اسلام و محبت

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نظام هستي بر اساس مهر و محبت پروردگار به انسان پديد آمده است. زندگى انسان تشکلى است که بر پایه محبت بنا نهاده شده و این امر نقشى حیاتى را در آن بازى می‌کند؛ عنصرى که خداوند متعال از آن به‌عنوان نشانه‌ای از خود نام برده است. اگرچه اندکى از این سرمایه را خداوند در ابتداى زندگى زناشویى به زن و مرد عطا فرموده، ولى باید آن را چون نهالى دانست که لازم است تمام تمهیدات را به کار بست تا این نهال سست و شکننده، حفظ و بارور شود و به درختى تناور تبدیل گردد و ریشه آن در اعماق جان زن و مرد و فرزندان آنان نفوذ کند. محبت، انسان را به سوى هم‌شکلى و هم‌سانى با معشوق می‌کشاند و این علاقه که در اعماق جان انسان است، باعث می‌گردد تا محب به‌صورت محبوب در آید. مهر و محبّت مايه و سرمايه‏اى است كه جايگاهش قلبى است كه همه ارزش انسان به اعتبار محتويات مثبت و نورانى آن است، قلبى كه صاحبش از آن مراقبت و مواظبت نموده و از اينكه جايگاه رذايل شود حفظش كرده و آن را به صلاح و سواد آراسته و فضاى آن را شايسته جلوه فيوضات حضرت فيّاض نموده است. قلب خالى از حالات مثبت و محروم از مايه مهر و محبّت بنا به نظر اولياى حق و به‌ويژه حضرت مولى الموحدين، صاحبش موجودى بى ‏منفعت و وجودى فاقد ارزش است.(1)

از بزرگترين امتيازات شيعه بر ساير مذاهب اين است كه پايه و زير بناى اصلى آن محبت است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

محبت در لغت و اصطلاح:
1- محبت در لغت:

يعنى دوست داشتن چيزى يا كسى.(2) حبّ عبارت است از ميل طبع به شيئى كه در ادراكش لذت است.(3) بنابراين، محبت يك نوع جذب و ان جذابى است كه ملاك آن ملايمتى است كه آن موجود با محبوب خود دارد به بيان ديگر، محبّت در حقيقت حالتى است كه در دل يك موجود ذى شعور نسبت به چيزى كه با وجود او ملايمتى و با تمايلات و خواسته‏ هاى او تناسبى داشته باشد، پديد مى‏ آيد. حالت محبت هرگاه در انسانى پديد آيد آن كس به محبوب خود مايل مى‏ شود و براى رسيدن به محبوب مى‏ كوشد و به آن مجذوب مى ‏شود.(4)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

2- محبت در اصطلاح شرع اسلام:

عبارت است از دوست داشتن كمال و بيزارى از نقص. هم موجودات ناقص ذى‏شعور و هم موجود كامل حقيقى دوست‌دار كمال و بيزار از نقص هستند. يعنى هم خداوند محب است و هم انسان‏ها؛ خداوند محبوب هم هست چون كمال مطلق است. پس برترين محبوب و در حقيقت محبوب واقعى خداست. حالت محبت هرگاه در انسانى پديد آيد آن كس به محبوب خود مايل مى‏شود و براى رسيدن به محبوب مى ‏كوشد و به آن مجذوب مى ‏شود.(5)

آيات مربوط به محبت:

«إنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَاتِ سَيَجْعَلُ لهُمُ الرَّحْمَانُ وُدًّا؛ مسلّماً كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‏اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دل‌ها قرار مى‏دهد».(6)

«وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يحِبُّونهُمْ كَحُبِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَاب؛

بعضى از مردم، معبودهايى غير از خداوند براى خود انتخاب مى‏ كنند و آن‌ها را همچون خدا دوست مى‏ دارند. امّا آن‌ها كه ايمان دارند، عشقشان به خدا، از مشركان نسبت به معبودهاشان، شديدتر است. و آن‌ها كه ستم كردند، و معبودى غير خدا برگزيدند، هنگامى كه عذاب الهى را مشاهده كنند، خواهند دانست كه تمامِ قدرت، از آنِ خداست و خدا داراى مجازات شديد است نه معبودهاى خيالى كه از آن‌ها مى‏ هراسند».‏(7)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

«وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكمُ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاَيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون‏؛

و از نشانه ‏هاى او اين‌كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد در اين نشانه‏ هايى است براى گروهى كه تفكّر مى‏ كنند!»(8)

«وَ اعْتَصِمُواْ بحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ اذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَين قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ كُنتُمْ عَلىَ‏ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنهَا كَذَالِكَ يُبَين‏ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَاتِهِ لَعَلَّكم تهْتَدُون‏؛

و همگى به ريسمان خدا [قرآن و اسلام، و هر‌گونه وسيله وحدت‏، چنگ زنيد، و پراكنده نشويد! و نعمت (بزرگِ) خدا را بر خود، به ياد آريد كه چگونه دشمن يكديگر بوديد، و او ميان دل‌هاى شما، الفت ايجاد كرد، و به بركتِ نعمتِ او، برادر شديد! و شما بر لبِ حفره‏اى از آتش بوديد، خدا شما را از آن نجات داد اين چنين، خداوند آيات خود را براى شما آشكار مى‏سازد شايد پذيراى هدايت شويد».(9)

تقسيم بندي محبت:

محبت انسان به دو دسته كلي تقسيم می‌شود:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

1- محبت به خويشتن:

محبت انسان به خود محبتى شديد است چرا كه معرفت او به خود بسيار نزديك است.

2- محبت به غير:

محبت به غير انواعى دارد، محبت انسان به اجسام، افراد و خداوند مصاديقي از اين محبت است. محبت انسان به اجسام مانند محبت او به غذا، مناظر زيبا، وسايل رفاه و امثال آن است. محبت به افراد مانند محبت به والدين، فرزندان، همسر، دوستان و خويشاوندان و... است كه نوعا يابه محبت انسان به خود باز مى‏گردند، مانند محبت به فرزند؛ و يا يكى از نيازهاى او براى يافتن كمالى خاص را برآورده مى‏كند؛ انسان خواستار كمال است و هر چه در ايجاد رشد و حركت او به سوى كمال مؤثر باشد محبوب اوست. والدين سبب ايجاد او بوده‏اند و همسر نياز او به بقاء و ادامه وجود و نيز درك لذايذ خاصى را برآورده مى‏كند؛ ولى يكى از نيازهاى انسان كه مهم‏ترين نياز اوست استكمال قوه ناطقه اوست. قوه ناطقه انسان خواستار معرفت است چون معرفت موجب كمال آن قوه است و هر چه معرفت برتر باشد كمال اين قوه فراهم‏تر است پس انسانِ در جستجوىِ كمال قوه ناطقه خود، به معرفت خدا مى ‏رسد و چون خدا را شناخت به او عشق و محبت مى ‏ورزد. محبوب حقيقى انسان خداست زيرا هر موجود ديگرى جز او فقير است و كمال او وابسته به خداست خدا به او وجود داده است و او از خود چيزى ندارد. انسان محب كمال حقيقى است و هيچ كمالى جز ذات مقدس خداوند حقيقى و مستقل نيست. پس هيج محبوبى جز خدا شايسته محبت نيست. هر محبوب ديگرى از آن رو مى‏تواند محبوب انسان باشد كه مخلوق خداست و جلوه‏اى از وجود و قدرت و لطف اوست. محبوب حقيقى انسان خداست، زيرا موجودى نامتناهى و كمال مطلق است. محبوب ‏هاى ديگر همه ناقصند و هر كس محبوبى جز خدا انتخاب كند محبوبى دروغين را برگزيده است و به زودى در خواهد يافت كه كه محبوب حقيقى چيزى ديگرى است. تفاوت محبت به خداوند و غير او، مانند تفاوت تأثير داروى شفا بخش با تاثير داروى مسكن است داروى مسكن، درد را موقتا تسكين مى ‏دهد، ولى درمان نمى‏كند و بيمار پس از مدت كوتاهى دوباره دچار درد و رنج مى ‏شود ولى داروى شفابخش علت درد را از بين مى‏ برد. هر كس محبوبى جز خدا اختيار كند، تا مدت زمانى آرام مى‏گيرد، ولى چون نقص و فقر آن محبوب را دريافت خواستار محبوبى كامل‏تر مى‏ شود و طلب و خواست او باز مى ‏گردد. محبت به غير خدا موجب خسارت و حسرت است چرا كه هر محبوبى جز خدا زوال ‏پذير است. دنيا و اموال و اولاد، شايسته محبت بى ‏واسطه نيستند. خداوند دنيا را به بارانى تشبيه مى‏ كند كه موجب روييدن و شكفتن گياهان مى ‏شود، ولى سپس خزان مى ‏رسد و همه آن زيبايى‏ ها نابود مى ‏شوند:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

