علامه حسن مصطفوی (۱۳۸۴ ـ ۱۲۹۷ ه . ش) در زادگاهش تبریز، دبستان و دبیرستان
و همزمان دروس مقدماتی حوزه را گذراند و به دانشکدة الهیات ]معقول و منقول[ تبریز
وارد شد و دکترا گرفت. وی در ادامة تحصیل مدتی در قم به درس فقه و اصول مرحوم
آیت الله سید محمد حجت و سپس به نجف اشرف رفت و از افاضات حضرات آیات:
آقا سید ابو الحسن اصفهانی، نایینی و حاج شیخ محمد حسین اصفهانی (کمپانی)
بهره مند شد. و علاوه بر اساتید دروس فقه و اصول یاد شده، از محضر استاد اخلاق
آیت الله آقا سید علی قاضی نیز فیض برد.
پس از مراجعت از نجف (۲۵ سالگی) تنها یک سال در قم به تدریس تفسیر و علوم
رایج عصر خود اهتمام ورزید.
آقای محمد شریف رازی مینویسد: «وی در خلال ایام تحصیل و تدریس، به مطالعات
فنون گوناگون پرداخته و به نوادر و عجایبی برخورد کرده و اشخاص بزرگ معنوی را
ملاقات کرده و از هر کدام بهره برده و از خرمن علمشان خوشهها چیده و در جستجوی
مطلوب، مسافرتها به داخل کشور کرده است و در پایان کار، رحل اقامت در تهران
افکند و بیشتر اوقات خود را صرف مطالعه و تزکیة نفس میکند».[۱]
«استاد مصطفوی از افراد مجهول القدر و از افرادی است که قریب چهل سال هست
او را میشناسم. تا کنون از او هیچ کار ناپسند و مکروهی ندیدهام، چه رسد به گناه،
همچنین جداً جز اخلاق زیبا و تلاش به جا از او مشاهده نکردهام. فاضل کامل، عالم
عامل، در استخاره با قرآن مجید دارای ید طولا و در استنباط و استخراج خیر و شرّ
مراد از کتاب خدا، مهارت کامل و بسیار مجرّب و مبتلا به همة طبقات است.»[۲]
یکی از مبلغان از آن مرحوم نقل کرد: «زمانی در تهران منبر میرفتم. برخی محذورات
و موانع تبلیغ در آن عصر، مثل توقّع ستایش و چاپلوسی بانی و مستمع، به ویژه
درمجالس ترحیم سبب شد که منبر را رها کنم.»
با اهل معنا و معرفت از دوران جوانی به تقوا و سیر و سلوک، اهتمامی وافر داشت
و با جمعی از اهل معرفت به حشر و نشر میپرداخت. گروهی ـ حدود ۱۵ نفر از
جمله شهید محراب آیت الله مدنی ـ در فیضیه محفل انسی داشتند و از عالم عارف
ملا آقا جان زنجانی و… استفاده میکردند. وی سه ماه در قم در حجرة مرحوم مصطفوی
اقامت داشت.
در مشهد نیز سه ماه با ملا آقا جان در مدرسه خیرات خان بود و میگفت: در آنجا اهل
معنا و فضیلت زیاد بودند، ولی سرآمد همه، آقا شیخ حسنعلی مقدادی اصفهانی
(نخودکی) بود. از این بزرگان و نیز از عارف گرانقدر حاج میرزا جواد آقا انصاری
همدانی[۳] و… خاطرات و سخنان شنیدنی داشت.[۴]
ازدواج پس از بازگشت از نجف اشرف در ۲۶ سالگی در تهران ازدواج و اقامت کرد و
عمدتاً در قم و تهران به سر میبرد. وی همواره سرگرم تحقیق و تألیف بود. او در
مقدمة «رساله لقاء الله» میگوید: «من آنچه را به یقین حق دیدهام، در این کتاب
نوشته ام.»
بیش از این، مجالی برای بیان شرح حال علامه مصطفوی نیست. گفتنی است که
در ماه مبارک رمضان ۱۳۲۲ ق مصادف با ۱۳۸۰ ش، از طرف نمایشگاه قرآن، از ایشان
به عنوان یکی از خادمان قرآن، قدردانی شد.
آثار نزدیک به ۴۰ اثر از آن مرحوم منتشر شده است. برخی از این آثار که بیشتر با
مفسران و مبلغان مرتبط است، از این قرار است:
۱٫ «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، در ۱۴ جلد به عربی که در سال ۱۳۶۲ ش
به عنوان کتاب برگزیدة سال، از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی شد؛