سوز و اشک
1 علّت سوز و اشک ، احوال نفسانی است که در این صورت ، سوز و اشک ما ، به علّت گناهان و مشکلات ناشی از بدیها ، غفلتها ، سهل انگاریها و تنبلیهای ماست .
این امر ، با توجه به خدا ، توجه و دعا و زاری به درگاه پروردگار و عهد با او در جهت انجام ندادن گناه به ما کمک می کند تا ما را قدری اصلاح نماید و اوضاع و مشکلات ما ، تخفیف یابد .
2 سوز و اشک در ارتباط با خداست که در این صورت ، سوز و اشک شوق و عشق به اوست .
این ، در حقیقت ادب بندگی است و ناشی از خوف و خشیّت در مقابل اسمای جلال و قاهر پروردگار ، و سوز و عشق ناشی از حالت خضوع و خشوع ماست; چنان که در آیات 107 و 109 سوره اسراء آمده است :
(قل آمنوا به أو لا تومنوا إنّ الّذین اُوتوا العلم من قبله إذا یتلی علیهم یخروّن لِلأذقان
سجّداً یبکون ویزیدهم خشوعاً)
بگو :
[ چه ] به آن ایمان بیاورید یا نیاورید ، بی گمان کسانی که پیش از [ نزول ] آن دانش یافته اند ، چون [ این کتاب ] به آنان خوانده شود ، سجده کنان به روی در می افتند و بر فروتنی آنان می افزاید .
و همین طور نظیر آن در آیه 58 سوره مریم ، سوز و اشک ، از صفات پیامبران و اولیا و کسانی که به آنان نعمت داده شده ، برشمرده شده است .
بنابراین ، حقیقت سوز و اشک ، جلب نظر و عنایت پروردگار است .
حافظ ز دیده دانه اشکی همی فشان
باشد که مرغ وصل کند قصد دام ما
سوز و اشک ، از احوال عجیب سالک راه است که در همان حال ، سوز و اشک ظاهراً جذب و وصل باطن است ، که همان نظر پروردگار باشد ، و در حقیقت ، سوز و اشک سالک ، نه تنها راه وصل که خود وصل است .
گریه و خنده غم و شادی دل
هر یکی را مبدلی دان مستقل
هریکی را مخزن و مفتاح دان
ای برادر در کف فقاح دان
و در قرآن است که :
(وإنّه هو أضحک وأبکی)
و هم اوست که می خنداند و می گریاند .
9 خلوت ، تهجّد و سحرخیزی
خلوت ، تهجّد و سحرخیزی
خلوت بر دو نوع است :
خلوت عام; و خلوت خاص .