آموزش نقشه و نقشه خوانی
نقشه خوانی
نقشه خوانی مقدمه ای بر تفسیر نقشه است و نقشه تصویری از پدیده های طبیعی یا انسانی سطح زمین است که روی یک ورق کاغذ یا هر سطح دیگر با مقیاس مشخص ترسیم می شود و در تفسیر نقشه ممکن است از اصول و روشهای متفاوت استفاده شود ، ولی اصول کلی در خواندن همه نقشه ها و استفاده از اطلاعات در همه ی آنها از قواعد یکسانی تبعیت میکنند، نقشه ها در شکل ، اندازه و هدف باهم متفاوتند و هردسته از مردم برای مقاصد خاصی از آنها استفاد می کنند. کوه نوردان برای عبور ازارتفاعات وجنگل نیزاز این کروکی ساده استفاده می کنند.
-برای رسم کردن کروکی نکات زیر باید مورد توجه قرار گیرد .
-شمال منطقه ی مورد نظر در کروکی مشخص شود
-زاویه بندی مسیر های اصلی و راه های فرعی نسبتا دقیق رسم شود.
تعریف نقشه
در لغت نامه دهخدا ذیل کلمه نقشه آمده است:
صفحه کاغذی که در روی آن شکل و صورت چیزی را رسم کرده ، می نمایانند… طرح و تصویری که به مقیاسی بسیار کوچکتر از محله ,راه یا شهر یا مملکت یا قاره یا کره زمین برکاغذ رسم کنند تا به دلالت آن موقعیت طبیعی،اقتصادی و سیاسی و دیگر مشخصات آن سرزمین را به دیگر بشناسانند.
فرهنگ نظام به کوشش سید محمد علی داعی الاسلام در مورد نقشه چنین می نویسد:
شکل مخصوص که برای عمارت یا آبادی یا زمین یا جزئی از آن روی کاغذ و جز آن کشند. و در فرهنگ بزرگ سخن ، نقشه را چنین تعریف می کند:
نقشه نموداری از یک ناحیه از زمین یا آسمان که معمولا روی سطح صاف ترسیم شود. بنابراین نقشه تصویری افقی و قراردادی بخشی از سطح زمین یا منطقه جغرافیایی و یا از تمام کره زمین است که به طریق هندسی ، عوارض موجود در سطح زمین را بر روی سطح مستوی نشان می دهد.
به لحاظ لغوی نقشه واژه ای عربی به معنی یک نقش از هر چیزی است. از این رو نقشه جغرافیایی ، نمایش سطح زمین یا قسمتی از آن بر روی یک سطح هموار خواهد بود.
نقشه خوانی عبارت است از : استفاده از نقشه به منظور پی بردن به ویژگی های سطح زمین که در آن منعکس شده است.و برای آن که به ویژگی های مورد اشاره پی ببریم ابتدا باید بدانیم که در یک نقشه چه چیزهایی قابل مشاهده است.
در یک نقشه جغرافیایی معمولا ” عوارض و پدیده های طبیعی یا انسانی ، مقیاس ، طول و عرض جغرافیایی، جهت شمال ، علائم راهنما مبتنی بر اصول و فنون نقشه کشی ، ارتفاع سیستم تصویری و…. قابل مشاهده است .با این اوصاف تعریف دیگری را می توان از نقشه ارائه نمود:
نقشه جغرافیایی عبارتست از :
صفحه ای مسطح که بر روی آن پدیده های طبیعی یا انسانی تمام یا بخشی از سطح زمین را به طور مجزا یا آمیخته با یکدیگر نمایش داده و ابعاد آن عوارض را با به کار گیری تکنیک ها و ابزار خاص و فنی به نسبت معینی کوچک کرده و موقعیت ریاضی آنها را با استفاده از علائم قراردادی مشخص نموده باشند.
انواع نقشه
نقشه ها دارای انواع مختلفی هستند و بر اساس مشخصات ، اطلاعات و کاربرد آنها قابل دسته بندی خواهند بود.
ساده ترین شکل دسته بندی نقشه شامل نقشه های توپوگرافی، موضوعی، راهنمای شهری و راههاست. اما می توان این طبقه بندی را به شکل کاملتری ارائه نمود مثلا طبقه بندی برمبنای موضوع ، هدف ، مقیاس ، محتوا و زمینه کاربری .
