آن را می توان با حضور آدم (ع) در زمین و پس از خروج وی از بهشت، مقرون دانست.
مفسر معروف، علامه طبرسی می نویسد: روزه در میان انبیاء و امت آنان، همواره از زمان آدم تا کنون مورد توجه بوده است. (8) امیرالمومنین (ع) می فرماید: روزه، عبادت قدیمی است که خدا هیچ امتی را از آن بر معاف نداشته است (9). قرآن می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما واجب شد همان گونه که بر پیشینیان مقرر شده بود (10)، این آیه نشان می دهد که روزه عبادت سابقه دار است.

امام باقر (ع) فرمود: همواره در ماه رمضان، روزه واجب بود و این وجوب فقط برای انبیاء مقرر و برای امت آنان در غیر رمضان، روزه واجب بوده، ولی امت محمد (ص) مورد لطف ویژه خدا واقع گشته از این حیث در ردیف انبیا قرار گرفتند. (11)

مردی از ابن عباس از چگونگی روزه انسانهای برگزیده تاریخ، سؤال کرد.

ابن عباس در پاسخ گفت: پیامبر اکرم (ص) فرمود: برترین روزه، روزه داشتن برادرم داود پیامبر است، که در طول سال همیشه یک روز را روزه می داشت و یک روز را افطار می کرد، سلیمان نیز در هر ماه، سه روز اول ماه و سه روز وسط و سه روز آخر آن را روزه دار بود، عیسی، همواره روزه دار بود و مریم نیز همیشه دو روز را روزه و دو روز را افطار می نمود.

پیامبر اسلام (ص) نیز در هر ماه اول، وسط و آخر آن را روزه می گرفت و می فرمود: این همیشه روزه داری است (12).

حضرت مریم وقتی که عیسی را به دنیا آورد، به او گفتند: ای مریم! مادرت که آدم درستی بود، چطور شد که شما بدون شوهر، فرزند آوردی؟ (13)
مریم به فرزند خود اشاره کرد و گفت: تو بر پاکدامنی من گواه بده. عیسی (ع) به امر خدا به زبان آمد و از پاکدامنی مادرش خبر داد. وقتی که به مریم گفتند چرا خودت حرف نمی زنی و از بچه استمداد می کنی، پاسخ داد: من نذر کردم که روزه دار باشم و با هیچ کس صحبت نکنم (14).
و باید در امساک و سکوت حکیمانه باشم. (15) این سخن نشان می دهد که در زمان مریم امساک و از سخن نیز مرسوم بوده است. و می توان گفت: مریم نذر کرده بود که روزه بدارد و در سکوت حکیمانه به سر ببرد.

گوستاولوبون وزیر اسبق فرهنگ فرانسه در کتاب تاریخ تمدن اسلام و عرب بابی دارد به نام سنتهای عرب، می نویسد: در میان عرب، پیش از اسلام سنت روزه داری به چشم می خورد. (16)

این نویسنده مسیحی مذهب در فصل آداب و اخلاق اسلامی یادآور می شود که روزه نصاری 40 روز و روزه مسلمانان 30 روز است، ولی بسی سخت است. در عین حال، مسلمانان دلبستگی بیشتری نسبت به روزه دارند.

موسی کلیم الله در مناجات خود راز برتری امت محمد (ص) بر سایر امتها را جویا شد. ندار رسید که امت محمد (ص) به خاطر ده خصلت، از جمله روزه داری در ماه مبارک رمضان، بر امتهای دیگر برتری دارند.
آری، امتهای گذشته، روزه می داشتند، ولی در غیر ماه مبارک رمضان و فقط انبیاء در ماه مبارک رمضان روزه می گرفتند، لکن خدا بر آحاد مسلمین تفضل کرد و آنان را در ردیف انبیای پیشین قرار داد و روزه در ماه مبارک را برای آن منظور فرمود. (17)

موسای کلیم در مناجات خود از درگاه الهی پرسید: آیا کسی را همانند من گرامی داشته ای؟ ندا رسید: من بندگانی در آخر زمان دوران خاتمیت دارم که آنان را از طریق ماه رمضان گرامی داشتم. (18)

چرا در آیه ابلاغ وجوب روزه، سخن از وجوب روزه در تاریخ گذشته به میان آمده است؟ (19)

باید به این نکته روانشناختی توجه داشت که اگر کار سخت و دشوار برای همگان مقرر گردد، تحمل آن برای افراد از حیث روانی قضیه دشوار نخواهد بود. مفسر معروف، فخر رازی می نویسد: چون روزه، یک عبادت طاقت فرساست، عمومیت آن برای همگان، مایه تقویت توان و مقاومت است. والشی ء الشاق اذا عم سهل تحمله (20)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

