آخوند خراسانی(رحمه الله علیه)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

متوفاى ۱۳۲۹ ق.
تولد
آخوند خراسانى در سال ۱۲۵۵ ق. در مشهد دیده به جهان گشود. پدرش، ملا حسین هراتى علوه بر تبلیغ به تجارت، ابریشم نیز مشغول بود. ملا حسین، روحانى وارسته‌اى بود که براى گذران زندگی،هماره در بین راه هرات و مشهد، در رفت و آمد بود. وى در سفرهاى تبلیغی‌اش مردم را با احکام اسلامى آشنا می‌ساخت. در یکى از همین سفرها، در کاشان ازدواج کرد.ثمره این ازدواج چهار پسر به نامهاى نصر الله، محمد رضا، غلامرضا و محمد کاظم (آخوند خراسانی) بود. سرانجام مهر پیشواى هشتم او را به مشهد کشاند تا براى همیشه درشهر شهادت ساکن شود.[۱]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

هجرت و تحصیل
آخوند خراسانى در دوازده سالگى وارد حوزه علمیه مشهد شد. ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول را در حوزه مشهد فراگرفت. در هیجده سالگى ازدواج کرد و در ۲۲ سالگى همراه کاروان زیارتى عتبات عالیات، براى ادامه تحصیل عازم عراق شد. شوق تحصیل او را بر آن داشت تا سرپرستى همسر و فرزندش را به پدر بسپارد و آنها را به خاطر مشکلات سفر و مشکل مسکن در نجف، همراه خود نبرد.
کاروان زایران به سبزوار رسید. قافله براى استراحت، رحل اقامت افکند تا پس از توقفى کوتاه، به سوى عراق حرکت نمایند. آخوند خراسانى چون آؤازه دانش «ملا هادى سبزواری» را شنیده بود، تصمیم گرفت از کاروان جدا شود و براى بهره جستن از دریاى علم آن حکیم فرزانه در سبزوار بماند. آخوند، ماههاى رجب، شعبان و رمضان ۱۲۷۷ ق. را در حوزه علمیه سبزوار گذراند و از درس فیلسوف بزرگ عصر،‌ملا هادى سبزوارى بهره برد.[۲] آنگاه از سبزوار به تهران رفت و حدود سیزده ماه در مدرسه صدر، در درس ملا حسین خویى و میرزا ابوالحسن جلوه شرکت کرد.[۳] و سرانجام به حوزه علمیه نجف راه یافت و در درس شیخ انصارى و میرزا حسن شیرازى شرکت کرد.[۴]
آخوند خراسانى شب و روز در تلاش براى اندوختن دانش و به دست آوردن تقوا می‌کوشید و در این راه از هیچ مشکلى نهراسید. خودش می‌گوید:
«تنها خوراک من فکر بود. ولى قانع نبودم. هیچ گاه نشد که گلایه کنم. شش ساعت بیشتر نمی‌خوابیدم. شبها بیدار بودم. با ستارگان دوست شده بودم. خواب با شکم خالى بسیار مشکل است.»[۵]
آخوند خراسانى غرق در درس و مطالعه بود که ناگهان نامه‌اى رشته افکارش را از هم گسست واشک از دیدگانش روان ساخت. فرزند خردسالش دیده از جهان فرو بسته بود. پس نامه‌اى به پدر نوشت و از او درخواست کرد که همسر داغدارش را به نجف بیاورد. ملا حسین همراه عروسش به نجف آمد و خود مدتى در نجف ماند و پس از زیارت اماکن مقدس، به مشهد برگشت.
داغ مرگ فرزند اندک اندک از ذهن آخوند و همسرش محو می‌شد. زن و مرد جوان در انتظار تولد فرزندى دیگر روز شمارى می‌کردند. ما باز هم، مصیبت بر خانه سایه افکند. فرزند، قبل از تولد مرد و بچه مرده به دنیا آمد.[۶] همسرش نیز پس از مدتى بیمارى از دنیا رفت. داغ مرگ همسر،‌آتش به جانش افکند.[۷] تاب مقاومت نداشت. مرگ همسر و دو فرزند، کمر طاقتش را در جوانى خم کرد. تنها حرم حضرت على (علیه‌السلام) و دامن پر مهراشک توانست قامتش را راست کند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