برخي از اقسام محبت به غير:

1- محبت به خداوند:

محبت به خداوند، محبت راستين است و خداوند يگانه محبوب حقيقى است. همه نشانه‏ هاى محبت حقيقى در محبت به خدا هست. محبت به خداوند پايدار و زوال‏ ناپذير است، چرا كه هيچ كمالى برتر از خداوند نيست و هيچ جمالى زيباتر از او وجود ندارد، كسى كه خدا را بيابد همه چيزها در چشم او ناقص و حقير مى ‏آيد:

«ما ذا وجد من فقدك و ما الذى فقد من وجدك لقد خاب من رضى دونك بدلا؛

آن‌كه تو را نيافت چه يافت؟ و آن كه تو را يافت چه نيافت؟ كسى كه به غير تو راضى و مايل گشت يقيناً محروم شد».(12) محبت به خداوند با هيچ محبت ديگرى قابل قياس نيست هر محبت ديگرى اگر در طول محبت خدا باشد و به سبب محبت به خدا باشد، محبتى راستين وگرنه دروغين است. كسى كه غير خدا را دوست مى‏دارد و محبت او را بر محبت خدا بر مى‏ گزيند، مؤمن نيست. مؤمنان بيشترين محبت را به خداوند دارند:

«والذين آمنو اشد حب للَّه؛...».(13)

محبت خدا شرط ايمان است و كسى مؤمن است كه خدا و رسولش را بيش از هر چيز ديگرى دوست داشته باشد. از پيامبر اكرم(ص)

روايت شده است: «لا يؤمن احدكم حتى يكون اللَّه و رسوله احب اليه مما سواهما؛

هيچ‌يك از شما تا زمانى كه خدا و رسولش محبوب‏ترين كس در نزد او نباشد، ايمان نياورده است».(14) مؤمنان واقعى مى‏ خواهند قلبشان آكنده از محبت خداوند باشد تا هيچ محبت ديگرى در آن جاى نگيرد. امام زين العابدين(ع) در دعاى ابوحمزه ثمالى اين‌گونه دعا كرده ‏اند:

«اللهم انى اسئلك ان تملا قلبى حباً لك؛ ‌

ای خدا از تو مى‏خواهم كه قلبم را از محبتت آكنده سازى». ويژگى دوستان حقيقى خدا اين است كه جز محبت او را در دل نداشته باشند. امام حسين(ع) در دعاى عرفه اين چنين مناجات مى‏فرمايند:

«انت الذى ازلت الاغيار عن قلوب احبائك حتى لم يحبوا سواك؛

تو همانى كه بيگانگان را از دل‏هاى دوستانت زدودى تا جز تو را دوست ندارند». محبت به غير خدا وقتى مذموم است كه محب، محبوب را مستقل بداند و كمال و جمال آن را وابسته و ناشى از خداوند نداند؛ ولى اگر كسى مخلوقات خداوند را به‌خاطر انتساب به خداوند بخواهد و دوست بدارد محبت او ممدوح و پسنديده است. اين‌گونه دوستى منافاتى با دوستى خدا ندارد، بلكه عين دوستى با خداست. محبت به بندگان صالح خدا محبت خداست كسى كه بنده صالحى را به سبب ارتباط و اتصال با خدا دوست دارد، كسى را دوست دارد كه خدا دوستدار اوست، پس محبت او اصالتاً از آن خداست و ترشحى از محبت به خداوند است خداوند بندگان مؤمن و صالح را دوست دارد و بندگان ظالم و عاصى را دوست نمى‏دارد؛ پس كسى كه حب و بغض خود را متناسب با حب و بغض خداوند نمايد مى‏تواند مدعى دوستى خدا باشد:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