برخی از ویژگی های روزه مستحبی

روزه، اعم از واجب و مستحب، در شروط اصلی از حیث مبطلات و... مشترک اند ولی هر کدام ویژگی هایی دارند که در دیگری به چشم نمی خورد، از جمله:
1. روزه مستحبی را به جهت اجابت درخواست و دعوت برادر ایمانی می توان افطار کرد و پاداش روزه داری، به گونه ای مضاعف از سوی خدا اعطا می گردد. (51)
2. روزه مستحبی، در بسیاری از موارد نیازمند به اجازه دیگران است، از جمله:
الف - روزه مستحبی همسر، نیازمند به اذان شوهر است.
ب - روزه مستحبی عبد، نیازمند به اذان مولا است.
ج - روزه مستحبی مهمان، نیازمند به اجازه صاحب خانه است.
د - روزه مستحبی فرزند، نیازمند به اجازه والدین است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

برخی از ویژگی های روزه مستحبی

روزه، اعم از واجب و مستحب، در شروط اصلی از حیث مبطلات و... مشترک اند ولی هر کدام ویژگی هایی دارند که در دیگری به چشم نمی خورد، از جمله:
1. روزه مستحبی را به جهت اجابت درخواست و دعوت برادر ایمانی می توان افطار کرد و پاداش روزه داری، به گونه ای مضاعف از سوی خدا اعطا می گردد. (51)
2. روزه مستحبی، در بسیاری از موارد نیازمند به اجازه دیگران است، از جمله:
الف - روزه مستحبی همسر، نیازمند به اذان شوهر است.
ب - روزه مستحبی عبد، نیازمند به اذان مولا است.
ج - روزه مستحبی مهمان، نیازمند به اجازه صاحب خانه است.
د - روزه مستحبی فرزند، نیازمند به اجازه والدین است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فلسفه وجوب روزه

عقل بشر توان درک فلسفه احکام عقل برتر عقل کل را ندارد. آیا عقل کمتر می تواند در ردیف عقل برتر قرار گیرد؟ بدون تردید پاسخ این سئوال منفی است. بر همین اساس، عقل کمتر نباید از خود انتظار داشته باشد تا راز و رمز و فلسفه تصمیم گیری های عقل برتر را درک کند. طبق این اصل در باب فلسفه روزه، باید بگوییم: فلسفه اصلی وجوب روزه را نمی دانیم، لکن احتمال دارد که خداوند مهربان روزه را به خاطر آثار مثبت و فوائد ارزنده آن بر بندگان خود واجب کرده است. در ذیل به بعضی از مهمترین فوائد روزه اشاره می شود:

1. تقویت تقوا
تقوا به معنای وقایه از ماده وقی است. مصدر آن می شود وقوی، واو را جهت رعایت زیبایی های تلفظی، به تاء تبدیل کردند و معنی آن در لغت این است. کسی که از سرزمین پر از خار و خاشاک به گونه محتاطانه عبور می کند تا دامن او به جایی گیر نکند و در اصطلاح دین تقوی آنجا اطلاق می شود که آدمی به گونه ای زندگی کند تا دامن او به خار و خاشاک گناه آلوده نگردد.