آوازه علمى آخوند
آخوند سالها در درس شیخ انصارى و میرزاى شیرازى شرکت کرد و از زبده‌ترین شاگردان آن دو شناخته می‌شد. وى از همان ابتدا با پشتکارى کم نظیر، راههاى پیشرفت را می‌پیمود.
او در کنار تحصیل، به عبادت و شب زنده‌دارى نیز اهمیت فراوان می‌داد. بارها به کربلا رفت و به زیارت امام حسین (علیه‌السلام) نایل شد. در یکى از این سفرها پس از زیارت، در درس آیه الله آخوند اردکانى (متوفاى ۱۳۰۲ ق.) شرکت کرد. آخوند اردکانى نظر شیخ انصارى را در مسأله‌اى بیان و سپس بر نظر او چند اشکال کرد. اشکالها درست بود. آخوند پس از برگشت به نجف و شرکت در درس شیخ انصاری، اشکالهاى اردکانى را به استاد بازگو کرد. شیخ انصارى یکى از اشکالها را پذیرفت اما اشکال دوم را رد کرد. آخوند به دفاع از اشکال دوم اردکانى پرداخت و استاد دوباره پاسخ گفت اما آخوند دفاعیه استاد را قانع کننده ندانست و بار دیگراشکال را با بیانى تازه مطرح کرد. گفت و شنود شاگرد و استاد به درازا کشید. صدها طلبه که در درس شیخ انصارى شرکت داشتند، در شگفت بودند که چگونه طلبه‌اى جوان که ۲۵ سال بیش نداشت و کمتر از سه سال بود که به درس شیخ انصارى راه یافته،‌ بى محابا با دلیلهاى قوى به استاد اشکال می‌کند. یکى از طلاب به دیگران گفت: این آخوند (آخوند خراسانی) را ببینید که دارد گفتار آن آخوند (آخوند اردکانی) را تأیید می‌کند. از آن زمان به بعد درهمه نجف او را با لقب «آخوند» صدا می‌کردند.[۸]
آخوند از سال ۱۲۷۸ ق. تا سال ۱۲۹۱ ق. بیش از سیزده سال دردرس خارج استادان برجسته حوزه علمیه نجف شرکت کرد. بیش از دو سال در درس شیخ انصارى شرکت کرد و پس از وفات او (۱۲۸۱ ق.) دو سال به درس آیه الله سید على شوشترى (متوفاى ۱۲۸۳ ق.) راه یافت و سالها در درس آیه الله شیخ راضى بن محمد نجفى (متوفاى ۱۲۹۰ق.) و آیه الله سید مهدى مجتهد قزوینى ادامه تحصیل داد. آخوند خراسانى بیش از سیزده سال در کنار درسهاى سایر اساتید در درس میرزاى شیرازى نیز شرکت کرد. میرزاى شیرازى در سال ۱۲۹۱ ق. به سامرا هجرت کرد و بیشترشاگردانش نیز همراه او به سامرا رفتند. اما آخوند در نجف ماند و به تدریس ادامه داد. او مدتى بود که در کنار تحصیل و شرکت در درس میرزاى شیرازی، به تدریس نیز مشغول بود.[۹] البته برخى از نویسندگان نوشته‌اند: آخوند نیز به سامرا رفت ولى پس از مدتى کوتاه به سفارش میرزاى شیرازى به نجف برگشت و به تدریس ادامه داد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

عبادت و زهد
آخوند از ابتداى جوانى تا آخر عمرش، هر روز پیش از طلوع آفتاب، به زیارت آفتاب نجف، حرم حضرت على (علیه‌السلام) مشرف می‌شد. آنگاه به مسجد هندى می‌رفت و درس می‌گفت. شبها پس از اقامه نماز جماعت در صحن حرم، براى برخى از شاگردان ممتازش در منزل خود درس خصوصى داشت. نمازهاى مستحبی‌اش حتى در سنین پیرى ترک نشد. در ماه رمضان نیز براى طلبه‌ها سخنرانى می‌کرد.
در اواخر عمر،‌زیارت را – شاید به خاطر پیرى – طول نمی‌داد. یکى از مریدانش به وى گفت: شما کمى بیشتر در حرم بمانید تا همه زایران متوجه آداب زیارت شما بشوند. آخوند دست به ریش خود گرفت و گفت: در این آخر عمر، با این ریش سفید به خدا شرک بورزم و خودنمایى کنم؟!
یکى از همسایگان آخوند می‌گفت: ناله سوزناک و صداى گریه آخوند در نیمه‌هاى شب، قلب هر سنگدلى را می‌لرزاند.
آخوند به تمیزى سر و وضع و لباس اهمیت فراوانى می‌داد. همراه سه فرزند که همگى آنها متاهل بودند، در یک خانه زندگى می‌کرد. این چهار خانواده، چهار اتاق داشتند. روزى یکى از پسرانش از تنگى جا به پدر شکایت کرد. پدر گفت: اگر قرار باشد که خانه‌هاى این شهر را بین نیازمندان پخش کنند، به ما بیش از این نمی‌رسد.

