اخلاق همسران، عفت و حیا

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ب) احساس نیاز به همسر

محدودیت‌هایی که اسلام در زمینه روابط جنسی وضع کرده، زمینه ساز این است که فرد به همسر خود، به‌عنوان تنها تأمین کننده نیازهای جنسی نگاه کند و خود را از وجود او بی‌نیاز نبیند. آن‌گاه که مرد عفت و حیا را در نگاه، گفتگو و روابط جنسی با نامحرمان مراعات نمی‌کند، در حقیقت بخشی از نیاز غریزی خود را از مسیر غیر همسر شرعی تأمین کرده است. این پدیده، علاوه بر آن‌که موجب می‌شود تا فرد احساس نیاز کمتری به همسر خود داشته باشد، گاه موجب می‌شود که فرد همسر خود را با دیگران از لحاظ زیبایی و سایر جذابیت‌ها مقایسه و از داشتن چنین همسری احساسی ناخوشایند پیدا کند. اما هنگامی که مرد با مراقبت از خویش، لذت‌ها و کام جویی‌های گوناگون جنسی را به همسر خود منحصر ساخت و اجتماع را محل کار و تلاش قرار داد، پس از انجام فعالیت‌های روزانه، با شوقی وصف ناپذیر در انتظار ملاقات با همسر و تأمین نیازهای عاطفی و غریزی خویش به آغوش خانواده باز می‌گردد. چنین زنی که، علاوه بر غرایز مذکور، حس خود نمایی و تبرّج خویش را نیز به همسر شرعی خود منحصر می‌سازد، در اشتیاق بازگشت همسر به منزل لحظه شماری می‌کند و با آراستگی جنسی و روحی، مهر و محبت همسر را به انحصار خود در می‌آورد. سازگاری مهم‌ترین مشخصه چنین خانواده‌ای به شمار می‌رود.

از این رو، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیان ویژگی‌های بهترین زن به این خصوصیت اشاره می‌کند: «زن عفیف، زنی است که در برابر شوهرش با تبرج و زینت و در برابر دیگران پاکدامن و با حیا ظاهر شود».(23) و بدترین زن را کسی می‌داند که: «المتبرجه... در مقابل شوهر بی میل و در مقابل دیگران با تبرج و زینت حاضر شود».(24)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

ج) محبت

ثمره دیگر حیا، که به‌دنبال نتایج قبلی حاصل می‌شود، ایجاد علاقه و محبت میان همسران است. از این رو، امیرالمؤمنین (علیه السلام) پس از ذکر برخی از لوازم حیا، محبت را از دیگر آثار آن بر شمرده و فرموده‌اند: «حیاء موجب محبت است».(25)

د) ایجاد و تثبیت احترام و موقعیت

با کنده شدن پوشش حیا، خیانت زندگی را فرا می‌گیرد و برخوردهای خشن بر زندگی سایه می‌افکند. نه تنها انسان با شیطان همراه، بلکه خود نمونه یک شیطان می‌شود که قالب و قیافه انسانی دارد. چنین همسری با شیطان بزرگ همدست و شریک است. اساساً بر او مهم نیست دیگران درباره او چه قضاوتی دارند. بی‌مبالاتی زندگی او را فرا می‌گیرد. تعهد و پایبندی به زندگی برای او معنا و مفهومی ندارد. چنین کسی برای خدا نیز قابل تحمل نیست، چه رسد که همسرش او را تحمل کند.(26) و برای خود حرمتی باقی نمی‌گذارد. از این رو، خداوند نیز او را محترم نمی‌شمارد.(27)

همسران باید برای یکدیگر از جایگاه عظمت و کرامت ویژه‌ای برخوردار باشند. این مهم از پاسداری این خصلت و پایداری آن حاصل می‌گردد.(28)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

عوامل ایجاد و تثبیت حیای همسر

در پایان این بحث و پس از بیان نقش و اهمیت عفت و حیا در روابط میان همسران، مناسب است به برخی از راه کارهایی که دین به منظور ایجاد و تثبیت حیا ارائه کرده است، اشاره شود:

الف) آراستگی

نظافت و آراستگی همسر از جمله اموری است که زمینه‌ساز تحقق حیای همسر است. روایت زیر به‌خوبی این نقش را تبیین می‌کند. حسن بن جهم می‌گوید: «خدمت حضرت کاظم (علیه السلام) رسیدم و گفتم: قربانت گردم، آیا خضاب کرده‌ای؟ حضرت فرمود: بله، آمادگی و زینت مرد باعث پاکدامنی زن می‌شود. زن‌ها به دلیل این که مردانشان زینت نمی‌کنند، عفت خود را از دست می‌دهند».(29) و نیز در روایت آمده است: گروهی نزد امام باقر آمدند در حالی‌که، ایشان را خضاب کرده دیدند. حضرت فرمود: «من زنان خود را دوست دارم و خود را برای آن‌ها آماده می‌کنم».(30)

حاصل روایات این است که پیرایش، آرایش و ارتباط مطلوب از عوامل ایجاد و حفظ عفت همسر و زمینه سازگاری همسران به شمار
می‌رود.

ب) غیرت

«غیرت» به معنای نفرتی طبیعی است که از بخل مشارکت دیگران در امر مربوط به محبوب فرد ناشی می‌شود.(31) از جمله محبوب‌ترین افراد بشر برای انسان، خود او و وابستگان نزدیک او از جمله همسر و فرزند است. فرد غیور از آنجا که به خود علاقه‌مند است، اجازه مشارکت به دیگران درباره خود را نمی‌دهد و این غیرت، او را به عفت رهنمون می‌سازد. امام علی(ع) می‌فرماید: «ارزش هرکس به اندازه همت او... و عفتش به اندازه غیرت او است».(32) مرد از آنجا که به همسر خود علاقه‌مند است، به دیگران اجازه مشارکت در امور مربوط به او را نمی‌دهد. فردی که به عفت همسر خود اهمیت نمی‌دهد، تا جایی که او به اعمال منافی عفت رو می‌آورد، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.(33) غیرت و توجه به عفت و پاکدامنی همسر زمینه ساز حفاظت از آلودگی‌های مختلف و موجب سازگاری هر چه بیشتر او خواهد شد.

البته نباید فراموش کرد که، به همان میزان که غیرت در جایگاه خود در عفت همسر مؤثر است، غیرت نشان دادن در غیر جایگاه درست آن، در دوری آنان از عفاف و پاکدامنی تأثیر گذار خواهد بود. از این رو، امیرالمؤمنین(ع) در وصیت به امام حسن(ع) آن حضرت را از غیرت در غیر جایگاه خود برحذر داشته، آن را موجب انحراف و بیماری می‌دانند.(34)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

مهارت‌های برخورداری از حیا

الف) کنترل درونی

افرادی که مسئولیت وقایعی را که برای آن‌ها اتفاق می‌افتد می‌پذیرند، «درونی‌ها» نامیده می‌شوند؛ زیرا آن‌ها دارای کانون کنترل درونی هستند. به عکس، کسانی که معتقدند بیشتر مسایلی که برایشان اتفاق می‌افتد، خارج از کنترل آن‌ها است، «بیرونی‌ها» نامیده می‌شوند.(35)
بسیاری از مشکلاتی که برای افراد پیش می‌آید، به این دلیل است که برای مصون ماندن از مشکلات، به دنبال کنترل کننده‌هایی از بیرون هستند تا از بروز مشکل جلوگیری کنند و عموماً این انتظار پاسخ مثبتی را به همراه ندارد. در نتیجه، فرد گرفتار می‌شود. به عنوان مثال، افرادی که در سنین ازدواج قرار گرفته‌اند، احساس می‌کنند ساختار اجتماعی برای یک وصال مطلوب آلوده است و برای مقابله با این آلودگی باید توسط کنترل کننده‌های بیرونی، که شامل حکومت، قوانین اجتماعی، پدر و مادرها، سنت‌های اجتماعی جدید و... می‌شود، راهی اندیشیده شود تا دیگر آلودگی وجود نداشته باشد. چنان‌چه این کنترل اجرا نشود، راهی جز تن در دادن به آلودگی نیست. با این نگاه، طبیعی است که حیای مطلوب از جامعه رخت برمی‌بندد؛ چرا که انتظار می‌رفت با کنترل‌های بیرونی، حیا در جامعه راه پیدا کند، اما این کنترل‌ها توفیق اجرا نیافتند امّا چنان‌چه انسان از کنترل درونی برخوردار باشد، مسئولیت کارها را خود به‌عهده می‌گیرد و از طریق روش مسئله گشایی، که در آینده از آن سخن خواهیم گفت، براساس توانایی خود به مقابله با مشکل برمی خیزد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