فخر رازی در تفسیر وقایة می گوید: الوقایة فرط الصیانة (52) پرهیزگاری و احتیاط کاریهای هشیارانه بر اساس ایمان به خدا را تقوا گویند.
اولین فلسفه روزه، مسأله ایجاد و تقویت روحیه تقوا گرایی و پرهیزگاری است. در نگرش اسلامی تقوا از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
الف) ملاک پذیرفته شدن عبادات و اعمال حسنه ما در پیشگاه خدا تقوا است. چنانکه در قرآن می خوانیم: انما یتقبل الله من المتقین (53).
امام صادق (ع) فرمود: مردم از مردی، بسیار تمجید و تعریف می کردند. متمایل شدم تا وی را دیدار کنم و گوشه ای از کردار او را زیر نظر بگیرم. او را در بازار دیدم و به گونه ای ناشناس، وی را تعقیب کردم، او در کنار نانوایی دو قرص نان گرفت، بدون آنکه صاحب آن را در جریان قرار دهد و نیز در کنار مغازه انار فروشی دو انار بدون اجازه مغازه دار برداشت و آنها را به فقیر داد، پیش رفتم و احوال پرسیدم و از نان و انار توضیح خواستم، گفت: دزدیدم ولی نه برای خود، بلکه برای این فقیر. گفتم: تو کیستی؟ گفت: مردی از امت محمد. گفت: تو کیستی؟ گفتم: اهل مدینه از بیت پیامبر (ص). گفت: جعفر بن محمد تویی؟ گفتم: آری. گفت: چگونه به کارم اعتراض داری! تو از خاندان علم و دانایی می باشی، باید توجه می کردی که خدای سیئه را یک کیفر و حسنه را ده پاداش می دهد. چهار عدد دزدی یعنی چهار سیئه کم گردد سی و شش حسنه باقی می ماند. گفتم: ای بنده خدا همان قرآنی که می فرماید: یک حسنه، ده پاداش، می فرماید: فقط عمل صالح تقوا پیشگان را می پذیرد.
ب) معیار برتری انسان ها بر یکدیگر تقواست. ان أکرمکم عندالله أتقیکم. (54)
ج) ملاک انتخاب یار، دوست، همسر، همکار، پیشنماز، مدیر مسؤول و... در جامعه اسلامی تقواست. لا فضل... الا بالتقوی.
د)تقوا سر سلسله کمالات است. عوامل تقویت کننده تقوا عبارت اند از:
1. به گفته امام صادق (ع): تقوا آب حیاتبخشی است که از چشمه سار حکمت و آگاهی راستین، فوران می کند (55).
2. روزه به نوبه خود یکی از اسباب تقویت کننده تقواست، قرآن می فرماید: لعلکم تتقون (56)، روزه برای شما مقرر گردید تا به تقوا دست یابید. پیامبر (ص) به جوانان توصیه می کرد: اگر نمی توانید اقدام به ازدواج کنید... به روزه روی آورید که عامل تضعیف سلطه شهوت و مایه تقویت تقوای درونی شماست (57).
یکی از رازهای اینکه تقوا در پرتو روزه تقویت می شود، آن است که روزه روحیه خداگرایی و گرایش به مسائل عرفانی و معنوی در انسان را تحکیم می بخشد.
در تفسیر ابوالفتوح رازی ذیل تفسیر یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون (58)، آمده است روزه، همراه با گرسنگی است و در پرتو گرسنگی، رجوع به سوی خدا صورت می پذیرد. به قول سعدی:
اندرون از طعام خالی دار - تا در او نور معرفت بینی.
هم چنین در نکوهش شکم پرستی می فرماید: شکم بنده، کمتر پرستد خدای.
3. شهوت یکی از اسباب تمایل انسان به گناه پدید آمدن بی تقوایی در اوست. مفسر معروف علامه فیض کاشانی ذیل آیه لعلکم تتقون می نویسد: و ان الصیام یکسر الشهوة التی هی معظم أسبابها. پشتوانه این سخن، کلام امام صادق (ع) است که فرمود: روزه، قوای شهوانی حیوانی را تضعیف می کند (59).
علمای علم اخلاق، در باب انسان شناسی، بر این نکته، تأکید دارند که در انسان سه قوه و نیروی اساسی وجود دارد که اگر در حد اعتدال؛ یعنی در پرتو هدایت و سیطره عقل و ایمان، قرار گیرند، منشأ پیدایش فضائل خواهند شد، ولی اگر به افراط و یا به تفریط کشانده شوند، منشأ رذائل اخلاقی خواهند گشت و آن سه قوه اساسی عبارت اند از: 1.قوه شهوت 2.قوه غضب 3. قوه فکر. (60)
حالت اعتدال در شهوت را عفت گویند و رعایت اعتدال در قوه غضبی موجب پدید آمدن صفت شجاعت در انسان می شود. در نهایت حکمت ثمره اعتدال در قوه فکر است. با تعامل و تأثیر متقابل میان این سه صفت ارزنده، صفت چهارمی به نام عدالت پدید می آید. روزه از جمله عواملی است که همه صفات فوق را در انسان تقویت و شکوفا می کند.

اعجاز ازدواج
روزه و ازدواج از بهترین عوامل تقویت تقوی و پارسایی آدمی می باشند. تردیدی نیست که ازدواج همانند روزه یکی از عوامل مؤثر در دو عرصه تضعیف سلطه هوای نفس و تقویت زمینه پارسایی آدمی است. به همین جهت در اسلام مورد توجه أکید و مورد اهمیت ویژه قرار گرفته است.(61)
در باب ازدواج، همواره، سخن از کفو است و در باب حقیقت کفو سخنان مختلفی در دست است از جمله: امام صادق فرمود: (62) کفو، آن است که مثلاً، داماد پاکدامن بوده و توانایی مدیریت و تکفل زندگی خانوادگی را دارا باشد.
هشدار کانت
کانت می نویسد: در سنین 14-13 سالگی، احساس جنسی در جوانان بیدار می شود و جوان باید بداند که استمناء مغایر با طبیعت آدمی است. اینگونه شهوت رانی، جسم را ضعیف می کند، سبب پیری زود رس می شود. قوه تولید مثل را در آدمی تباه می سازد و قدرت جسمانی آدمی را از بین می برد و البته عواقب شوم اخلاقی آن خطرناک تر است. (63)
او باید توجه داشته باشد که در صورت فراهم نبودن زمینه لازم ازدواج از طریق اشتغال، سرگرمی، کاهش مدت استراحت و کاهش زمان توقف در رختخواب می تواند او را از چنگال قوای جنسی شهوی آزاد کند و نیز باید این گونه اندیشه ها را از خود دور سازد.