«من احب اللَّه و ابغض للَّه و اعطى للَّه و منع للَّه فهو ممن كمل ايمانه؛

كسى كه به‌خاطر خدا محبت و بغض ورزد و به‌خاطر خدا ببخشايد و باز دارد پس او كسى است كه ايمانش كامل شده است».(15) در روايات آمده است كه دوستى مؤمنين به يكديگر از بزرگ‏ترين شاخه‏هاى ايمان است و كسى كه دوستى و دشمنى او براى خدا باشد برگزيده خداوند است.(16) اهميت محبت ورزيدن به كسانى كه خداوند آن‌ها را دوست مى‏دارد و دشمنى با دشمنان خدا، به قدرى است كه اين دوستى و دشمنى محك ايمان و نيك سيرتى انسان‏هاست. امام صادق(ع) به يكى از اصحاب خود مى‏فرمايند: «اگر مى‏خواهى بدانى كه آيا در تو نيكى و خيرى هست به قلب خود رجوع كن. اگر بندگان مطيع خدا را دوست مى‏دارى و گناهكاران را دشمن مى‏دارى، پس در تو خيرى هست و خداوند تو را دوست دارد و اگر چنين نيستى، در تو خيرى نيست و مبغوض خداوند هستى. انسان با آنچه كه دوست مى‏دارد همراه است».(17) اين‌گونه روايات نشان مى‏دهد كه محبِ واقعى خداوند، به غير خداوند نيز محبت دارد چرا كه آن غير به خدا منسوب است و اگر كسى به محبوب‏هاى خداوند يعنى انبياء و اولياء و صالحان دوستى نورزد، محبت او به خداوند واقعى نيست و نيز اگر دشمنان خدا را دشمن ندارد، به خداوند محبت واقعى ندارد و ايمان او حقيقى نيست. محب واقعى خدا، خود را آن گونه كه خدا مى‏پسندد مى‏سازد. عمل خود را مطابق خواست او مى‏نمايد و ظاهر خويش را خداپسند مى‏آرايد. محب واقعى خدا مى‏كوشد محبوب خدا باشد. هر محبى آرزو دارد كه محبوبش به او محبت داشته باشد. راه اين محبت دو سويه را محبوب حقيقى بر زبان حبيبش جارى نموده و به ما آموخته است:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

«قل ان كنتم تحبون اللَّه فاتبعونى يحببكم اللَّه؛...»(18)

تبعيت از پيامبر نشان راستگويى در اظهار محبت است و چون كسى در محبت خويش به خداوند صادق باشد، خداوند نيز او را دوست مى ‏دارد؛ تبعيت از پيامبر يعنى عمل به كارهايى كه خدا دوست دارد و ترك آن چه خداوند نمى‏ پسندد. براى ساختن خويش به چهره و گونه‏ اى خدا پسند بايد از خود خدا و رسول او پرسيد كه چگونه باشيم، در قرآن‌كريم پاكيزگان، توبه كنندگان، محسنين، متقين، صابران، مقسطين، و كسانى كه بر خدا توكل مى ‏كنند، محبوب خدا معرفى شده ‏اند و تجاوزكاران، ظالمان، مفسدان، كافران، گنه‏كاران، مستكبران، خيانت پيشگان، مسرفان و كسانى كه نعمت‏ هاى خداوند را كفران مى ‏كنند محبوب خدا نيستند. پس اگر كسى مى‏ خواهد محبوب خدا باشد بايد از اين راهنمايى ‏ها بهره گيرد و با پيروى از دستورات پيامبر اكرم(ص) دل خويش را از محبت غير، پاك سازد و سر به فرمان پروردگار نهد. كسى كه دوستدار واقعى خداست از مناجات با او لذت مى‏ برد و از اين كه خدا با او سخن بگويد شادمان مى‏ شود. قرآن سخن خدا با بنده و عهد او با بندگان است. از امام صادق(ع) روايت شده است:

«القرآن عهداللَّه الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظر فى عهده و ان يقرأ منه فى كل يوم خمسين آيه؛

قرآن عهد خداوند با بندگان است پس بر هر مسلمانى شايسته است كه در عهد خداوند نظر كند و در هر روز پنجاه آيه قرائت نمايد».(19)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

آثار محبت و عشق به خداوند:

1- دوستي با دوستان خدا

شامل رسول خدا و اهل بيت ايشان می‌شود. وقتي محبت خداوند در دلي خانه كرد، آن دل محبت همه كساني را كه رنگ و نشاني از او دارند، در خود می‌يابد.

