حجاب های نورانی و ظلمانی حجة الاسلام والمسلمین دکتر احمد عابدی

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

موضوع سیر و سلوک، شناخت فاصله های بین انسان و خدای متعال، و حالات، درجات، منزل ها و مقامات، و تلاش در جهت کم نمودن این فاصله است. برای این حرکت و سلوک معنوی، اولین قدم، عبارت از شناخت موانع و حجاب ها و راه خرق و عبور از آن ها است. در اسفار چهارگانۀ عقلی و عرفانی نیز شناخت حجاب های نورانی و ظلمانی، جایگاهی رفیع دارد؛ و بلکه می توان ادعا کرد که تمام اخلاق و عرفان، یا مقدمه برای رفع حجاب بین انسان و خدا است، یا نتیجه و فرع آن است؛ مخصوصاً وقتی توجه شود که در دین، هیچ مطلبی مهم تر از توحید نیست و شناخت حجاب ها و راه رفع و خرق حجب، مقدمۀ وصول به توحید است.[1] بنابراین می توان ادعا کرد که در علوم معنوی، بحثی لازم و ضروری تر از این مسأله وجود ندارد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

یکی از مهم ترین دغدغه های امام خمینی نیز، در طول حیات عارفانۀ خود، همین مسأله بوده است؛ به طوری که تقریباً در قدیمی ترین آثار مکتوب ایشان ـ که به دست ما رسیده است ـ مسأله حجاب بودن علوم ـ حتی علم عرفان ـ تذکر داده شده و انباشتن مفاهیم و اصطلاحات عرفانی، حجاب های ظلمانی دانسته شده و صرف کردن عمر در راه آن ها، موجب هلاکت و خسران و محرومیت ابدی معرفی گشته است.[2] حضرت امام در آخرین ماه های عمر خود نیز از «در حجاب بودن» خود شکوه و گلایه کرده است.[3] و در درس های اخلاق، فلسفه، عرفان و حتی در سخنرانی های عمومی و مکاتبات خود، غالباً به مسأله حجاب های نورانی و ظلمانی توجه داده است.

نگارنده تلاش دارد در این مقاله، برخی از حجاب های نورانی و ظلمانی را از دیدگاه حضرت امام معرفی کند و راه رفع حجاب ها را نیز با تکیه بر کلمات ایشان، بیان نماید.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

بخش اول: کلیات
مقدمه

کلمۀ «حجاب» در لغت به معنای پوششی است که مانع و حایل بین بیننده و آنچه می خواهد ببیند، باشد؛ و هر آنچه مانع چشم از دیدن باشد «حجاب» نامیده می شود. و چون این کلمه مصدر است و به معنای اسم فاعل به کار رفته، پس «حجاب» یعنی منع کردن؛ ولی به معنای منع کننده استعمال شده است.[4]

در آیات شریفۀ قرآن ـ که تقریباً هشت مرتبه کلمۀ «حجاب» و مشتقات آن به کار رفته ـ و نیز در روایات زیادی، کلمۀ «حجاب» به معنای مانع و آنچه جلوگیری از دیدن یا فهمیدن چیز دیگری باشد، به کار رفته است.

کلماتی از قبیل «غطاء»، «قفل بر قلب»، «ستر»، «اکنّه» و «طبع» نیز مترادف با حجاب استعمال شده اند. ضمناً «حجال» به معنای عروس نیز ـ چون غالباً عروس، پرده نشین و دارای حجابی است تا نگاه نامحرم به او نیفتد ـ معنای حجاب را می فهماند.

کشف، شهود، معاینه، ابصار و بصیرت نیز به عنوان ضد حجاب شناخته شده اند. مثلاً می توان ادعا کرد: کسی که به کشف و شهود رسیده است، حجاب ندارد؛ و همۀ آنان که در حجابند، از مشاهدۀ جمال حق محروم می باشند.