2. تقویت صبر و پایداری
قرآن با بیان آسمانی: یا ایها الذین آمنوا أستعینوا بالصبر و الصلاة، مؤمنان را به صبر و پایداری توصیه می کند.
به نظر مفسران، مراد از صبر در قرآن مؤمنین را به آن دعوت کرده است، روزه است. (64) البته این نامگذاری بدون تناسب نیست و می توان فلسفه روزه را تقویت صبر و شکیبایی روحی آدمی دانست. یکی از عوامل شکست آدمی در برابر دشواریها و مشکلات زندگی، اضطرابها و نگرانیها و دلهره هاست. در برابر این گونه عوامل که ناراحتی روحی و درونی در پی دارد، مقاومت روحی شدید لازم است و این مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه حاصل می شود. پیامبر اکرم (ص) هر گاه دچار عوامل اندوه آور و محزون کننده می شد، به نماز می ایستاد و یا روزه می گرفت.
امام صادق (ع) در یکی از رهنمودهایش می فرماید: روزه اضطرابهای درونی و تاریکیهای دل را از بین می برد (65).
هنگامی که نوح پیامبر، یاران خود را بر کشتی سوار کرد در ماه رجب دستور داد تا روزه بدارند، (66) زیرا روزه روح آدمی را تقویت کرده، صبر و ثبات را در انسان پدید می آورد و هر گونه اضطراب روحی را برطرف می کند. قابل ذکر است که صبر از دیدگاه مکتب اسلام عبارت است از: تحمل حکیمانه. بر این اساس رهبران الهی اسلام فرمودند صبر بر سه گونه است: 1. صبر در مصیبت؛ 2. صبر در طاعت و عبادت؛ 3. صبر در معصیت
مهمترین عوامل تقویت کننده صبر عبارت اند از: 1. روزه داری؛ 2. آگاهی از نتایج شیرین آن؛ 3. توجه به سرانجام ناگوار بی صبری؛ 4. اقتدا به اسوه های صبر. (67)
امام صادق (ع) فرمود: هیچ روزه داری حاضر نمی شود در محضر جمعیتی که مشغول خوردن غذا هستند، روزه خویش را حفظ نماید مگر اینکه اعضا و جوارح او تسبیح خدا می کنند و او فیض بزرگ تسبیح خدا را درک می نماید و فرشتگان خدا او را درود و سلام می فرستند، و درود فرشتگان خدا برای او آمرزش و استغفار است (68).
پیامبر اسلام (ص) فرمود: آیا شما را به چیزی آگاه نکنم که اگر آن را انجام دهید، شیطان از شما دور می گردد، همچون بعد و فاصله مشرق تا مغرب؟ عرض کردند: بلی، یا رسول الله (ص)! حضرت فرمود: روزه صورت شیطان را سیاه و صدقه بر مساکین و مستمندان کمرش را می شکند؛ حب و دوستی در راه خدا و مبادرت به عمل صالح دنباله و نسلش را قطع می نماید؛ طلب آمرزش از خداوند، رگ قلبش را قطع می گرداند و از برای هر چیزی زکات است و زکات تزکیه بدن، روزه است (69).
امام صادق (ع) در تفسیر آیه: استعینوا بالصبر و الصلاة فرمود: هنگامی که مشکل و مسأله ای سخت در زندگی انسان رخ داد، باید روزه بگیرد، زیرا خداوند فرموده است: از صبر، استعانت و همکاری، بخواهید (70). همچنین فرمود: در تاریخ گذشته، اقوام پیشین، در صورت وقوع حوادث سهمگین روزه می گرفتند. (71)
شیخ بهایی، فیلسوف، ریاضیدان و فقیه برجسته با توجه به اینکه اهل فضل و دانش همواره با مشکلات و ناملایمات دست به گریبان هستند، این چنین سروده:
ای چرخ که با مردم نادان یاری - هر لحظه، بر اهل فضل، غم می باری
پیوسته ز تو بر دل من، بار غمی است - گویا که ز اهل دانشم پنداری (72)