نقشه ها بر اساس موضوع شامل نقشه های طبیعی ، انسانی ، اقتصادی و …که هر یک خود انواع دیگری دارندمثلا نقشه های طبیعی شامل نقشه های زمین شناسی،ژئومورفولوژی، اقلیمی، منابع آب،خاکها،پوشش گیاهی، آمایش سرزمین،کاربری اراضی و… می باشند و در همین مرحله نیز قابل تقسیم بندی جزئی تری هستند به طوری که نقشه های اقلیمی به نقشه های دینامیک اقلیمی ، سینوپتیک و… تقسیم میشوند. نقشه های انسانی شامل نقشه های جمعیتی،پراکندگی جمعیت ، گروه های سنی، مهاجرت ، روستائی ، شهری ، توریستی، سیاسی، تفریحی، فرهنگی، پراکندگی مذاهب،و…. می باشند. نقشه های اقتصادی شامل نقشه های پراکندگی صنایع ، تنوع کشت، توزیع خدمات، محصولات صنعتی یا کشاورزی،صادرات و واردات و یا ترکیبی از چند نوع قبلی می توانند باشند. نقشه های ناهمواری دسته ای دیگر از نقشه ها بر مبنای موضوع هستند که شامل نقشه های توپوگرافی ، هیپسومتری ، هاشور ، سایه روشن و …. هستند. چنانچه بخواهیم نقشه ها را برمبنای هدفشان تقسیم بندی کنیم می توانیم به نقشه های نظامی ، دریانوردی ، کوهنوردی ، بازاریابی و… اشاره کنیم.
راه دیگر دسته بندی نقشه ها بر اساس محتوای اطلاعات درون نقشه هاست. از این جهت می توان نقشه ها را به دو گروه عمده تقسیم نمود:
١- نقشه های عمومی شامل نقشه های جهان نما، قاره ای ، منطقه ای ، کشوری ، استانی ، و…
٢- نقشه های ویژه شامل نقشه های ناوبری هوایی توریستی، کاداستر ( ثبت املاکی) ، نقشه های طرح جامع و پیش بینی آینده و….
اسم و عنوان نقشهاسم و عنوان نقشه معمولا معرف مهترین یا برجسته ترین عارضه موجود در نقشه خصوصا شهرها و آبادیهای آن است. عنوان نقشه اغلب در قسمت شمالی نقشه ، در وسط یا سمت راست نوشته می شود و به منظور تسهیل در پیدا نمودن نقشه مورد نظر ، اسم نقشه در پایین نقشه به اندازاه کوچکتر تکرار می گردد.
توجیه ابتدایی نقشه
نقشه را باید طوری در مقابل خود قرار دهیم که جهت آن درست باشد. یعنی هنگام استفاده از آن شمال نقشه با جهت ایستادن ما منطبق باشد و کج یا وارونه نباشد.
استفاده از راهنمای نقشه
در کنار هر نقشه، فهرستی از علایم و رنگ هایی وجود دارد که در آن نقشه به کار رفته اند معمولاً شکل علایم راهنما به شکل واقعی چیزی که می خواهند آن را نشان بدهند بسیار نزدیک است.
مقیاس نقشه
میزان کوچک شدن نقشه نسبت به اندازه ی واقعی آن را ، مقیاس نقشه می گویند.
مقیاس نقشه ها ممکن است کسری (عددی) یا ترسیمی (خطی) باشند.
مثلاً اگر طول جاده ای بین دو شهر ۲۰ کیلومتر باشد و روی نقشه ای ۲۰ سانتی متر دیده شود.مقیاس آن ۱/۱۰۰۰۰۰ می باشد.
گاهی در کنار نقشه خطوط تیره و روشنی به شکل خط کش می بینیم که اعدادی را بالا یا پایین آن نوشته اند این ها مقیاس خطی یا ترسیمی اند که در این صورت با استفاده از مقیاس خطی می توانیم فاصله ها را اندازه گیری کرد . و اندازه ی واقعی آن ها را بدست آوریم.