بردار حجاب از میان تا یابد
راهی به رخ تو چشم بیگانۀ من

بردار حجاب تا جمالش بینی
تا طلعت ذات بی مثالش بینی[5]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نجم الدین رازی در تعریف حجاب فرموده:‏

‏‏حجاب عبارت از موانعی است که دیدۀ بنده بدان از جمال حضرت جلّت، محجوب و ممنوع‏‎ ‎‏است.‏‎[6]‎

‏‏مرحوم سیدعلیخان کبیر نیز فرموده است:‏

‏‏حجاب ـ و جمع آن حُجُب ـ به معنای پوشش بوده و اصل آن، جسمی است که مانع بین دو‏‎ ‎‏جسم دیگر باشد. و در غیر معنای جسم نیز به کار رفته است؛ مثلاً گاهی گفته می شود: ناتوانی‏‎ ‎‏حجابی است بین انسان و رسیدن به مقصود، یا معصیت حجاب بین عبد و پروردگارش‏‎ ‎‏می باشد... و حقیقت حجاب بین انسان و خدا این است که انسان سالک، مقامات و درجاتی‏‎ ‎‏دارد که هر کدام ـ قبل از رسیدن به خدای متعال ـ حجاب او هستند. و چون مقامات انسان‏‎ ‎‏بی نهایت است، مراتب حجاب ها نیز بی نهایت است.‏‎

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

فصل اول: تعداد حجاب ها‏ ‏‏ ‏

‏‏زان که هفتصد پرده دارد نور حق‏ ‏پرده های نور دان چندین طبق‏‎[8]‎

‏ ‏
‏‏تعداد حجاب ها غیر از بیان «انواع حجاب ها» است. در آینده، انواع حجاب ها مورد‏‎ ‎‏اشاره قرار خواهد گرفت؛ ولی اکنون به صورت اجمالی و گذرا، تعداد حجاب های بین‏‎ ‎‏انسان و خدا را ذکر می کنیم.‏


‏‏درجات بین انسان و خداوند ـ که در سیر و سلوک مورد بحث قرار می گیرند ـ ممکن‏‎ ‎‏است در یک درجه خلاصه شود؛‏‎[9]‎‏ و ممکن است آن ها را یازده درجه دانست؛‏‎[10]‎‏ و احتمال‏‎ ‎
‏‎

مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 4مقالات عرفانی (1)


‎‏دارد آن ها را سی وشش درجه به حساب آورد؛‏‎[11]‎‏ و احتمال دارد آن ها را صد‏‎[12]‎‏ و بلکه هزار‏‎[13]‎‎ ‎‏و بلکه بی نهایت دانست.‏‎[14]‎‏ و این عددها هیچ تعارض و تهافتی با یکدیگر ندارند؛ زیرا‏‎ ‎‏تفاوت به اجمال و تفصیل و کلی و جزئی است.‏


‏‏حجاب های بین انسان و خداوند نیز این گونه است و عدد خاصی ملاک نیست. به‏‎ ‎‏عنوان مثال:‏


‏‏الف . چون هر گناه کبیره ای یک حجاب است، پس حجاب های غلیظ ظلمانی بین‏‎ ‎‏انسان و خداوند، هفتاد عدد است.‏
‏‏ب . اگر هر شاغل و مانع از حق را در نظر بگیریم، تعداد حجاب ها بی نهایت است.‏


‏‏ج . اگر هر اسمی را یک حجاب بدانیم، هفتاد و دو حجاب وجود دارد که قابل خرق‏‎ ‎‏می باشند؛ و یک حجاب دیگر نیز وجود دارد که قابل خرق نیست.‏

‏‏د . اگر هر اسم و صفتی را یک حجاب بدانیم، حجاب ها هزار عدد می باشند.‏


‏‏ه . اگر معصومان ‏‏علیهم السلام‏‏ حجاب های حق متعال باشند، به تعداد آنان حجاب های نورانی‏‎ ‎‏وجود دارد؛ و اگر هر کدام از فرشتگان را حجاب بدانیم، عدد حجاب ها بی نهایت‏‎ ‎‏می باشد.‏


‏‏و . اگر هر کدام از غیب و شهادت، یا ملک و ملکوت، یا نور و ظلمت را یک حجاب‏‎ ‎‏بدانیم، تعداد حجاب ها دو عدد است.‏

‏‏از این جا است که دلیل تفاوت روایات روشن می گردد.‏

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

‏‏

حدیث اول:

‏‏شخصی از امیرالمؤمنین ‏‏علیه السلام‏‏ دربارۀ «حُجُب» سؤال نمود، حضرت در‏‎ ‎‏پاسخ او فرمود:‏

‏‏حجاب اول خود، هفت حجاب است؛ حجاب دوم هفتاد حجاب است و بر هر کدام هفتاد هزار‏‎ ‎‏فرشته حاجب است؛ و حجاب های مختلفی چون سرادقات جلال و سرادقات کبریا و‏‎ ‎‎‏سرادقات جبروت است؛ پس از آن ها نور ابیض و پس از آن، سرادق وحدانیت و پس از آن،‏‎ ‎‏حجاب اعلی است.‏‎[15]‎