2- پيروي از خداوند

نمي‌شود انسان از صميم قلب كسي را دوست داشته باشد اما از فرمانش سرپيچي كند. اين سرپيچي نشانه عدم صداقت در دوستي است. در شعري منسوب به امام صادق(ع) آمده است: خدا را نافرماني كني و اظهار دوستي با اونمايي؟ به جان خودم اين رفتاري شگرف است. اگر دوستي تو راستين بود، اطاعتش مي‌كردي؛ زيرا دوستدار، مطيع محبوب خود است.

3- محبت به راهي كه ما را به خدا مي‌رساند

كه اين راه در قالب (دين) به ما ارائه شده. در واقع پذيرفتن دين مثل انتخاب كردن راه مستقيم زندگي است كه خداوند به ما نشان داده است.

4- بيزاري و تنفر از باطل و دشمنان خدا

عاشق روشنايي، از تاريكي مي‌گريزد. دوستدار زندگي و بقا، از نيستي و نابودي متنفر است. دل بسته عدالت و آزادي و صداقت و وفا، از ظلم و استبداد و ريا و بي‌وفايي بي‌زار است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

5. مبارزه با دشمنان خدا

عاشقان خدا پرچمدار مبارزه با زشتي‌ها، ستم و ستمگران بوده‌اند. تفاوت محبت خدا به انسان با محبت انسان به خداوند: محبت خدا به انسان با محبت انسان به خدا فرق مى‏كند. خداوند كمال مطلق است و انسان نياز مطلق. انسان خواستار كمال است پس به كمال مطلق عشق مى‏ورزد و خواهان اوست. ولى در برابر كمال خداوند هيچ كمال ديگرى وجود ندارد. پس مقصود از محبت خدا به بندگان استكمال بنده است، يعنى چون بنده به اختيار خود طريق كمال را مى‏گزيند، خداوند او را دوست مى‏دارد و در اين كمال جويى او را يارى مى‏دهد و چون بنده راه هلاكت و سقوط را در پيش گيرد غضب الهى شامل حال او مى‏شود. دوستان خدا اگر قلب خود را از محبت غير او خالى كنند و هر چه را او مى‏پسندد و فرمان مى‏دهد عمل نمايند و همواره در ياد او باشند، خداوند نيز آنان را دوست مى‏دارد و كمال مطلوب آنان را به آن‌ها اعطا مى ‏كند.(20)

2- محبت به اهل البيت (صلوات الله عليهم):

محبت اهل بيت (عليهم السلام) اساس اسلام:

«و لِكُلِّ شَىْء اساسٌ و اَساسُ الاِسْلامِ حُبُّنا اَهلَ البيتِ؛

هر چيز پايه‌ای دارد و پايه اسلام، محبت ما اهل بيت است».(21) به عبارتى، اسلام نظير خانه‌ای است كه پايه و ستون آن خانه، محبت اهل بيت (عليهم السلام) است. يك ساختمان اگر پايه‌هاى محكمى داشته باشد، می‌تواند سال‌های طولانى پا برجا بماند. چنين خانه‌ای در گذر زمان ممكن است ظاهرش كثيف و سياه و در و ديوارش خراب شود، اما چون پايه‌هايش محكم است، با كمى تعمير و رنگ و روغن و تزيينات می‌توان آن را تميز و مرتب كرد. اما اگر پايه و اساس محكمى نداشته باشد، هرچه هم رنگ و روغن بزنيم فايده‌ای ندارد و با باد و باران يا سيلابى فرو خواهد ريخت. اسلام نيز به حسب اين روايت پايه‌ای دارد كه اگر آن پايه محكم و پابرجا باشد بناى اسلام فرد و جامعه هم باقى خواهد ماند، هر چند ممكن است در معرض حوادث و آفاتى واقع شود و ظاهرش آسيب‌هايى ببيند.(22)