دستگیرى از نیازمندان
یکى از سخنرانان مذهبى کربلا که از مخالفان مشروطه بودو همه جا علیه آخوند صحبت می‌کرد. به علت بدهى تصمیم گرفت خانه‌اش را بفروشد. مشترى خرید خانه را مشروط به امضا و اجازه آخوند قرار داد. گرچه روى دیدن آخوند را نداشت، اما شرمنده و ناچار نزد آخوند رفت و از او خواست تا به این معامله راضى شود. آخوند چند کیسه لیره به او داد و گفت: شما جزو علمایید، من راضى نیستم که در گرفتارى باشید. با این پول ، بدهى خود را بدهید وخانه را نفروشید. هرگاه به مشکلى برخوردید نزد من بیایید. واعظ کربلا از رفتار آخوند متنبه گشت و از آن پس، از مریدان او شد.[۱۰]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تأسیس مدارس
برخى از بانیان خیر، هزینه ساختن مدرسه علمیه‌اى را به آخوند دادند. وى نیز با تمام توان در تلاش براى ساختن مدرسه بود. سرانجام در سال ۱۳۲۱ ق. مدرسه‌ علمیه‌اى در محله «حویش» نجف، به همت او بنا شد که به نام «مدرسه بزرگ آخوند» مشهور گردید. کتابخانه مدرسه داراى نفیس ترین کتابهاى خطى بود. آخوند در سال ۱۳۲۶ ق. مدرسه دیگرى در محله «براق» ساخت که به «مدرسهالوسطى آخوند» شهرت یافت. سومین مدرسه‌اى که با همت ایشان، در محله براق بنا شد «مدرسه کوچک آخوند» است که در سال ۱۳۲۸ ق. کار بناى آن به اتمام رسید.
آخوند در ساختن چندین مدرسه در نجف، کربلا و بغداد مشارکت داشت. در این مدرسه‌ها ادبیات فارسى نیز تدریس می‌شد. او مبلغانى به ایلها، عشایر و روستاهاى دور افتاده عراق گسیل داشت، تا آنها را با احکام اسلامى آشنا سازند. مجله‌هاى «اخوت» ،‌ «دره النجف»، «العلم» و «نجف اشرف» با پشتیبانى آخوند در عراق منتشر می‌شد.[۱۱]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

غروب خورشید
بسیارى از علماى نجف،کربلا و کاظمین خود را براى سفر به ایران و دفاع از آن آماده ساختند. قرار بود که آخوند و همراهانش در شب چهارشنبه ۲۱ ذیحجه ۱۳۲۹ ق. از نجف به مسجد «سهله» بروند و پس از نیایش و دعا براى پیروزى سپاه اسلام، راهى ایران شوند.
عصر سه شنبه منزل آخوند شلوغ بود. میرزا مهدى، پسر آخوند مقدمات سفر را آماده می‌کرد. آخوند به اطرافیانش گفت: بهتر است نماز صبح را در حرم بخوانیم و پس از زیارت حرکت کنیم.
آخوند تا پاسى از شب بیدار بود. امانتها را به صاحبانشان داد و برنامه‌هاى فردا را منظم کرد وکارها را بین چند نفر از یارانش تقسیم کرد. نیمه شب به نماز شب ایستاد آقا پیش از اذان صبح دل درد شدیدى گریبانش را گرفت. سرانجام پس از اقامه نماز صبح،‌پیشواى مشروطه رخت از جهان بربست. برخى بر این باورند که وى به وسیله جاسوسان روسى و انگلیسى مسموم شده است.[۱۲]
--------------------------------------------------------------------------------

[۱] - مرگی در نور، عبدالحسین مجید کفایی، کتابفروشی زوار، ۱۳۵۹. ص ۱۴.
[۲] - مرگى در نور: ص ۲۱-۲۴، ۲۹ و ۳۵.
[۳] - کفایه‌الاصول: محمد کاظم خراسانی، مقدمه جواد شهرستانی، مؤسسه آل البیت لاحیاء‌التراث.
[۴] - اعیان الشیعه: ج ۹، ص ۵.
[۵] - مرگى در نور: ص ۵۵.
[۶] - همان:‌ص ۴۷-۴۹.
[۷] - همان: ص ۵۰.
[۸] - کفایه‌الاصول: مقدمه.
[۹] - دائره المعارف بزرگ اسلامی. ج ۱، ص ۱۵۱.
[۱۰] - مرگى در نور: ص ۱۰۲-۱۰۳، ۱۰۷، ۳۷۷، ۳۷۹-۳۸۰، ۳۸۱، ۳۹۳، ۳۹۵، ۳۹۷ و ۴۰۰.
[۱۱] - موسوعه العتبات المقدسه، جعفر خلیلی، چاپ دوم، موسسه‌ الاعلمی، بیروت. ۱۴۰۷ ق.، ج ۷،‌ص ۱۴۶-۱۴۷ و ۱۵۰-۱۵۴ – مرگى در نور، ص ۳۷۳-۳۷۴.
[۱۲] - آخوند خراسانی: آفتاب نیمه شب.