اخلاق معاشرت اجتماعی، نمونه ای از سبک زندگی اسلامی

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حدود، تعزیرات و قصاص در اسلام دارای حد و مرزهای مشخص و معین است. فلسفه ی تعیین این قوانین و ضوابط نیز اجرای قسط و عدالت و پیشگیری از ظلم و تعدی است. پس در اجرای همین قوانین و ضوابط نباید مرتکب ظلم و تعدی شد. [12] یکی از شاخص های دین داری و تقوای الهی، عملکرد انسان در همین موارد است. وقتی در مقام اجرای قوانین و گرفتن حق، از حقوق تعیین شده ی الهی پا فراتر نگذاریم و درست در مرز اسلام عمل کنیم، متقی و متدین واقعی خواهیم بود، به خصوص وقتی انسان در حالت عادی نبوده، خشم و عصبانیت، گریبان گیرش شده باشد. در چنین مواردی، خود کنترلی و عمل نکردن جز در چارچوب ضوابط تنها از کسی ساخته است که تقوا و دین داری، ملکه ی نفسانی وی شده باشد و داستان امیرمؤمنان علیه السلام، که در جنگ خندق و هنگام برخورد با سخت ترین دشمن دین در حساس ترین و حیاتی ترین لحظه، بر خشم خود غلبه کرد، معروف است. او که تمام اسلام و ایمان بود، وقتی در آن روز مهم، در برابر تمام شرک و کفر قرار گرفت، خشم و غضب خود را فرو خورد و با به اسارت گرفتن نفس، افتخاری آفرید که به بیان نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، ارزش و بهای آن از عبادتی که تمام جن و انس از ابتدای آفرینش تا قیام قیامت انجام داده اند یا می دهند، بیشتر است، و با آن قابل قیاس نیست. [13]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

به دلیل اهمیت این امر، امام سجاد علیه السلام در دعای چهل و چهارم صحیفه ی سجادیه از خداوند متعال، توفیق پایان دادن به قهرها و کدوردت ها و آشتی کردن با دیگران را درخواست کرده است. همچنین توفیق برخوردی همراه با عفو و اغماض به جای انتقام گیری و مقابله به مثل را در برابر کسی درخواست کرده که نسبت به ما مرتکب ستمی شده است: «پروردگارا، به ما توفیق ده تا اگر در دل کسی نسبت به ما کدورتی بود و بر اثر سوء تفاهم یا هر دلیل دیگری، با ما قهر کرده و از ما روی برگردانده است، ما در مقابل، با او آشتی کنیم و روی خوش به وی نشان دهیم. اگر نسبت به ما ستمی شد، ما در مقابل، نسبت به او منصف باشیم و به عدالت رفتار کنیم».

هنر این نیست که در مقابل این گونه رفتارهای ناشایست، مقابله به مثل کنیم؛ چون این کار از انسان عاجز نیز ساخته است. هنر انسانی و ایمانی آن است که انسان، همچون پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصوم علیهم السلام، با مکرمت و بزرگواری از کنار این حوادث بگذرد و جدایی ها را با وصلت و پیوند جبران کند؛ همچنین ستم ها را به جان بخرد و عفو و اغماض کند. اگر هم در مواردی، در مقام مقابله به مثل، انتقام گیری و قصاص است، به عدل و انصاف رفتار کند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

این گونه رفتار کردن با کسانی که به ما ظلم کردند یا از ما روی گردانیدند، نه تنها کسر شأن و کوچکی نیست، بلکه خصلت بزرگ مردان و زنانی است که دارای روحی بلند و آسمانی هستند و به دلیل همین برخوردهای نیکو و فوق العاده، نام مبارکشان بر تارک تاریخ بشریت می درخشد. آن بزرگواران همیشه به خصوص هنگامی که بر قوم و ملتی مسلط می شدند، این نعمت الهی را پاس می داشتند و برای سپاس گزاری از این نعمت، مانند همیشه و بیش از دیگر مواقع، اهل بخشش و گذشت بودند. (14)

