مدیریت خانواده در اسلام

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اگر سازمان‌ها و مؤسسات را از جمله ارکان اصلی جوامع امروزی بدانیم، به زعم برخی اندیشمندان، «مدیریت» مهم‌ترین عامل در تداوم حیات و استمرار موفقیت سازمان‌ها و مؤسسات است. اما، پرسش بنیادین «مدیریت چیست و چگونه است؟» دارای پاسخ‌های بسیاری بوده و بحث‌های متنوعی را در پی داشته است. شاید بتوان گفت که به تعداد نظریه پردازان و اندیشه وران در این حوزه، برای پرسش فوق پاسخ وجود دارد. بعضی صاحب نظران مدیریت را «هنر انجام امور به وسیله‌ دیگران» توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأکید ورزیده‌اند. برخی نیز مدیریت را «علم و هنر هماهنگی کوشش‌ها و مساعی اعضای سازمان و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین دانسته‌اند». به هرحال، مدیران برای اجرای وظایف خود فرایندی را دنبال می‌کنند که شامل اجزایی همچون برنامه ریزی، سازمان دهی، نظارت و کنترل، انگیزش، ارتباطات، هدایت و تصمیم‌گیری است.(1)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

راه کارهای مدیریت خانواده در اسلام

با توجه به اشاراتی که درباره تعریف مدیریت (به معنای عام) داشتیم، می‌توان این تعریف را برای «مدیریت خانواده» ارائه کرد: «مدیریت خانواده علم و هنر هماهنگی کوشش‌ها و مساعی اعضای خانواده و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین است». همان طور که در مقدمه اشاره داشتیم، فرایند مدیریت، در تمام اقسام و انواع آن دارای اجزایی است که با توجه به تعابیر گوناگون صاحب نظران می‌توان برخی از مهم‌ترین آن‌ها را این گونه برشمرد:

1. برنامه ریزی، 2. سازمان‌دهی، 3. نظارت و کنترل، 4. انگیزش، 5. ارتباطات، 6. هدایت و تصمیم‌گیری. در بررسی مدیریت خانواده نیز باید تا حدّ ممکن به این اجزاء توجه داشت. از این رو، در ادامه این مقاله به توضیح راهکارهای اسلامی مدیریت خانواده، ذیل عناوینی همچون «دوراندیشی و پیش‌گیری»، «برنامه ریزی»، «نظم و مقررات و کنترل» و «مسئولیت‌ها و روابط» خواهیم پرداخت.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

الف) دوراندیشی و پیش‌گیری

اگرچه مدیریت خانواده سخن از نحوه عملکرد افراد در بطن خانواده‌ای شکل گرفته دارد، اما حزم و دور اندیشی، آینده نگری و پیش‌گیری از مهم‌ترین اصول مدیریتی به شمار می‌آیند که مدیران در هدف گذاری‌ها و برنامه ریزی‌های خود قبل از هر اقدامی باید به آن‌ها توجه داشته باشند. در این باره روایات بسیاری در فرهنگ اسلامی یافت می‌شود. به عنوان نمونه، حضرت عبدالعظیم الحسنی از امام جواد‌(ع) روایت می‌کند که امیرالمؤمنین‌(ع) فرمود: «اگر قبل از شروع هر کاری در آن دقت کنی از پشیمانی ایمن خواهی شد».(2)
به طور خلاصه می‌توان این گونه اقدامات را به صورت زیر دسته بندی کرد:
1) خودشناسی و خودسازی براساس دستورات و موازین اسلامی.
2) اصلاح و بهبود روابط اجتماعی و تلاش در جهت شناخت انسان‌های دیگر.
3) تحقیق و بررسی درباره عوامل موفقیت و شکست روابط خانوادگی.
4) آشنایی با معیارهای اصیل انتخاب همسر و تشکیل خانواده.
5) تأمین حداقلی زمینه‌ها و شرایط اقتصادی تشکیل خانواده.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ب) برنامه ریزی

مدیریت صحیح خانواده بدون برنامه ریزی‌های دقیق و همه جانبه امکان پذیر نمی‌باشد. بنابراین، توجه به این نکته‌ یکی از مهم‌ترین راه کارهای مدیریت خانواده محسوب می‌شود. ائمه معصومین‌(ع) نکات بسیار ارزشمندی در نحوه برنامه ریزی در فرایند مدیریت خانواده گوش زد کرده‌اند که در ادامه مقاله به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