مختصات نقشه :
الف : مختصات جغرافیایی ( طول، عرض ) :
موقعیت نقاط روی زمین با عرض و طول جغرافیایی و جهت آن بیان می شود عرض جغرافیایی : فاصله زاویه ای از دایره استوا است که یا شمالی است یا جنوبی، طول جغرافیایی : فاصله زاویه ای از نصف النهار مبداء ( نصف النهارگرینویچ ) است که یا غربی است یا شرقی . طول و عرض جغرافیایی یک نقطه را مختصات جغرافیایی می گویند .
مختصات جغرافیایی واهمیت آن
همان طور که پیدا کردن یک مکان جدید بدون داشتن آدرس آن مکان ممکن نیست ، انجام هر فعالیت جغرافیایی نیز بدون داشتن آدرس دقیق میسر نخواهد بود. مختصات جغرافیایی ، قراردادی است که بر اساس آن هر نقطه از سطح کره زمین دارای آدرسی دقیق خواهد بود و به عبارت دیگر با قبول قرارداد مختصات جغرافیایی هیچ دو نقطه ای را به لحاظ آدرس در سطح کره زمین نمی توان مشابه یکدیگر یافت. قبل از پرداختن به جزئیات مربوط به مختصات جغرافیایی یا موقع ریاضی مکانها ،لازم است کلیاتی که به درک بهتر مساله کمک می نماید را بدانیم. بر ای این که بتوانیم هر مکان را بر سطح زمین دقیقا پیدا کنیم از دو عامل جغرافیایی به نام طول و عرض جغرافیایی استفاده می کنیم.
طول و عرض جغرافیایی چیست؟
بر اساس قرارداد سطح کره زمین را با خطوطی فرضی در نظر آورید. بنا براین دوایر متعددی بر سطح کره زمین قابل تصور خواهد بود که اولا تعداد آنها آن قدر می تواند زیاد باشد که تمام سطح کره زمین را بپوشاند و ثانیااین دوایر فقط به شکل عمود بر هم قابل تصور باشند.این دوایر طول و عرض جغرافیایی نامیده می شوند.
عرض جغرافیایی
بزرگترین دایره ای که سطح آن عمود بر محور فرضی (چرخشی) زمین باشد را سطح اِستوا و محیط این دایره را خط اِستوا می نامیم.تنها سطح اِستوا است که از مرکز زمین می گذرد و بقیه سطوح فرضی در بالا یا پایین نقطه مرکزی زمین قرار می گیرند.
و طبعا سطحی کوچکتر نسبت به سطح اِستوا خواهند داشت.کمانی که بین خط اِستوا و هر یک از دو قطب شمال و جنوب، قرار دارد، مبنای درجه بندی عرض جغرافیایی هرمکان است.
به عبارت دیگر عرض جغرافیایی هر نقطه از سطح زمین فاصله ی زاویه ای است که بین آن نقطه و خط اِستوا ایجاد می شود.زاویه ای که رأس آن در مرکز زمین قرار دارد. به طوری که اگر ازنقطه ای بر روی خط اِستوا و نقطه مورد نظر دو خط فرضی رسم کنیم که یکدیگر را در مرکز زمین قطع کنند،فاصله زاویه ای بین این دو خط( که برابر خواهد بود با اندازه کمانی که بر سطح زمین بین این دو نقطه قرار می گیرد.)عرض جغرافیایی نقطه مورد نظر خواهد بود.البته باید توجه داشت که برای دو نیمکره زمین ،به کار بردن عبارت شمالی و یا جنوبی ضروری است زیرا بدون این تفکیک آدرس دقیق نخواهد بود.
طول جغرافیایی
در سال ١٨٨۴ میلادی در کنفرانس بین المللی جغرافیدانان و مهندسان که در واشنگتن دی. سی برگزار شد، مداری که از رصد خانه سلطنتی انگلستان واقع در گرینویچ، ٨ کیلومتری لندن در ساحل جنوبی رود تیمز می گذشت به عنوان مدار مبدا برای تعیین زمان بین المللی انتخاب شد.
که سطح کره زمین را به دو نیمه ١٨٠ درجه ای تقسیم می کند. با این قرارداد هر نقطه از سطح زمین دارای یک مشخصه بین المللی شد . در حال که تا قبل از آن هر کشوری به میل خود مبدائی را انتخاب می کرد.