‏‏سپس حضرت علی ‏‏علیه السلام‏‏ مسیر برخی از این حجاب ها را نزدیک به پنج میلیارد سال‏‎ ‎‏بیان کرده است.‏

‏‎

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

‏‏
حدیث دوم: ‏‏در احادیث معراج آمده است:‏

‏‏جبرئیل به پیامبر اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ فرمود: بین خداوند و خلق، نود هزار حجاب است. بین من و‏‎ ‎‏اسرافیل ـ که نزدیک ترین خلق به خداوند هستیم ـ چهار حجاب وجود دارد: حجاب نور،‏‎ ‎‏حجاب ظلمت، حجاب غمام و حجابی از آب.‏‎[17]‎

‏‏حدیث سوم: ‏‏رسول خدا ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ فرمود:‏

‏‏خداوند هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت دارد.‏‎[18]‎

‏‏در برخی احادیث نیز عددهای دیگری برای حجاب های بین خداوند و خلق، بین‏‎ ‎‏خداوند و پیامبر اکرم، بین خداوند و عرش، و بین خداوند و فرشتگان، بیان شده است؛‏‎ ‎‏از جمله هفتاد حجاب،‏‎[19]‎‏ هفت حجاب،‏‎[20]‎‏ هیجده حجاب،‏‎[21]‎‏ نود حجاب،‏‎[22]‎‏ هیجده هزار و‏‎ ‎‏سیصد و شصت هزار حجاب،‏‎[23]‎‏ و بلکه بی نهایت.‏‎[24]‎

‏‏شاید آسان ترین و سالم ترین راه آن باشد که این اعداد را کنایه از کثرت و زیادی‏‎ ‎‏حجاب ها بدانیم و عدد دقیق آن را به خدای متعال و اهل بیت ‏‏علیهم السلام‏‏ واگذار کنیم؛ گرچه از‏‎ ‎‏نظر عرفانی، بیان و شمارش دقیق آن ها مشکل نخواهد بود.‏

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

‏‏از نظر امام خمینی تعداد حجاب ها را می توان دو عدد به یک اعتبار، سه عدد به‏

‎‏اعتباری دیگر، چهار عدد به جهتی دیگر، هفت عدد از منظری دیگر، و بلکه هزاران عدد‏‎ ‎‏یا هفتاد هزار دانست.‏‎[25]‎

‏‏ایشان می فرمایند:‏

‏‏انسان اعجوبه ای است دارای دو نشئه و دو عالَم: نشئه ظاهریه ملکیۀ دنیویه که آن بدن او‏‎ ‎‏است؛ و نشئه باطنۀ غیبیۀ ملکوتیه که از عالم دیگر است. و نفس او که از عالم غیب و ملکوت‏‎ ‎‏است دارای مقامات و درجاتی است که به طریق کلی، گاهی تقسیم کرده اند آن را به هفت‏‎ ‎‏قسمت، و گاهی به چهار قسمت، و گاهی به سه قسمت، و گاهی به دو قسمت. و از برای هر‏‎ ‎‏یک از مقامات و درجات آن، جنودی است رحمانی و عقلانی، و شیطانی و جهلانی.‏‎[26]‎

‏‏به عقیدۀ حضرت امام می توان گفت، انسان دارای دو بُعد ظاهر و باطن است؛ و از‏‎ ‎‏جهتی دارای سه مقام مُلک و برزخ و عقل است؛ و از جهت مراتب عقل نظری و عملی،‏‎ ‎‏هر کدام دارای چهار مرتبۀ عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد، و نیز‏‎ ‎‏تخلیه و تحلیه و تجلیه و فنا است؛ و از جهتی دیگر، انسان دارای هفت بُعد طبع، نفس،‏‎ ‎‏قلب، روح، سرّ، خفیّ و اخفی است و حجاب های سه یا چهار یا هفت گانه همین است.‏

‏‏آن گونه که لباس، ساتر و حجاب بدن است، بدن مادی ساتر بدن برزخی است، و بدن‏‎ ‎‏برزخی ساتر نفس و نفس ساتر قلب، و قلب ساتر روح و روح ساتر سرّ، و سرّ ساتر لطیفۀ‏‎ ‎‏خفیه است.‏