1) برنامه ریزی زمانی

مدیریت زمان در مسائل فردی و اجتماعی اهمیت بسیاری دارد. فردی که در وهله نخست برنامه ریزی زمانی مناسبی برای فعالیت‌های شخصی خود نداشته باشد توانمندی اداره برنامه‌ها و امور موظف خود را در نهادهای اجتماعی نخواهد داشت. به طور کلی، تنظیم اوقات از دستورات مؤکد ائمه معصومین‌(ع) است که نحوه این کار در سیره آن بزرگواران‌(ع) به خوبی قابل مشاهده است.

تقسیم بندی اوقات خانواده برای اجتماع صمیمانه اعضای خانواده، هم فکری و هم یاری با اعضای خانواده و رفع و رجوع مشکلات، دید و بازدید و صله رحم، شرکت در مراسم فامیلی، تفریحات، مسافرت‌ها و... باید به نحو احسن صورت گیرد.

​

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2) برنامه ریزی اقتصادی

تأمین معاش خانواده و مدیریت منابع مالی یکی از مهم‌ترین وظایف و نقش‌ها در مدیریت خانواده است. این وظیفه بسته به شرایط مختلف می‌تواند بر عهده هریک از اعضای خانواده باشد، اما به طور معمول مردها ایفاگر چنین نقشی هستند. در هر صورت، از دید اسلام اجر و منزلت بسیار بالایی برای انجام صحیح این وظیفه توصیف شده است. در روایتی از امام رضا‌(ع) آمده است: آن کس که در پی به دست آوردن مال بیش است تا با آن کفاف زندگی خانواده خود را فراهم آورد، اجر او از کسی که در راه خدا جهاد می‌کند بالاتر است.(3)

البته هرچند که تأمین معاش خانواده بسیار مهم است، اما مصرف مدبرانه و صحیح درآمدهای خانواده از اهمیت بیشتری برخوردار است. هزینه‌ها و مخارج خانواده باید به دقت هرچه تمام براساس میزان درآمد خانواده و نیازهای حال و آینده آن مدّنظر قرار گیرند. گاهی باید برای یک هزینه ضروری‌تر در هزینه‌های دیگر صرفه جویی کرد و گاهی نیز باید از پس انداز برای رفع مشکلات استفاده کرد. به هرحال، رعایت حدّ تعادل و دوری از اسراف و اقتار (تنگ گیری در خرج و مصرف) در این باره بسیار ضروری است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

3) برنامه‌ریزی فرهنگی

همان طور که برنامه ریزی اقتصادی در خانواده اهمیت دارد و تأمین معاش و امنیت خانواده باید مورد توجه قرار گیرد، برنامه ریزی‌های فرهنگی نیز برای تأمین سلامت و امنیت روانی و عاطفی اعضای خانواده بسیار مهم است. تمام اعضای خانواده باید برای خود برنامه‌های فرهنگی داشته باشند و در این راه به ‌یکدیگر کمک کرده و سعی در رشد و اعتلای عمومی خانواده خود داشته باشند. بنابراین، روابط تربیتی و عاطفی به هیچ عنوان یک سویه و از بالا به پایین نخواهد بود، بلکه والدینی می‌توانند مربیان خوبی برای فرزندان خود باشند که در وهله نخست رشد اخلاقی و معنوی خود را مدّ نظر داشته باشند. البته، نحوه پیاده سازی چنین دیدگاهی نیازمند مدیریتی مدّبرانه و دقیق است.
باید در نظر داشت مسائل تربیتی فرزندان نیز در تمامی مراحل آن (پیش از انعقاد نطفه تا تولد و رشد فرزند در سنین مختلف) باید مدّ نظر قرار گرفته و والدین برنامه‌های خاصی را بدین امر اختصاص دهند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ج) نظم و مقررات و کنترل