3. تأمین تندرستی
اسلام برای تندرستی و عافیت، ارزش و اهمیت فوق العاده قائل است و نسبت به رعایت بهداشت توجه و تأکید فراوان دارد؛ تا آنجا که دانش را دو گونه می داند: العلم علمان: علم الادیان و علم الابدان؛ این دو علم از میان سایر رشته های علمی بیش از حد قابل توجه و دارای اهمیت اند (73) و یکی از مصادیق حسنه هستند؛ حسنه ای که قرآن به ما آموخته آن را از خداوند بخواهیم و ما نیز همواره آن را در قنوت نماز تکرار و طلب می کنیم. مفسران نوشته اند: مراد از حسنه در آیه ربنا آتنا فی الدنیا حسنه (74)، همسر شایسته، روزی حلال، و تندرستی است.
همچنین رهنمودهای آسمانی: زاده الله بسطة فی العلم و الجسم(75)؛ در مقام توصیف طالوت و: انه قوی امین؛ درباره حضرت موسی (ع) بر ارزش و اهمیت سلامتی جسمی تأکید می کند.
روزه که امروز به عنوان یکی از عوامل مهم تندرستی توجه مجامع پزشکی جهان را به خود معطوف داشته، نتیجه همان رهنمود معروف رسول خداست که فرمودند: صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا تندرست و سالم بمانید (76).
حضرت امیر مؤمنان (ع) فرمود: سه چیز، بلغم را از بدن دور و برطرف می کند و حافظه را قوی می سازد: مسواک زدن، روزه گرفتن، قرائت قرآن(77).
حقیقت همان است که پیامبر اکرم (ع) خاطر نشان کردند که: هر چیزی زکات دارد، زکات بدن روزه گرفتن است (78) و نیز فرمودند: شکم پرخوری منشأ تمام دردها و ناراحتی هاست و اجتناب از پرخوری عامل سرچشمه سلامتی است (79).
روزه بزرگترین ضامن سلامتی تن می باشد. یک پزشک مصری در حدود 3600 سال قبل به صورت فکاهی، ولی نیشدار می گوید: انسان پرخور با یک چهارم غذاهایی که می خورد زنده می ماند و با سه چهارم، پزشکان امرار معاش می کنند. (80)
پرخوری در نظر علامه نراقی:
علامه نراقی در جامع السعادات (81) و معراج السعاده (82) درباره پرخوری و تأثیر منفی آن ارزیابی جامعی دارد که ذیلاً به گوشه ای از آن اشاره می شود.
از جمله اموری که محقق نراقی در تعلیم و تربیت به آن توجه کرده است، این است که انسان از همان دوران کودکی یاد بگیرد که به اندازه بخورد و از پرخوری و شکم بارگی پرهیز نماید تا زمینه تعلیم و تربیت صحیح در وی از بین نرود.
محقق نراقی بر اساس روایات زیادی که در مذمت و عوارض پرخوری وارد و به تجربه برای وی ثابت شده است، تأثیر منفی آن را به صورت زیر تبیین می کند:
فردی که پرخوری می کند، ابتدا درکش نسبت به حقایق محدود می شود و فکرش خوب کار نمی کند، اهتمام به تحصیل را از دست می دهد؛ به ویژه آنچه باید با دل بیابد، نمی یابد و از اسرار ملکوت که قلب دریافت می کند، محروم می ماند.
دوم اینکه، پرخوری مانع عبادت شایسته می گردد و نمی گذارد شخص از عبادتش لذت ببرد. سوم اینکه، پرخوری موجب قساوت قلب می شود و مانع از بروز عطوفت و رأفت به دیگران می شود. چهارم این که، پرخوری خواب را زیاد می کند و باعث تضییع وقت شخص می گردد. پنجم اینکه، پرخوری باعث بیماری های جسمانی می شود و فرد را از صحت و سلامتی دور می سازد.
ششم اینکه، پرخوری شهوت برانگیز است و به حدی باعث تحریک جنسی می شود که ممکن است فرد را به شهوت رانی جنسی بکشاند.
هفتم اینکه، با برانگیختن شهوت جنسی، زمینه بیماری های روانی و اخلاقی ویژه ای می آید.
محقق نراقی در این خصوص می گوید: شهوت شکم، سرچشمه بیماریها و آفات و شهوات دیگر است؛ زیرا با شکم بارگی شهوت جنسی به هیجان می آید و باعث روی آوردن به آمیزش های بسیار می شود، و این دو میل و رغبت به جاه طلبی و مال جویی را افزون می کند تا به خوراک و آمیزش بیشتر دست یابد، و به دنبال آن انواع بیماری های روانی از حسادت و هم چشمی، ریا، تفاخر، عجب و کبر پدید می آید، و از اینها حقد و دشمنی پیدا می شود و این همه، آدمی را، خواه ناخواه به دست یازیدن به گناهان، ستمگری و تجاوز و منکرات و فحشا می کشاند.
جهت پیشگیری از این مشکل رفتاری، محقق نراقی گوشزد می کند که اولاً؛ تربیت شونده از عوارض منفی شکم بارگی آگاه شود و مفاسد شخصیتی و اخلاقی آن را درک و به این حقیقت توجه کند که سلامت بدن، اهتمام به تحصیل و فراگیری دانش، تیزهوشی و فهم درست حقایق، رقت قلب و عطوفت، صفای دل و علاقه به ذکر و عبادت پروردگار و... همه و همه با شکم بارگی به خطر می افتد. ثانیاً؛ با اراده قوی و برنامه ریزی درست، سعی کند در غذا خوردن، اعتدال را رعایت نماید و به میانه روی عادت کند و حتی با زحمت و تکلف، از افراط در خوردن پرهیز نماید.

4. بیداری عواطف بشری
بدون شک روزه یکی از عوامل بیداری عواطف انسانی است. آدمی از طریق روزه، در می یابد که بر فقرا و گرسنگان چه می گذرد؛ در واقع روزه دار را با مصائب و درد بینوایان و مستمندان آشنا می کند و عواطف و احساسات انسانی وی را بیدار و به فعالیت وا می دارد. لذا در ماه مبارک رمضان، کمکها و رسیدگی به احوال فقرا و مساکین بیشتر به چشم می خورد. امام صادق (ع) در مقام بیان فلسفه روزه به این حقیقت اشاره کرده و می فرماید: خدا روزه را واجب گرداند تا نادار و توانگر مساوی شوند، و توانگران طعم گرسنگی را بچشند تا بر فقیران و گرسنگان ترحم کنند(83).