حضرت امیرالمومنین علیه السلام در بیانی زیبا درباره ی نحوه ی برخورد با دشمن چنین توصیه فرمودند: «هنگامی که بر دشمنت غلبه یافتی، شکر نعمت قدرت و غلبه ای که خداوند به تو عنایت کرده است، عفو و بخشش دشمن است. پس عفو او را سپاس این نعمت قرار ده». (15)

همچنین در بیانی دیگر درباره ی عفو و بخشش انسان های توانمند و غالب می فرمایند: «هرچه قدرت و توان انسان در غلبه بر دیگران بیشتر باشد، به عفو و بخشش دیگران، سزاوارتر است». (16)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

پیش کشیدن بهانه هایی مانند رابطه ی پدر و فرزندی یا مادر و فرزندی، سن، دانش، رابطه ی استاد و شاگردی، ثروت و فقر، موقعیت اجتماعی و ...، برای آنکه طرف مقابل را پیش قدم کند و خودش کوتاه نیاید، بهانه هایی شیطانی است که می تواند انسان متقی و دین دار را از نعمت توجه و عنایت الهی و برکات پیش قدم شدن در چنین امور خیری، محروم کند. در چنین شرایطی، شیطان بیکار نمی ماند و سعی می کند با دامن زدن به این نوع مسائل، هر کدام از طرفین انتخاب را از پیش قدم شدن در راه حل مشکل باز دارد. البته در چنین مواردی، خداوند به مدد و یاری انسان های باتقوا می آید و آنها را از این افکار پوچ و دام های مکر و وساوس شیطانی نجات می دهد. چنین انسان های خداشناس و خودساخته ای در چنین پیشامدهایی، منتظر فرصت مناسب اند تا شجاعت به خرج دهند و در اولین فرصت، پیش قدم شوند و از طرف مقابل عذرخواهی کنند و خطا و اشتباه او را به گردن بگیرند. چنین اقداماتی کاری بزرگ و گاه فوق طاقت است و تنها با عنایت و توجه خاص الهی برای انسان میسور خواهد شد.

علاوه بر این، پذیرش عذر دیگران یا ملامت نکردن افراد در مواردی که احتمال عذر وجود دارد، از خصال پسندیده ی مؤمنان بوده و در لسان اهل بیت علیهم السلام، تحسین است. امام صادق علیه السلام نقل می کند که وقتی همّام رحمه الله علیه از محضر مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام تقاضا کرد که صفات نیکویمؤمنان را برای وی بیان کنند، حضرت در ضمن بیان آن خصال نیک فرمودند: «ای همام، مؤمن کسی است که از صاحب عذر، عذرش را پذیرا باشد». (17)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

همچنین از وصایای نبی مکرم اسلام به امیرالمؤمنین علیه السلام، نکوهش کسانی است که وقتی کسی نزد آنها عذرخواهی می کند، آنها عذرش را نمی پذیرند، حتی اگر عذری به دروغ آورده باشد: «علی جان، مشمول شفاعت من نیست کسی که عذر انسانی را که معذرت خواهی، و خود را تبرئه می کند، نپذیرد؛ چه آن شخص در عذرتراشی اش صادق باشد، چه دروغ بگوید». (18)

حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام در مقام بیان صفات نیک برادر ایمانی اش می فرمایند: «در گذشته، برادر مؤمنی داشتم که... هیچ گاه کسی را به سبب کاری که امکان معذوریت داشت، ملامت و سرزنش نمی کرد و خود را آماده ی شنیدن عذرش می فرمود». (19)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حتی در مرتبه ای بالاتر، انسان باید در برابر خطای برادر مؤمنش به او دلداری دهد و گاه بخشی از تقصیر را به گردن بگیرد و بگوید شاید تقصیر من بود که چنین اتفاقی افتاد. شاید من باید عملکردی بهتر می داشتم تا کار به اینجا ختم نشود. هدف شما حتماً خدمت یا کار خیر بود و حال این پیشامد رخ داده است. شما تقصیری ندارید. بیان این کلمات و چنین رفتاری بسیار ارزشمند است و طرف مقابل را آرام و از کرده ی خود پشیمان خواهد کرد. مهم تر از همه این است که فضا را از دست شیطان خواهد گرفت.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