مثلا فرانسویها مداری را که از پاریس می گذشت ، ایتالیایی ها مداری را که از رم می گذشت و یا مکزیکی ها مداری را که از مکزیکوسیتی عبور می کرد ؛ به عنوان مدار مبدا می شناختند و البته مشخص است که چنین وضعی سبب می شد که رویه واحد و طبعا زمان واحدی هم بین کشور ها بوجود نمی آمد .
باتوجه به پیشرفتهای علمی ، صنعتی و تکنولوژیکی ، ضرورت وجود یک زمان واحد بین المللی سبب شد تا این قرارداد وضع شود. در قرار داد جدید ، فاصله زاویه ای میان هر نقطه و نقطه هم عرض آن در روی نصف النهار گرینویچ، طول جغرافیایی آن نقطه خواهد بود. به عبارت دیگر ؛ زاویه ای که بین هر نقطه از سطح زمین با نقطه ای در همان عرض جغرافیایی بر روی نصف النهار گرینویچ طول جغرافیایی آن نقطه خواهد بود .
و اندازه این زاویه برابر است با کمانی که بین این دو نقطه بر روی سطح زمین قرار دارد. در این حالت نیز رأس زاویه را در مرکز زمین تصور کنید. نقاطی که در سمت راست مدار گرینویچ واقع شده اند دارای طول جغرافیایی شرقی و نقاطی که در سمت چپ گرینویچ قرار می گیرند،دارای طول غربی هستند که ذکر این عبارت لازم است در غیر این صورت آدرس صحیح نخواهد بود.
ب:مختصات شبکه ( شبکه جغرافیایی ، شبکه قائم الزاویه ):
شبکه جغرافیایی در واقع سیستم مختصات کروی است . زیرا در آن موقعیت نقاط روی یک سطح کروی با ترسیم مدارهاو نصف النهار ها ایجاد می شود. مدارها دایره هایی اندکه به موازات دایره استوا رسم شده اند. نصف النهار ها نیز دایره هایی اندکه از دوقطب زمین عبور می کنند .
از این رو در شبکه جغرافیایی فواصل نقاط از محور های اصلی شبکه با واحد های زاویه ای ( معمولا واحد سیصدو شصت قسمتی یعنی درجه و اجزاء آن ) بیان می شود. چون نمی توان این فواصل را به آسانی به واحد های خطی تبدیل کرد برای رفع این مشکل در بیشتر موارد به همراه شبکه جغرافیایی شبکه مختصات مسطح ( شبکه قائم الزاویه ) روی نقشه چاپ می شود که بوسیله آن می توان موقعیت نقاط را با بیان فاصله آن نسبت به محور های اصلی شبکه برحسب متر یا واحد های خطی دیگر مشخص کرد .
در سطح جهانی شبکه قائم الزاویه ای که امروزه متداول است شبکه U.T.M و P.S اند.
منحنی میزان یا خطوط تراز در نقشه ( نقشه های توپوگرافی)
پستی و بلندیهای زمین بوسیله خطوط ارتفاع یا منحنی های میزان (خطوط تراز) بر روی نقشه هایی ترسیم می شود که به نقشه های توپوگرافی معروف است .نقشه های توپوگرافی پوششی ۱/۵۰۰۰۰
روی خطوط تراز ارتفاع مربوط به آن ها نوشته می شود . برای تعیین ارتفاع خطوط میزان ، سطح آب های آزاد و صفر متر را مبنای محاسبه قرار می دهند و ارتفاع یکی از خطوط میزان را نسبت به آن با دستگاه ارتفاع سنج اندازه می گیرند پس از تعیین ارتفاع یکی از خطوط با توجه به فاصله خطوط میزان ( اختلاف ارتفاعی که هر خط میزان با خط میزان ماقبل و خط میزان مابعد خود دارد ) ارتفاع سایر خطوط نیز به دست می آید .
هرچه قدر خطوط تراز بیشتر به هم نزدیک باشد شیب بیشتری است و برعکس هرچه منحنی های میزان از یکدیگر فاصله داشته باشند شیب کمتری است . با خطوط تراز قادر خواهیم بود اشکال کوهها ، خط الراس ها ، دره ها ، گردنه ها ، شیب ها ، دشت ها را روی نقشه ترسیم کنیم.
این خطوط ارتفاع آن محل را با محل مجاور و یا سطح دریا مشخص می کند . دره ها و همچنین یالها از مهم ترین پدیده ها در مناطق کوهستانی هستند و دره ها و آبراهه ها در نقشه های توپوگرافی روی منحنی میزان به شکل عدد (۸) و یال ها و پشته ها به شکل عدد (۷) دیده می شود.