‏‎

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

‏‏فصل دوم: اقسام و انواع حجاب ها‏

‏‏ماده، حجاب مجرد است و شهادت، حجاب غیب؛ چنان که بسط حجاب قبض و‏‎ ‎‏قبض حجاب بسط، هشیاری حجاب مستی است و مستی حجاب هشیاری، صحو‏‎ ‎‏حجاب محق است و محق حجاب صحو، روز حجاب شب است و شب حجاب روز،‏‎ ‎‏جود حجاب بخل است و بخل حجاب جود است، خلوت حجاب جلوت است و جلوت‏‎ ‎‏حجاب خلوت؛ هر کس با خلوت انس گیرد جلوت را از دست می دهد و هر کس جلوت‏

‎‏را به دست گیرد؛ خلوت را از دست می دهد. و شاید یک معنای «‏‏مَن مات، فقد قامت‏‎ ‎‏قیامته‏‏» این باشد که هر کس از جلوت بمیرد، خلوت او آشکار می گردد.‏

‏‏در روایات، انواع بسیار زیادی برای حجاب ها ذکر شده است، مثل: حجاب های‏‎ ‎‏نورانی، حجاب های ظلمانی، حجاب عزت، حجاب عظمت، حجاب رُعب، حجاب‏‎ ‎‏ملکوت، حجاب آب، حجاب آتش، حجاب کبریا، حجاب جلال، حجاب شفاعت،‏‎ ‎‏حجاب قدرت، حجاب قدس، حجاب حیرت، حجاب غیب، حجاب سریانی، هندی،‏‎ ‎‏رومی، عبری، عجمی، عربی، حجاب اعظم و حجاب اعلی.‏

‏‏در کتاب های عرفانی نیز از حجب کیائیه، حجاب عزت (که مخصوص زنان است) و‏‎ ‎‏حجب عنایت و شفقت بر خلق، بحث شده و بین حجاب خداوند از خلق با حجاب خلق‏‎ ‎‏از خداوند، تفاوت گذاشته شده است.‏‎[28]‎

‏‏اما چون این اصطلاحات در کلمات حضرت امام خمینی کم تر به کار رفته، ما نیز تنها‏‎ ‎‏به شرح و تفسیر حجاب های نورانی و ظلمانی که مورد تأکید فراوان ایشان بوده است‏‎ ‎‏می پردازیم.‏

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

‏‏​

بخش دوم: حجاب های ظلمانی‏
‏‏مقدمه‏
‏‏در حدیث معروفی آمده است:‏

‏‏«إنّ لله سبعین ألف حجاب من نور و ظلمة»؛‏‎[29]‎
‏‏خدای متعال هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت دارد.‏

‏‏به مقتضای این حدیث شریف، عرفای بزرگ به بحث از حجاب های نورانی و ظلمانی‏‎ ‎‏پرداخته اند تا پس از معرفی و شناخت این حجاب ها، به خرق و کنار زدن آن ها‏‎ ‎‏اقدام نمایند.‏

‏‏و چون کلمۀ «هزار» از نظر عرفا کنایه از کلی است، گویا که هر کلی، هزار مصداق‏

‎‏جزئی دارد و یک روز کلی نزد خداوند، هزار سال جزئی دنیوی نزد ما است، بنابراین اگر‏‎ ‎‏هفتاد حجاب نورانی و ظلمانی به عنوان حجاب های کلی ذکر شود، در واقع مصداق‏‎ ‎‏حدیث فوق بیان شده است.‏

‏‏حجاب های ظلمانی، مصداق «‏‏الظلم ظلمات یوم القیامة‏‏» می باشند؛ همان طور که کثرت‏‎ ‎‏حجاب از وحدت است و عوالم ظلمانی حجاب از عالم نور و قدس است، این حجاب ها نیز‏‎ ‎‏انسان را محدودبه مادیات و محسوسات می نمایند و از توجه به ملکوت عالم غافل می سازند.‏
‏‏به عبارت دیگر، حجاب، یا حسی است یا معنوی، و حجاب حسی به لطیف و کثیف‏‎ ‎‏تقسیم می شود. حجاب حسی لطیف آن است که ماورای آن دیده می شود، و کثیف آن‏‎ ‎‏است که چشم به ماورای آن نفوذ نمی کند. و به عبارت دیگر، حجاب یا نور محمّدی است‏‎ ‎‏یا نور ابوجهلی. نور محمّدی حجاب لطیف و جمیل و غیرمادی است، و نور ابوجهلی‏‎ ‎‏حجاب کثیف و زشت و مادی است.‏

‏‏در این جا بر اساس کلمات حضرت امام خمینی برخی از حجاب های ظلمانی توضیح‏‎ ‎‏داده می شود.‏