5. تقویت روحیه آخرت گرایی
تردیدی نیست که روزه داری توجه به امور ماورایی، روحیه آخرت گرایی و نیز زهد و رزی نسبت به زندگی مادی را در انسان تقویت می کند. بر این اساس حالت توجه به سرای ابدی در آدمی بیش از بیش متجلی می شود.
امام هشتم (ع) فرمود: راز وجوب روزه آن است تا آدمی، مشکل گرسنگی و تشنگی را بچشد و در پیشگاه خدا، متواضع گردد، احساس نیاز کند، اجر خود را بخواهد و صبر و بردباری را پیشه سازد، در نهایت این نیاز، زمینه ساز توجه به نیازمندیهای وی در قیامت گردد (84).
همچنین فرمودند: مردم به انجام روزه، مأمور شدند تا طعم گرسنگی و تشنگی را بچشند و به یاد آخرت بیعتند. همچنین، خاضع و متواضع و نیازمند و محتاج به یاد خدا، عارف و صبور در برابر گرسنگی ها و تشنگی ها باشند تا آنکه مستحق پاداش الهی گردند. از شهوات زودگذر، به خاطر توشه زندگی جاوید چشم بپوشند، به فقر و تنگدستی تنگدستان بیندیشید و واجبات مالی خود را ادا کنند (85).

6. تقویت روحیه غفران طلبی
در میان علمای علم کلام، واژه، تکفیر و واژه حبط بچشم می خورد که هر کدام گویای حقیقتی در باب زوال حسنات و سیئات اند و از آنجا که حسنات، باعث نابودی سیئات می شود، کلمه تکفیر بکار می رود المکفر عنهم سیئاتهم؛ ولی در مورد عکس آن حبط بکار می رود: لأن اشرکت لیحبطن عملک؛ اگر شوک بورزی، عمل نیک تو، حبط می شود از پا در می آید.
روزه یکی از عوامل تکفیر است؛ یعنی باعث از بین رفتن گناهان می شود لذا ماه رمضان را رمضان خوانده اند به خاطر آنکه گناهان در این ماه از بین می روند، بر این اساس، روحیه غفران طلبی در این ماه دارای ارج ویژه ای است.
پیامبر اکرم (ص) در آستانه ماه مبارک رمضان در خطبه ای خاطر نشان کردند: آدم بدبخت کسی است که از غفران الهی در این ماه محروم بماند. (86)
المتقی در کتاب مجمع الزوائد (87) و طبرانی در کتاب معجم الکبیر (88) نقل می کنند که: اولین روزی که پیامبر اکرم (ص) بر منبر قدم نهادند، بر روی هر یک از پله های سه گانه آن آمین گفتند. گویا کسی دعا می کرد و آن حضرت آمین می گفتند. در پایان آن خطبه اصحاب پرسیدند: چرا هنگام بالا رفتن بر منبر، آمین می گفتید؟
پیامبر اکرم (ص) پاسخ داد: هنگامی که روی پله اول قدم نهادم، جبرئیل نازل شد و تا وقتی که پا روی پله دوم و سوم منبر گذاشتم، در کنارم حضور داشت. او این چنین دعا کرد: دور باد از رحمت خدا کسی که عاق والدین باشد؛ دور باد از رحمت خدا کسی که نام شما را یا رسول الله! بشنود، ولی صلوات ختم نکند؛ دور باد از رحمت حق، کسی که ماه رمضان او بگذرد آمرزیده نشود؛ من نیز هر بار، آمین گفتم.

7. روزه و آرامش روانی
در پرتو روزه، انسان به آرامش روحی دست می یابد و در برابر نگرانی و اضطراب مقاومت می کند و مغلوب گرفتاریها و ناملایمات نمی گردد. روش پیامبر (ص) این بود که وقتی چیزی وی را محزون می کرد، روزه می گرفت و به نماز می پرداخت: کان النبی اذا حزنه امر استعان بالصوم و الصلاة (89) امام صادق (ع) فرمودند: هر گاه برای کسی واقعه ای هولناک رخ داد، فوراً روزه بگیرد (90).
فخر رازی در تفسیر معروف خود، ذیل آیه 28 سوره رعد می نویسد: قلب آدمی در باب توجه به عالم مادی و عالم غیر مادی دو حالت متضاد و متفاوت پیدا می کند: آنگاه که دل انسان، غرق دریای توجه به مادیات شود، دچار اضطراب، می شود. لکن آنگاه که غرق در تفکر در امور ماورایی و معنویات گردد، به حالت سکون نفسانی و اطمینان و آرامش باطن و آسایش خاطر دست می یابد. (91)

8. عبادت بی نظیر ثواب و ارزش معنوی روزه
هر عبادتی، پاداش مشخصی دارد، جز روزه و این مسأله به نوبه خود بی نظیر بودن روزه را ثبات می کند. در حدیثی آمده است: ابی امامه یکی از یاران پیامبر (ص) می گوید، به پیامبر (ص) عرض کردم: ای رسول خدا (ص)، مرا به عملی شایسته راهنمایی کن. حضرت فرمودند: روز بگیر؛ زیرا که روزه همتا ندارد، و ثوابش بی اندازه است. بار دیگر عرض کردم: یا رسول الله (ص) مرا به عملی شایسته هدایت فرما، مجدداً فرمودند: بر تو باد به روزه گرفتن؛ زیرا روزه از نظر ثواب و فضیلت مشابه ندارد. برای بار سوم عرض کردم: یا رسول الله (ص) مرا به عملی نیک راهنمایی فرما. فرمودند: بر تو باد به روزه گرفتن زیرا مثل و مانندی در عبادت برای روزه نیست.(92)