نظم و مقررات یکی از پایه‌های اساسی هر نهاد و سازمان است و نظارت و کنترل نیز از ارکان و عناصر حیاتی مدیریت در همه سیستم‌ها به شمار می‌رود. آنچه باعث شده تا جوامع انسانی و نظام‌های اجتماعی در روند تکامل خود به کنترل و روش‌های گوناگون نظارت روی آورند، ضرورت پیش‌گیری و ممانعت از انحراف از هدف و حصول اطمینان از صحت حرکت همه عوامل جامعه ‌یا سازمان به سمت اهداف تعیین شده می‌باشد. یکی از تعاریف نسبتاً جامع از نظارت و کنترل، که ‌یکی از نظریه پردازان مدیریت (استیفن رابینز) ارائه کرده، عبارت است از فرایند تحت نظر قراردادن فعالیت‌ها به منظور حصول اطمینان از این که آن‌ها همان‌گونه که برنامه ریزی شده‌اند انجام می‌پذیرند و اصلاح انحرافات قابل ملاحظه و مهم.(4)

به عنوان نمونه، حضرت علی(ع) در دوران کوتاه مدیریت خود بر جامعه اسلامی، در زمینه مراقبت و نظارت بر اعمال و رفتار کارگزاران و کارکنانی که تحت مدیریت ایشان بودند بسیار دقیق و هوشیارانه عمل می‌کردند. اما در این جا سؤال مهمی مطرح می‌شود و آن این که «جایگاه نظم و مقررات و نظارت و کنترل در مدیریت خانواده کجاست؟»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

1) نظم و مقررات

مسلم است که بنیاد هر نهاد و نظامی به چگونگی انتظام و قرار گرفتن اجزا در جای مشخص خود و ترتیب و توالی حرکت‌ها و کنش هاست. نظام خانواده نیز برای دست‌یابی به سلامت، صحت، توانمندی و کارایی نیازمند رعایت چنین مسائلی است؛ اگر چه نظام و ساختار یک خانواده نباید شاکله‌ای مکانیکی یا فیزیکی داشته باشد و پویایی و تحرک از جمله خصوصیات نظام‌های انسانی به شمار می‌رود. وجود برنامه‌های مشخص روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه برای تک تک اعضای خانواده به صورت فردی و برای جمع آن‌ها، به صورت اجتماعی و تصویب و اجرای قوانین و مقررات فردی و اجتماعی در یک خانواده امری کاملاً لازم و ضروری به نظر می‌رسد. هرچند در این امر والدین و بزرگان خانواده نقش هم کار و هم فکر برای یکدیگر و نقش راهنما و الگو برای اعضای کوچک‌تر را ایفا می‌کنند و استفاده از تشویق و تنبیه درست و به جای نیز می‌تواند در تقویت و تکمیل چنین وضعیتی مفید و چاره ساز باشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

2) کنترل

همان‌گونه که در تعریف کلی نظارت و کنترل اشاره کردیم در یک خانواده نیز پیش‌گیری و ممانعت از انحراف از هدف و حصول اطمینان از صحت حرکت همه یا عضای خانواده به سمت اهداف تعیین شده فردی و اجتماعی ضرورت وجود نوعی کنترل در مدیریت خانواده را برای ما بیش از پیش روشن می‌نماید.

در اینجا می‌توان از دو نوع کنترل صحبت به میان آورد: کنترل بیرونی، کنترل درونی. کنترل بیرونی اشاره به نوعی نظارت و کنترل مستقیم دارد که افراد از فرایند آن آگاه بود و انگیزه آن‌ها از انجام صحیح امور، نوعی ترس از مجازات با علاقمندی به پاداش و تشویق می‌باشد. شیوه‌های مدیریتی بسیاری از این نوع کنترل استفاده می‌کنند و استفاده از آن در جامعه‌ای که از انسان‌های گوناگون و صالح و مفسدی تشکیل شده شاید قابل توجیه باشد، اما، مدیریت محیط صمیمی و عاطفی خانواده با چنین شیوه‌ای سازگار نیست. کنترل استبدادی و سخت گیری در محیط‌هایی همچون خانواده در فرهنگ دینی به شدت مذموم شده و حاصل آن جز سوق دادن اعضای خانواده به سوی پنهان کاری و ریاکاری نیست.

از این رو کنترل درونی یا خودکنترلی باید نقش بیشتری نسبت به کنترل بیرونی ایفا کند؛ نوعی کنترل که امروزه در نظریه‌های مدیریتی نهادها و سازمان‌های کلان نیز تأکید بسیاری بر آن می‌شود. خودکنترلی در فرهنگ دینی ما از ارج و منزلت بالایی برخوردار است.