خانواده چیست ؟

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

شايد به نظر آيد كه مفهوم خانواده از مفاهيمي بسيار روشن و همه فهم است به گونه اي كه عامه مردم كوچك و بزرگ و با سواد و بي سواد همه آن را مي فهمند ومي دانند و نيازي به تعريف ندارد ولي آن قدر ساده هم نيست وقتي به منابع واژه شناسي مراجعه كنيم مي بينيم كه تعريف گوناگوني از آن شده و صاحب نظران بر اساس تخصص و نيازشان هر كدام تعريفي از خانواده ارائه داده اند برخي خانواده را يك سازمان اجتماعي دانسته بعضي روابط خويشاوندي و همخوني را اساس تشكيل خانواده تلقي كرده اند عده اي ديگر عامل اقتصادي و گروهي نيز عوامل رواني و جنسي را سبب پيدايش آن قلمداد كرده اند به هر صورت همان گونه كه از منابع مختلف بر مي آيد منظور از خانواده در اين گفتار مجموعه اي از افرادي است كه يكجا در كنار هم زندگي مي كنند و معيار همزيستي و همبستگي آنها دو چيز است قرابت يا زوجيت بنابر اين خانواده هاي والديني تك والديني يا بدون والدين برادران وخواهراني كه با هم زندگي مي كنند مشمول اين بحث خواهند بود .

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

خانواده جايگاه رفيع و بلندي در انظار انديشمندان جهان داشته و دارد و آن را از جنبه هاي گوناگون مورد تجزيه و تحليل قرار داده و مي دهند هر رشته از علوم انساني به فراخور نياز خود به كنكاش و تكاپو در مسائل خانواده پرداخته و گوشه اي از امور مربوط به آن را بررسي كرده است هر چند بررسي همه ابعاد خانواده از ديدگاه هاي مختلف كاري است بسيارگران و در اين مقال نمي گنجد ليكن به برخي از جهات آن در انديشه هاي نظريه پردازان علوم انساني مي توان اشاره گذرا داشت .

الف) تاريخ تمامي تاريخ نگاران و سيره نويسان بر اين باورند كه خانواده كهن ترين گروهي است كه به اقتضاي نياز طبيعي عاطفي و اجتماعي بشر شكل گرفته و سابقه اي به درازاي سابقه زيست بشر بر روي زمين دارد چرا كه انسان مدني الطبع است و ناگزير بايد به لحاظ جهاني در اجتماع زندگي كنند چون خداوند انسان را آفريد و ساختمان بدني او را به گونه اي شكل داد كه ضمن برخورداري از توانايي هاي گوناگون جسمي و عاطفي همواره احساس نياز به ديگران در او زنده باشد همين احساس دروني باعث مي شود كه اجتماعي كوچكي به نام خانواده در عرصه زندگي شكل گيرد و تعدادي از افراد حداقل دو نفر يك جا زندگي نمايند چه اينكه نيازهاي جسمي و رواني انسان در محيط خانواده تامين مي شود و روح تعاون و همكاري ميان اعضاي آن در همان محيط به وجود مي آيد .

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

پس از تشكیل نخستین هسته خانواده در زمین، كه طبق متون دینی و تاریخی، شخصیت آدم و حوا بنیان‏گذار آن بودند، مراحل گوناگونی بر نهاد خانواده سپری شده و به موازات تحولات اجتماعی، دست‏خوش تغییر و تحول فراوان گشته است. دانش تاریخ عهده‏ دار بررسی ابعاد خانواده و سیر تكاملی آن است كه چگونه خانواده بادیه‏ نشین تبدیل به شهرنشین شد، یا چه عواملی موجب گردیدند كه خانواده هسته‏ ای جایگزین خانواده سنّتی گردد. به هر حال، سیر تحولات خانواده از موضوعات مهم مطالعاتی در علم تاریخ است و بدین روی، تاریخ نویسان به بررسی آن می‏ پردازند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

ب. جامعه‏ شناسی

جامعه ‏شناسان از دیرباز به تجزیه و تحلیل خانواده پرداخته و آن را به عنوان یك نهاد اجتماعی همواره مطمح نظر داشته‏ اند. خانواده از منظر جامعه‏ شناسی، اساسی ‏ترین نهاد اجتماعی است كه در شكل‏ گیری ساختار كلان جامعه و افزایش بهره‏ وری آن نقش بسزا دارد. چون بافت اجتماعی به نوعی تحت تأثیر تحولات خانوادگی قرار دارد و هرگونه انحرافی در فضای خانواده ‏ها لزوما در جامعه منعكس می ‏شود. در مقابل، خانواده نیز در برابر تغییرات جامعه از خود واكنش نشان می‏دهد. از این‏رو، می‏ توان گفت: میان خانواده و جامعه یك رابطه دو سویه برقرار است و هر كدام بر دیگری تأثیر می‏ گذارد.

امروزه گرایشی در حوزه جامعه‏ شناسی پدید آمده كه ابعاد خانواده و جنبه‏ های گوناگون آن را مورد بررسی قرار می‏ دهد. این گرایش با مطالعات جامعه ‏شناسانه فرد ریك لوپلی(Freede Ric le Play)فرانسوی و ویلهم هایرنش ریل (Wilhelm Heinrich Riehl)آلمانی پدید آمد و سپس با تحقیقات سایر جامعه ‏شناسان مانند دوركیم (Emile Durkheim)و ماركس (Karl Marx)توسعه یافت و تكمیل گردید.(6)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

از آنجا كه خانواده نقش عمده در تربيت نيروي فعال جامعه دارد و مي تواند با افزايش بازدهي جامعه به توسعه اقتصادي و اجتماعي كمك كند جامعه شناسان به بررسي مسائل مربوط به آن علاقه مند شده اند رويكرد جامعه شناسي خانواده بر اساس نظريه كاركرد گرايي (لغت) ساختار خانواده نقش هاي هريك از اعضا روابط ميان اعضا جمعيت و شاخص هاي رشد يا كاهش آن انواع خانواده از نوعي گسترده و هسته اي تاثيرات متقابل جامعه و خانواده و امثال آن را مورد مطالعه قرار مي دهد .