9. پاکسازی دل و افزایش نور معرفت
روزه مایه زدودن زنگارها از دل و باعث صفای باطن از ناپاکی و آلودگی هاست. پیامبر اکرم (ص) فرمود: روزه ماه رمضان و سه روز در هر ماه اول، وسط و آخر هر ماه زنگار دل را از بین می برد. (93)
ابو بصیر از امام صادق (ع) پرسید: روزه سالانه چیست؟ امام (ع) پاسخ داد: در آغاز، پایان و وسط هر ماه روزه گرفتن، پاداش روزه سالانه را دارد. امام (ع) خاطر نشان کرد که: این روزه ها اضطراب ها و دلهره ها و زنگارهای دل را از بین می برد. (94)
روزه دل را از گناه و معصیت پاک می کند، به روح صفا و جلا می بخشد و باعث تقویت و افزایش نور معرفت می شود؛ انسان در پرتو روزه و دوری از گناه و محرمات و گرایش به معنویات زمینه تجلی نور معرفت را در وجود خود فراهم می کند.

10. تجلی خلوص
روزه ذاتاً امری ناآشکار است و زمینه ساز خلوص آدمی است، امام خمینی (ره) می فرماید: انسان باید تکلیف خود را عمل کند. اگر بخواهد خودنمایی نماید، از اول شکست خورده است. (95) باید آنچه تکلیفمان است عمل کنیم. (96) مهم این است که مقصد، مقصد واحد باشد. هر چند از راههای مختلف بدان برسیم. (97)
پیامبر اکرم فرمود: معیار و ملاک اعمال انسان نیت وی است (98)؛ یعنی عملی ارزش دارد، که از روی اخلاص انجام داده شده باشد. برترین تجلی اخلاص همان است که امیرالمؤمنین (ع) فرمود: خداوندا! تو را نه به خاطر ترس از آتش جهنم عبادت می کنم و نه به طمع بهشت، بلکه چون تو را سزاوار پرستش یافتم، عبادت می کنم. (99)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ریا کاری

نقطه مقابل اخلاص، ریا است. ریا در دنیا موجب کاهش ارزش و اعتبار عمل عبادی می شود و در آخرت، سقوط منزلت انسان را در پی دارد.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: روز قیامت، ریا کار با چهار اسم مورد خطاب قرار می گیرد: یا کافر، ای فاجر، ای غادر حیله گر و ای خاسر زیانکار، عمل تو حبط شد و امروز بهره ای نخواهی داشت، اجر خویش را از کسی که برای او انجام می داده ای طلب کن. (100)

امام باقر (ع) فرمودند: حراست و نگهداری عمل از خود عمل مشکل تر است. راوی عرض کرد: منظور شما چیست؟

امام فرمودند: وقتی انسان عملی برای خدا بدور از چشم مردم انجام دهد در نامه عمل او ثبت می شود، ولی چناچه بعداً آن را بازگو کند، عمل موصوف از زمره یک عمل سری محو و به عنوان یک عمل علتی در نامه عمل او ثبت می گردد. اگر او بار دیگر آن عمل را ریا کارانه بازگو کند، در این وقت، آن عمل از دیوان خوبیهای وی محو شده و به عنوان یک عمل ریائی در دیوان گناهان او ثبت می گردد. (101)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

جلوه های اخلاص

علامه ورام در مجموعه از امام حسن عسکری (ع) نقل می کند که: ابوذر رحمه الله به پیامبر اکرم (ص) گفت: حدود 60 عدد گوسفند رمه دارم، و دوست ندارم که به خاطر نگهداری آنها در بادیه ها و به سر ببرم و از محضر شما به دور بمانم، البته فردی را به عنوان چوپان استخدام کرده ام ولی خوب عمل نکرد... چه کار کنم؟ پیامبر (ص) فرمود: ابد فیها در بادیه ای به نگاهداری آنها بپرداز! ابوذر به چوپانی مشغول گشت، روز هفتم بود که پیش پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله! قصه عجیبی رخ داد! پیامبر فرمود: و ما هی آن قصه چیست؟

ابوذر گفت: مشغول نماز بودم که گرگی گوسفندانم حمله کرد در دلم گذشت که چکنم؟ نماز را رها کنم و به دفاع از رمه، بپردازم یا رمه را به خدا بسپارم و به نماز ادامه بدهم و با خود اندیشیدم گرچه رمه مرا گرگ نابود کند ولی آنچه برایم باقی است مرا کفایت می کند و آن همان اعتقاد به توحید، رسالت محمد، دوستی با علی که بزرگترین انسان بعد از رسول خدا است و محبت به ائمه طاهرین از فرزندان او و جدایی و مبارزه با دشمنان آنان، مهمترین سرمایه معنوی زندگی من هستند.