در زوایای مختلفی از زندگی، می‌توان «درونی‌ها» را با «بیرونی‌ها» مقایسه کرد:

الف- «درونی‌ها» از پیشرفت بیشتری برخوردارند؛ زیرا آن‌ها در مقابل شکست‌ها و محرومیت‌هایشان واکنش کمتری از خود نشان می‌دهند و از موفقیت‌هایشان نیز احساس رضایت شخصی بیشتری دارند، امّا «بیرونی‌ها» به دلیل انتظاراتی که از دیگران دارند و آن‌ها را مسئول شکست‌ها می‌دانند، واکنش منفی بیشتری نشان می‌دهند و موفقیت‌ها را نیز از خودشان نمی‌دانند تا احساس فوق العاده‌ای داشته باشند.

ب- «درونی‌ها» وقتی با رویدادهای تنش‌زای زندگی روبه‌رو می‌شوند، برای مقابله با آن، تمایل دارند که خودشان با روش مسئله گشایی با رویدادهای تنش‌زای در معرض کنترل مقابله کنند. در حالی‌که، «بیرونی‌ها» عمدتاً حتی نسبت به رویدادهای قابل کنترل از طریق تخیل و تفکر آرزومندانه و انتظار از دیگران واکنش نشان می‌دهند.

ج- «درونی‌ها» بیشتر مستقل هستند و در قبال رویدادهای زندگی و سلامت جسمی و روانی خود، مسئولیت بیشتری می‌پذیرند. در حالی‌که، «بیرونی‌ها» نقش تأمین سلامت را برای دیگران قائل هستند و بر این اساس، خودشان احساس مسئولیت نمی‌کنند.

د- «درونی‌ها» در ارزیابی اولیه، که به بررسی رویداد می‌پردازند، رویدادهای تنش‌زا را به‌عنوان تهدید کننده‌ها نمی‌نگرند، بلکه آن‌ها را مشکلات حل شدنی تلقّی می‌کنند و در ارزیابی ثانویه، که به بررسی حلّ مشکل مربوط است، امید بخش می‌نگرند؛ چرا که می‌دانند مهارت‌های مقابله‌ای را خود در اختیار دارند. برخلاف «بیرونی‌ها»، که رویدادها را به‌عنوان تهدید می‌نگرند و در برابر آن واکنش هیجانی (عصبانیت) یا اجتنابی (دوری از روابط) را انتخاب می‌کنند. آن‌ها به دلیل این‌که نسبت به زندگی نگرش مقابله‌ای ندارند، به دشواری می‌توانند به‌طور فعّال و با اتّکا به خود، به مشکلات زندگی واکنش نشان دهند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

وقتی «درونی‌ها» را با «بیرونی‌ها» در باورهایشان مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که درونی‌ها معتقدند:

ـ سرانجام افراد در دنیا احترامی را که شایسته آن هستند، به‌دست می‌آورند.
ـ موفقیت نتیجه تلاش زیاد است و شانس نقش کمتری در موفقیت افراد دارد.
ـ بدبختی و محرومیت افراد غالباً نتیجه اشتباهات خود آن‌ها است.
ـ میان تلاش و نتیجه مطلوب رابطه مستقیمی وجود دارد.
ـ کسانی که نمی‌توانند کاری کنند تا دیگران آن‌ها را دوست داشته باشند، نمی‌دانند چگونه با دیگران همراه شوند.
امّا بیرونی‌ها بیشتر بر این باورند که،

ـ بیشتر اوقات، ارزش فرد هر قدر هم که تلاش و کوشش کند، ناشناخته می‌ماند.
ـ به دست آوردن یک شغل خوب، بیشتر به شرایط زمانی و مکانی بستگی دارد.
ـ بسیاری از رویدادهای ناخوشایند زندگی مردم به علّت بدشانسی است.

ـ ما هر قدر هم که سعی کنیم، باز هم دیگران از ما خوششان نمی‌آید. سعی و تلاش برای راضی کردن مردم چندان فایده‌ای ندارد. اگر قرار است آن‌ها از ما خوششان بیاید، به طور اتفاقی خوششان می‌آید.(36)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ممکن است گفته شود، برای برخورداری از حیای مطلوب در امور فردی، خود کنترلی یا به عبارت دیگر، کنترل درونی بسیار مؤثر است. امّا در امور اجتماعی این نوع کنترل چه نقشی ایفا می‌کند؟ در پاسخ باید گفت: اولاً، مجموعه این کنترل‌های درونی یک جامعه را می‌سازد؛ زیرا جامعه یک هویت مستقلی از افراد ندارد. ثانیاً، هر فردی به اندازه کنترل درونی خود به ظهور و بروز حیا در جامعه کمک می‌کند. گر‌چه نمی‌تواند چهره کلی جامعه را تغییر دهد. ثالثاً، به این نکته باید توجه داشت که نباید مجموعه واقعیت‌ها را نادیده گرفت. درست است که ما نسبت به همه رفتارهای فردی خود مسئول هستیم. اما بالاخره در جهان امروز رویدادهای اجتماعی فراوانی رخ می‌دهد که نمی‌توان آن‌ها را کنترل نمود. سرزنش کردن خود به خاطر وقایع، حوادث و اتفاقاتی که پیرامون ما رخ می‌دهد، با این تعبیر که ما شرم می‌کنیم و این حوادث را ناکامی خود می‌دانیم، چندان واقع بینانه نیست. چنان‌که ما وظایف خود را در محدوده فردی برای جامعه انجام داده باشیم، نباید خود را سرزنش کنیم. فجایع یا محرومیت‌های اجتماعی گر‌چه دلخواه ما نیست و می‌خواهیم آن را تغییر دهیم، امّا ما مسئول آن‌ها نیستیم و همه چیز، آن گونه که ما می‌خواهیم، اتفاق نمی‌افتد. پس بهترین سبک مقابله در چنین موقعیتی این است که رویدادهای اجتماعی خارج از قدرت خویش را به عنوان واقعیت اجتماعی موجود بپذیریم و با استفاده از کانون کنترل درونی خود، منطبق‌ترین راه را برای سازگاری مطلوب با امری که دل خواه ما نیست، پیدا کنیم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

ب) مسئله گشایی

کسی که می‌خواهد عفت خود را حفظ نماید، باید احساس توانمندی و اعتماد به نفس را داشته باشد تا مبادا عفت و حیای خود را نوعی ناتوانی یا خجالت منفی قلمداد کند. اگر آن را ضعف خود به حساب آورد، قطعاً حیا و عفت خود را از دست خواهد داد. بالا بودن عزّت نفس، اطمینان به انتخاب مسیر صحیح و نگاه جامع فرد عفیف او را کمک می‌کند که هیچ‌گاه در حقانیت و مطلوبیت راهش دچار شک و تردید نشود. مسئله گشایی، یک مهارت مقابله‌ای کاربردی است که موجب اعتماد به نفس می‌شود. بر این اساس، در وجود فرد احساس شایستگی و تسلط تقویت می‌شود.