ج) حقوق دانش حقوق يكي از دانش هاي علمي _ كاربردي رايج و پر رونق در سراسر دنيا است و به مسائل خانواده توجه جدي نموده و آن را به عنوان يك نهاد مدني _ حقوقي مورد تحقيق قرار مي دهد حقوق دانان قوانين متعددي را به منظور سامان دهي امور خانواده تدوين كرده تا در صورت لزوم مورد اجرا قرار گيرند و احيانا از فرو پاشي نظام خانواده جلوگيري نمايند حقوق هر يك از اعضاي خانواده ارث و ميراث نكاح و طلاق نفقه اولاد وهمسر از جمله موضوعاتي است كه از نظر حقوقي رسيدگي مي شود حقوق بيش از ديگر حوزه هاي علوم انساني كاربرد دارد وبا زندگي عملي مردم در ارتباط است دادسراهاي عمومي و خصوصي و زير مجموعه هاي آن از مراكزي هستند كه به اجراي عدالت در جامعه مي پردازند دادگاه هاي ويژه دعاوي خانوادگي امروزه از ازدحام بيش تري بر خوردار است و در آن جا قضات متعددي به حل و فصل مسايل خانوادگي مشغول اند در هر كشوري قوه قضائيه با تلاش پيگير خود مجري قانون در محيط اجتماعي و خانوادگي است بدين ترتيب حقوق خانواده يكي از مهم ترين مباحث مدني كشور مي باشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

د) اقتصاد اقتصاد دانان نيز به نوبه خود مسايل خانواده را از نظر دور نداشته و آن را به عنوان يك واحد توليد ومصرف مورد توجه قرار داده اند خانواده در تقويت بنيه مالي كشور و استوار نگهداشتن آن نقش مهمي ايفا مي كند چرا كه خانواده نخستين گروه هاي اقتصادي را تشكيل مي دهند و نيروي كار در مزارع و كارگاه ها را آنها تامين مي كنند به ويژه خانواده هاي گسترده و سنتي كه اغلب در روستاها زندگي مي كنند و تقريبا همه اعضاي آن اعم از زن ومرد و كوچك وبزرگ به كار توليد اشتغال دارند نظير كشاورزي و دامداري توليد توزيع و مصرف از محورهاي اصلي در علم اقتصاد است و هر سه محور ارتباط مستقيم با نهاد خانواده دارند بنابر اين خانواده از يك سو جايگاه تربيت نيروي فعال كاري است و از سوي ديگر يك واحد مصرف كننده محسوب مي شود كه مي بايد درآمد ملي به صورت عادلانه ميان خانواده ها تقسيم گردد. از نظر اقتصاد سياسي دولت عهده دار تامين نيازهاي اساسي خانواده هاست و حكومت وظيفه دارد كه مسكن و معيشت عمومي مردم را تامين نمايد دولت بايد شرايطي را به وجود آورد كه خانواده ها قدرت خريد كافي داشته باشند بتوانند مايحتاج اوليه خود را بدون هيچ مشكلي فراهم سازند آن چه در اين زمينه موثر است توزيع عادلانه امكانات است كه مي بايد با مديريت درست انجام گيرد چه بسا از مشكلات اقتصادي در اثر سو مديريت در نظام توزيع كالاهاي مصرفي به وجود مي آيد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

امروزه يكي از مباحث عمده اقتصادي در مورد خانواده مساله رشد جمعيت است كه اغلب كشورهاي جهان به خصوص كشورهاي در حال توسعه با آن روبرو هستند و شيوه هاي مختلفي را براي مهار كردن جمعيت به كار بسته اند از جمله راه هايي كه تا حدوي در اين زمينه موفق عمل كرده اجراي برنامه هاي پيش گيري از بارداري بانوان بوده است تبليغاتي صورت گرفته در اين رابطه توجه خانواده ها را به خود جلب نموده و در عمل نيز تاثير خود را گذشته است دليل اين امر شايد اين باشد كه كنترل زاد و ولد به خاطر كاستن از تكاليف بارداري و تربيت فرزند با آسايش و رفاه زنان سازگارتر است و به همين جهت مورد استقبال گسترده قرار گرفته است با اين وصف آنان مي توانند با راحتي و آسايش بيش تر زندگي كنند به هر صورت خانواده به دلايل متعددي چه در مباحث نظري و چه در مباحث علمي مركز توجه اقتصاد دانان قرار گرفته است . روان شناسي هر چند رويكرد روان شناسي به تجزيه وتحليل رفتار آدمي مي پردازد و سعي دارد ضمن تشخيص رفتارهاي نابهنجار علل بروز آنها را شناسايي و به درمان بيمار بپردازد در عين حال خانواده را نيز از زواياي مختلف مورد مطالعه قرار مي دهد چرا كه خانواده از منظر روان شناختي به منظور حفظ تعادل خود هميشه در دو جنبه درون سازي و بيرون سازي فعال است يعني در عين سازگاري با تحولات اجتماعي همه اعضاي خود را از نظر جسمي و روحي به رشد مطلوب برساند طبيعي است كه مسايل رشد به لحاظ كمي و كيفي در روان شناسي بررسي مي شود.