پی‌نوشت‌ها:

1. این مباحث اخلاقی و تربیتی در منابع روایی معتبر شیعه نظیر کتاب شریف کافی از مرحوم محمد بن یعقوب کلینی رحمه الله علیه، جلد دوم کتاب العشره و کتاب زیارة الاخوان و کتاب شریف بحارالانوار مرحوم محمدباقر مجلسی رحمه الله علیه، جلد 71 کتاب العشرة و جلد 73 کتاب الآداب و السنن و دیگر کتب روایی مانند تحف العقول و مکارم الاخلاق و نهج البلاغه و ... به وفور یافت می شود.
2. صحیفه سجادیه-دعای 44.
3. عَن اِسْحاقَ بن عَمَّارٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِی حَدیثٍ اِنَّهُ قالَ لَهُ: لَا تَمَلَّ مِنْ زِیارَةِ اِخْوانِکَ فَإنَّ المُؤمِنِ اِذَا لَقِیَ اَخَاهُ فَقَالَ لَهُ مَرْحَباً کُتِبَ لَهُ مَرْحَبَاً اِلَی یَوْمِ القِیامَهِ فَإذا صَافَحَهُ أنْزَلَ اللهُ فَیمَا بَینْ اِبْهامِهِمَا مَائَةَ رَحْمَةٍ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ مِنْهَا لِأشَدِّهِمَا حُبَّاً لِصَاحِبِه ثُمَّ أقْبَلَ اللهُ عَلَیْهِما بِوَجْهِهِ فَکانَ عَلَی اَشَدَّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِه اَشَدَّ اِقْبالاً فَإذا تَعَانَقَا غَمَرْتُهُمَا الرَّحْمَة (محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص 232). روایات بسیاری با این مضامین در منابع روایی شیعه از ائمه ی معصوم علیه السلام گزارش شده است. مانند: قال ابوعبدالله علیه السلام إن المؤمنین یلتقیان فیتصافحان فلا یزال الله تعالی مقبلا علیهما و الذنوب تتحات عنهما حتی یفترقا و ینزل الله علیهما مائة رحمة تسع و تسعون لأشدهما حبا لصاحبه و افترقا من غیر ذنب (ابی محمد حسن دیلمی، اعلام الدین، ص 439). وَ عَنْ أبِی عُبَیْدَةَ قالَ: کُنْتُ زَمِیلَ أبِی جَعْفَرٍ علیه السلام و کُنْتُ أبْداً بِالرُّکُوبِ ثُمَّ یَرْکَبُ هُوَ علیه السلام. فَإذَا اسْتَوَیْنَا سَلَّمَ علیه السلام وَ سَاءَلَ مُساءَلَةَ رَجُلٍ لَا عَهْدَ لَهُ بِصَاحِبِهِ وَ صَافَحَ. قالَ: وَ کانَ علیه السلام اِذَا نَزَلَ نَزَلَ قَبْلی فَإذا استَوَیْتُ اَنَا وَ هُوَ عَلَی الأرضِ سَلَّمَ وَ سَاءَلَ مُساءَلَةَ مَنْ لا عَهْدَ لَهُ بِصَاحِبهِ. فَقُلْتُ: یَا ابن رسُولِ الله! اِنَّکَ لَتَفْعَلُ شَیئاً مَا یَفْعَلُهُ اَحَدُ مَنْ قِبَلَنَا وَ اِنْ فَعَلَ مَرَّةً فَکَثیرٌ؟ فَقالَ علیه السلام: أمَا عَلِمْتَ مَا فِی المُصافَحَةِ؟ اِنَّ المُؤْمِنینَ یَلْتَقِیانِ فَیُصافِحُ أحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَلا تَزالُ الذُّنوبُ تَتَحاتُّ عَنْهُما کَما یَتَحاتُّ الوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ وَ اللهُ یَنْظِرُ اِلَیْهَا حَتَّی یَفْتَرِقَا (ابی جعفر بن محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص 179).