در برابر این سرمایه های معنوی، هر چه از دست آدمی برود قابل تحمل است لذا به نماز ادامه دادم. ناگهان دیدم گرگ یکی از گوسفندها را با خود می برد در این هنگام شیری پیدا شد و گرگ را درید و گوسفند را به گله برگرداند و بانگ برآورد ای ابوذر به انجام نماز خود برقرار باش و خدا مرا موکل ساخت تا از رمه تو حراست کنم تا نماز تو به پایان رسد، ای ابوذر برو پیش پیامبر (ص) از سوی من ابلاغ سلام کن و بگو که خدا رفیق تو ابوذر را که حافظ شریعت تو است گرامی داشت و شیری را جهت حراست از رمه اش به کار گماشت، با گفتار ابوذر همه حضار تعجب کردند.

در حدیث دیگری آمده است، جمعی از یاران رسول خدا (ص) به تماشای صحنه پرداختند و شیر را در حال چوپانی یافتند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

جلوه های اخلاص

علامه ورام در مجموعه از امام حسن عسکری (ع) نقل می کند که: ابوذر رحمه الله به پیامبر اکرم (ص) گفت: حدود 60 عدد گوسفند رمه دارم، و دوست ندارم که به خاطر نگهداری آنها در بادیه ها و به سر ببرم و از محضر شما به دور بمانم، البته فردی را به عنوان چوپان استخدام کرده ام ولی خوب عمل نکرد... چه کار کنم؟

پیامبر (ص) فرمود: ابد فیها در بادیه ای به نگاهداری آنها بپرداز! ابوذر به چوپانی مشغول گشت، روز هفتم بود که پیش پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله! قصه عجیبی رخ داد! پیامبر فرمود: و ما هی آن قصه چیست؟

ابوذر گفت: مشغول نماز بودم که گرگی گوسفندانم حمله کرد در دلم گذشت که چکنم؟ نماز را رها کنم و به دفاع از رمه، بپردازم یا رمه را به خدا بسپارم و به نماز ادامه بدهم و با خود اندیشیدم گرچه رمه مرا گرگ نابود کند ولی آنچه برایم باقی است مرا کفایت می کند و آن همان اعتقاد به توحید، رسالت محمد، دوستی با علی که بزرگترین انسان بعد از رسول خدا است و محبت به ائمه طاهرین از فرزندان او و جدایی و مبارزه با دشمنان آنان، مهمترین سرمایه معنوی زندگی من هستند.

در برابر این سرمایه های معنوی، هر چه از دست آدمی برود قابل تحمل است لذا به نماز ادامه دادم. ناگهان دیدم گرگ یکی از گوسفندها را با خود می برد در این هنگام شیری پیدا شد و گرگ را درید و گوسفند را به گله برگرداند و بانگ برآورد ای ابوذر به انجام نماز خود برقرار باش و خدا مرا موکل ساخت تا از رمه تو حراست کنم تا نماز تو به پایان رسد، ای ابوذر برو پیش پیامبر (ص) از سوی من ابلاغ سلام کن و بگو که خدا رفیق تو ابوذر را که حافظ شریعت تو است گرامی داشت و شیری را جهت حراست از رمه اش به کار گماشت، با گفتار ابوذر همه حضار تعجب کردند.

در حدیث دیگری آمده است، جمعی از یاران رسول خدا (ص) به تماشای صحنه پرداختند و شیر را در حال چوپانی یافتند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فصل دوم: عوامل تضعیف ابهت روزه

در این فصل سخن از عواملی است که باعث کاهش ارزش روزه می شوند، گرچه این عوامل فراوان اند؛ ولی مهمترین آنان عبارت اند از:

1. افکار ناپسند

روزه ظاهری همان خودداری ارادی و مطیعانه از خوردن اغذیه است، ولی روزه نفس، عبارت است از: خودداری حواس پنجگانه از افعال ناستوده و خودداری دل از نیتهای پلید.
قلب انسان روزه دار باید همسو با خود صائم باشد؛ آدم روزه دار از بسیاری از کارها خودداری می کند؛ قلب او هم باید به خاطر حفظ حریم روزه از افکار آلوده و عصیان آمیز پرهیز و اجتناب نماید و هر گونه افکار ناپسند را از سر خود بیرون کند. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: روزه قلب از اندیشه روی آوردن به گناه از روزه شکم از خوردن غذا برتر است. (102)
همچنین آن حضرت (ع) فرمود: روزه قلب بهتر از روزه زبان و روزه زبان بهتر از روزه شکم است.


2. لقمه ناپاک و اثر آن

روزه باید با لقمه پاک و بدور از هر گونه شبهه گرفته شود، بنابراین چنانچه انسان بدون توجه و رعایت حلال و حرام و لقمه شبهه ناک روزه بگیرد، روزه از ارزش و اعتباری که شرع برایش تعیین کرده برخوردار نخواهد بود.