این نقشه ها که از عکسهای هوائی سال ۱۳۳۴ و به روش فتوگرامتری توسط آمریکائیان در سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهیه شد تا مدتها تنها منبع اطلاعاتی دقیق و مطمئن برای کوهنوردان کشور بود. این نقشه ها که برای کل کشور تهیه شدند، دارای مشخصات کلی زیر است:
- فاصله منحنی های میزان اصلی ۱۰۰ متر ، فرعی ۲۰ و تکمیلی ۱۰ متر
- مبنای ارتفاعات سطح متوسط آبهای آزاد و منطبق با آب خلیج فارس در فاو
- سیستم تصویر TM و مبنای مسطحات بیضوی اروپائی European است.
- در این نقشه شبکه مختصات منطبق با طول و عرض جغرافیایی و واحد اندازه گیری درجه می باشد.
- اخیرا بعضی از مناطق کشور مجددا با تصاویر ماهواره ای و عکسهای هوایی جدیدتر بهنگام شده است. این نقشه ها علاوه بر شیب کاغذی بصورت قابل رقومی dgn نیز موجود و برای عموم استفاده کنندگان قابل تهیه است.
بیشتر بدانیم
شمال حقیقی یا جغرافیایی
اگر روی یک منحنی میزان عدد ۱۵۰۰ نوشته شده باشد به این معنی است که تمام نقاط روی این منحنی از سطح دریا ۱۵۰۰ متر ارتفاع دارند.
اگر روی منحنی بالاتر از منحنی فوق عدد ۱۶۰۰ و روی یک منحنی پایین تر عدد ۱۴۰۰ نوشته شده باشد نشان دهنده این است
که در این نقشه منحنی های میزان با اختلاف ارتفاع صد متری ترسیم شده اند. این اختلاف فاصله ی تراز نامیده می شود . فاصله ی تراز بسته به مقیاس نقشه و عوارض منطقه از ۱۰ تا ۲۵ متر انتخاب می شود و نیز باید دانست که در نقشه های خیلی بزرگ مقیاس یا زمین نسبتا مسطح ، فاصله ی تراز از یک متر و حتی کمتر از آن هم ممکن است انتخاب شود معمولا ارتفاع را در روی همه ی منحنی ها نمی نویسند . بلکه از هر ۵ منحنی یکی را پر رنگ تر می کشند و عدد ارتفاع را در کنارش می نویسند.
امتداد یک نقطه از سطح زمین به سمت قطب شمال سمتی پیدا می شود که به آن شمال حقیقی یا جغرافیایی می گویند و با علامت ستاره قطبی مشخص می گردد.امتداد شمال ، جنوب ، شرق و غرب ، امتدادهای ثابت روی کره زمین اند.
بین آن ها امتداد شمال عموما به عنوان مبداء استفاده می شود. امتداد شمال در هر نقطه نصف النهاری است که از آن نقطه می گذرد این امتداد را شمال جغرافیایی یا شمال حقیقی می گویند ،
شمالی که توسط قطب نما مشخص می شود شمال مغناطیسی گویند و شمال شبکه امتداد شمالی محورهای قائم شبکه قائم الزاویه است.
شمال مغناطیسی
از چرخش زمین به دور خود یک نیروی جاذبه مغناطیسی به وجود می آید که در قطب شمال متمرکز می شود و نوک عقربه قطب نما را به طرف خود جذب می کند.
به عبارتی امتدادی را که عقربه قطب نما نشان می دهد شمال مغناطیسی نام دارد و با علامت نیم فلش یا حروف M . N یعنی شمال مغناطیسی مشخص می گردد. (Magnetic North)
شمال شبکه
امتداد خطوط عمودی روی نقشه را در جهت بالا شمال شبکه می گویند و با علامت GN مشخص می گردد. Grid Northباید توجه داشته باشیم که قطب شمال مغناطیسی حدود چند درجه با شمال حقیقی اختلاف دارد، که چنانچه از نقشه استفاده می کنیم باید مقدار اختلاف آن را در نقشه تاثیر دهیم. معمولا این اختلاف را در نقشه های دقیق مشخص کرده اند.
نقل قول