مسئله گشایی دارای پنج مرحله است:

1- ادراک خویشتن.
2- تعریف مسئله.
3- فهرست کردن راه حل‌های مختلف.
4- تصمیم گیری.
5- امتحان کردن.(37)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

انسان گاهی خواهان به‌دست آوردن امر ارزشمندی است که شرایط محیطی چندان با آن همراه نیست و ممکن است در پایبندی به آن ارزش، انسان احساس تنهایی کند و همراه و دوست مناسبی نیز پیدا نکند.

در گام نخست، انسان باید خودش را خوب بشناسد. حال که تقویتی از بیرون وجود ندارد، باید ادراک از خویشتن را پرورش دهد. ارزش ها، دارایی‌ها و توانایی‌های خود را خوب بشناسد و نباید خود را در نگاه دیگران ارزیابی کند؛ چرا که آن‌ها با شاخص‌های ارزشی خودشان به قضاوت خواهند نشست و طبیعتاً نمره‌ای که به او می‌دهند، مثبت نخواهد بود. مسئله گشایی موفّق کسی است که تفاوت نگاه‌ها و ارزش‌ها را، که به یک موقعیت مشکل ساز منتهی شده است، بخشی از زندگی تلقّی کند و برای مقابله با آن، برخورد تکانشی و هیجانی نداشته باشد تا بتواند احساس سرخوردگی و تنهایی را از خود دور کند. در وضعیت فعلی، حیامندی به شدّت نیازمند است که افراد از دریچه شناخت خود به رفتاری که می‌خواهند انتخاب کنند، بیندیشند و گرنه چنان چه بخواهند شاخص امتیاز را از دیگران بگیرند، از انتخاب خود راضی نخواهند بود.

در گام دوم، شما باید مسئله‌ای که با آن رو به رو هستید درست بشناسید، مشکلات و تعارض‌های اساسی را مشخص کنید و پس از آن، فهرستی از اهداف خود را تهیه نمایید. به‌عنوان مثال، اگر چه شما برای ادامه تحصیل می‌خواهید به دانشگاه بروید و احساس می‌کنید در آن‌جا مشکلاتی خواهید داشت، مشکلات اساسی را لیست کنید و اهداف خود از ورود به دانشگاه را نیز فهرست کنید تا بدانید کدام یک از مسایل موجود در دانشگاه مشکلی است که با اهداف شما رو به رو است و شما برای مقابله با آن باید چه چاره‌ای بیندیشید؟

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

در گام سوّم، راه حل‌ها را شناسایی کنید. تمام راه حل‌ها را بررسی و یادداشت کنید. طرح شما برای حلّ مسئله باید انعطاف‌پذیر باشد تا شما را محدود نسازد. در پیدا کردن راه حل، سعی کنید خلاّق باشید. ممکن است راه حل‌هایی که از قبل برای شما بازگو کرده‌اند یا خودتان در موقعیت‌های دیگر آزموده‌اید، برای موقعیت فعلی شما مناسب نباشد. پس، ذهن خود را به کار بگیرید تا راه حلّی حداقل در شیوه اجرا نو و جدیدی را خلق کنید.

در گام چهارم، با توجّه به تعریف مشکل و بررسی راه حل‌های مختلف، راه حلّی را که عملی تر و امکان پذیرتر است، انتخاب کنید و بدانید در بیشتر موقعیت‌ها شیوه‌های صحیح فراوانی وجود دارد. پس، به یک شیوه بسنده نکنید. از انتخاب و تصمیم‌گیری، نتایج احتمالی را پیش‌بینی کنید.

در گام آخر، راه انتخابی را امتحان کنید. نباید ارزش‌های شما لطمه ببیند. اگر راه کار انتخابی موفقیت آمیز بود، بر آن باقی بمانید و گر نه دوباره مسئله را از راه حل‌های دیگر پیگیری کنید تا به بهترین شکل با مشکل مقابله نمایید.