4. عنْ جابِرٍ عَنْ ابِی عَبْدِ الله علیه السلام قالَ: اِنَّ مَلَکاً مَرَّ بِرَجُلٍ عَلَی بابٍ فَقَالَ لَهُ: مَا یُقِیمُکَ عَلَی بابِ هَذهِ الدَّارِ؟ فَقَالَ: أخٌ لِی فیهاَ اَرَدْتُ أنْ اُسَلِّمَ عَلَیْهِ. فَقَالَ لَهُ المَلَکُ: بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ قَرابَةٌ أوْ نَزَعَتْکَ اِلَیْهَ حاجَةٌ؟ فَقالَ لا ما بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَرابَةٌ وَ لا نَزَعَتْنی اِلَیْهِ حاجَةٌ إلَّا اُخُوَّةُ الإسلامِ وَ حُرْمَتُهُ فَأنّا أسَلِّمُ عَلَیْهِ وَ أتَعَهَّدُهُ للهِ رَبِّ العالمین. فَقالَ لَهُ المُلْکُ: أنَا رَسُولِ اللهِ اِلَیْکَ وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلامَ وَ یَقُولُ: لَکَ إیَّایَ زُرْتَ وَلِی تَعاهَدْتَ وَ قَدْ أوْجَبْتُ لَکَ الجَنَّةَ وَ أعْفَیْتُکَ مِنْ غَضَبِی وَ أجَرتُکَ مِنَ النَّارِ (محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص 57).
5. عَنْ جَابِرٍ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ: قالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله و سلم: مَنْ زارَ أخَاهُ فِی بَیْتِهِ قالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ: أنْتَ ضَیْفِی و زَائِری. عَلَیَّ قِراکَ وَ قَدْ أوجَبْتُ لَکَ الجَنّةُ بِحُبِّکَ اِیَّاهُ (ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص 176).
6. عَنِ الحُسَیْنِ بن زیدٍ عَنِ الصَّادِقَ عَنْ آبائِهِ علیهم السلام عَنْ رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله و سلم فِی حدِیثِ المَنَاهِی، قالَ: وَ نَهَی عَنِ الهِجْرانِ، فَمَنْ کانَ لا بُدَّ فَاعِلاً، فَلا یَهْجُرُ أخَاهُ اَکْثَرَ مِنْ ثَلاثَةِ ایّامٍ. فَمَن کانَ هَاجِراً لِأخیهِ أکْثَرَ مِنْ ذلِکَ، کانَتِ النَّارُ أوْلَی بِه (ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص 11؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج 7، ص 188؛ محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص 262).
7. نساء (4)، 148.
8. شوری (42)، 41.
9. ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج5، باب «من قتل دون مظلمته»، ص 52.
10. بقره (2)، 279.
11. مائده (5)، 8.
12. وَ کَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌ (مائده، 45).
13. وَ جاءَ فِی الحَدیثِ المَرْفُوعِ أنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم قالَ: ذَلِکَ الْیَومَ حِینَ بَرَزَ اِلَیْهِ بَرَزَ الأیمانُ کُلُّهُ اِلَی الشِّرْکِ کُلِّهِ (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج39، ص 3). همچنین روایت شده است که: أن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال: لضربة علی علیه السلام لعمرو بن عبدود أفضل من عمل أمتی إلی یوم القیامة. و فی حدیث آخر: لضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین. و کذلک قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم لما برز مولانا علی علیه السلام إلیه: برز الإسلام کله إلی الکفر کله (ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص 467).
14. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم وقتی در فتح مکه، اسارت و ذلت سرسخت ترین دشمنانش را مشاهده فرمودند، عده ای از مسلمانان و سرداران اسلام را دیدند که این شعار را سر دادند: الیوم یوم الملحمة. آن بزرگوار با نفی این شعار، فرمودند: الیوم یوم المرحمه. یعنی ما این نعمت بزرگ الهی را با این شعار سپاس می گذاریم. آن گاه دستور فرمودند تا تمام گردنکشان کفر و شرک را در پناه قدرت بی مانند اسلام آزاد کنند. این سیره ی بزرگ منشانه که نشان از روح بلند این مرد بزرگ می داد، منشأ خیر و برکت بسیاری در طول تاریخ اسلام شد و بعدها فرزندان و اهل بیت گران قدرشان علیهم السلام و بسیاری از یاران و صحابی ایشان نیز همین رویه ی نیکو و پسندیده را در پیش گرفتند (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج21، ص 1 و 9؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج17، ص 272).
15. عَنْ امیرِ المُومنین علیه السلام أنَّهُ قالَ اِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّکَ فَاجْعَل العَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ (سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 11؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج 68، ص 428).
16. عَنْ امِیرِالمُومِنینَ علیه السلام انَّهُ قالَ: اَوْلَی النَّاسَ بِالْعَفْوِ أقْدَرَهُمْ عَلَی العُقُوبَهِ (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج 68، ص 428). همچنین از آن بزرگوار درباره ی روش صحیح برخورد با دیگران و عفو و گذشت از خطای مردم این بیان زیبا گزارش شده است: عَاتِبْ أخَاکَ بِالإحْسانِ اِلَیْهِ وَارْدُدْ شَرَّهُ بِالإنْعامِ عَلَیْهِ وَ کانَ علیه السلام یَقُولُ: مَتَی أشفِی غَیْظِی اِذَا غَضِبْتُ؟ أحِینَ أعْجِزُ عَنِ الاِنتِقامِ فَیُقالُ لِی لَوْ صَبَرتَ؟ أم حِینَ أقدِرُ عَلَیهِ فَیُقَالُ لِی لَو غَفَرْتَ؟ (همان).
17. عَنْ عَبْدِاللهِ بنِ یُونُسَ عَنْ اَبِی عَبْدِاللهِ علیه السلام قالَ: قاَمَ رَجُلٌ یُقالُ لَهُ هَمَّامٌ وَ کانَ عَابِداً نَاسِکاً مُجْتَهِداً اِلَی أمیرِالمُومِنِینَ علیه السلام و هُوَ یَخْطُبُ فَقالَ: یا أمِیرَالمُؤمِنِینَ! صِفْ لَنا صِفَةَ المُومِنِ کَأنَّنَا نَنْظُرُ اِلَیْهِ. فَقالَ علیه السلام: یَا هَمَّامُ! المُؤمِنُ هُوَ الکَیِّسُ الْفَطِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ... یَقْبَلُ العُذْر...(ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج22، ص 226).
18. حَمَّادُ بن عَمْرٍ وَ وَأنَسُ بن مُحَمَّدٍ عَنْ أبیهِ جَمیعاً عَنْ جَعْفَرِ بن محَمَّدٍ عَنْ ابیهِ عَنْ جَدِّهِ عَن عَلِیٍّ بن ابی طالبِ علیه السلام عَنِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله و سلم أنَّهُ قَالَ: لَهُ یا عَلیُّ! اُوصِیکَ بِوَصیَّةِ فَاحْفَظهَا فَلا تَزالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی... یَا عَلِیُّ مَنْ لَمْ یَقْبَلِ العُذْرَ مِنْ مُتَنَصِّلٍ صَادِقاً کانَ اَوْ کاذِباً لَمْ یَنَلْ شَفَاعَتی... (ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص 352).
19. و کَانَ لا یَلُومُ أحَداً عَلَی مَا یَجِدُ العُذْرَ فِی مِثلِهِ حَتَّی یَسْمَعَ اِعْتِذَارَهُ (ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج 22، ص 226؛ سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 289).

منبع مقاله: مصباح یزدی، محمدتقی، (1391)، صهبای حضور(شرح دعای چهل و چهارم صحیفه ی سجادیه)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله علیه، چاپ اول.