از آيات قرآن كريم استفاده ميشود كه توسعه و تنگي روزي به دست خداست; چنان كه ميفرمايد:
"إنّ ربّك يَبسط الرّزقَ لِمَن يَشأ و يَقدر إنّه كان بِعبادِه خبيراً بصيراً" (اسرأ،30)
بنابراين هر چند اراده و كوشش انسان در زياد شدن رزق و روزي مؤثر است;
"ليسَ للانسـَنَ الاّ ما سَعيَ" (نجم، 39) ولي اينها "جزءالعلة"
و يا از آن هم كمتر به حساب ميآيند;
زيرا اراده و عمل انسان در به دست آمدن رزق و روزي يكي از صدها شرايط است كه تمامي اسباب و شرايط به او منتهي ميشود، و اوست كه بر اساس علم و حكمتش روزي را بين بندگان تقسيم ميكند;
چنانكه ميفرمايد: "
أهم يقسمون رحمت ربّك نحن قسمنا بينهم معيشتهم
في الحيوَة الدّنيا; (زخرف، 32)
آيا آنان رحمت پروردگارت را تقسيم ميكنند؟!
ما معيشت آنها را در حيات زندگي در ميانشان تقسيم كرديم."
همان گونه كه بيان كرديم، خواست خداوند متعال "يرزق من يشأ" جزافي نيست; بلكه گشايش و تنگي روزي نيز، روي عللي است كه خدا به بندگان دانا و به صلاح آنان آگاهتر است.
به بعضي افراد به جهت برخي اعمالشان روزي فراوان و به بعضي به سبب عملهايشان (مانند تنبلي، قطع رحم و...) روزي كمتر ميدهد. برخي را جهت آزمايش، روزي فراوان عطا ميكند و در كار و زندگيشان گشايش ميدهد و برخي را جهت آزمايش، روزي كم ميدهد و... (1)
برخي از سورههايي كه در روايات اسلامي براي زياد شدن رزق و روزي توصيه شده عبارتند از:
1. سورة واقعه; امام صادق(ع) ميفرمايد: "كسي كه هر شب سوره واقعه را بخواند....در دنيا سختي، فقر، نيازمندي و آفتي از آفت دنيا را نميبيند و از دوستان حضرت علي(ع) ميشود..."(2)
2. سوره همزه; امام صادق(ع) ميفرمايد: "هر كس سوره همزه را در نمازي واجب بخواند فقر از او دور ميشود و روزي بر او روي ميآورد..."(3)
3. ليل; پيامبر اكرم(ص) ميفرمايد: هر كس سوره ليل را بخواند خداوند آن قدر به او عطا ميكند تا راضي شود و او را به سختي نيندازد و برايش آسان ميگيرد"(4)
4. مزمل; رسول اكرم(ص) ميفرمايد: "هر كس سوره مزمل را بخواند در دنيا و آخرت سختي از او برداشته يم شود".(5)
5. ذاريات; امام صادق(ع) ميفرمايد: "هر كس سوره ذاريات را روز يا شب بخواند، خداوند وضع زندگي او را اصلاح ميكند و روزي فراواني برايش ميدهد..."(6)
6. ممتحنه; امام سجاد(ع) ميفرمايد: "هر كس سوره ممتحنه را در نمازهاي واجب و مستحبي بخواند خداوند....فقر و ديوانگي را بر او و فرزندانش دور ميكند".
و همچنين سورههاي نجم، ابراهيم و... براي توسعه در رزق توصيه شده است.
البته بايد توجه داشت كه براي به دست آوردن روزي و مال و ثروت مشروع انسان نبايد از تلاش و كوشش غافل شود و عوامل مختلف ديگر مانند علم و آگاهي نسبت به تجارت و امور مربوط به آن، مشورت و تدبير و... در امر به دست آوردن روزي و بهبود وضع معيشتي و مادي بسيار مؤثر است.(7)
همچنین دعاهاي فراواني در مورد وسعت رزق و روزي وارد شده ،
از جملة آن ها دعايي در تعقيبات نماز صبح است:
اللّهم اني اسئلك بحق محمّد و ال محمّدٍ عليك، صلّ علي محمّد و آل محمّد واجعل النور في بصري و البصيرهْْ في ديني ...
هم چنين دعاي حضرت مهدي(ع) :
اللّهم ارزقنا توفيق الطاعهْْ و بعد المعصيه ....
كه قبل از مناجات خمسهْْ عشر در مفاتيح آمده است.
هم چنين دعاي
" يا من تحلّ به عقد المكاره ..."
باز قبل از آن مناجات است.
نيز در حواشي مفاتيح الجنان دعاهايي براي وسعت رزق ذكر شده كه مي توانيد آن ها را حوالي زيارات اميرالمؤمنين يا از فهرست مفاتيح پيدا كنيد.
و بهترين دعا براي حضرت مهدي(ع) و در خواست رؤيت حضرت ، دعاي عهد است
كه بعد از دعاي ندبه در مفاتيح الجنان آمده است
(اللّهم ربّ النّور العظيم و ربّ الكرسي الرفيع ...)
و دعاهاي ديگري كه به دنبال دعاي عهد آمده است.
همچنین نماز شب بخواند ؤ موجب افزايش روزي او ميگردد.
پيامبر(ص) فرمود: ((الصلاه... بركه في الرزق ; نماز باعث بركت در رزق و روزي ميشود))، (8)
و نيز در روايتي آمده است: ((ان صلاه الليل تدرالرزق; نماز شب روزي را جلب كرده و زياد ميكند)).(9)
پي نوشت ها
(1)- اقتباس از: قاموس قرآن، سيد علياكبر قرشي، ج 3، ص 82ـ86، دارالكتبالاسلامية، با اندكي اضافات
(2)- ر.ك: وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 6، ص 112، مؤسسه آل البيت، قم
(3)- ر.ك: وسائل الشيعه، همان، ص 150
(4)- ر.ك: مصباح الكفعمي، عاملي كفعمي، ص 444، انتشارات رضي، قم
(5)- ر.ك: مستدرك الوسائل، محدث نوري، ج 4، ص 354، مؤسسه آل البيت، قم
(6)- ر.ك: اعلام الدين، ديلمي، ص 377، مؤسسه آل البيت، قم
(7)- ر.ك: وسائل الشيعه، همان، ص 143; ثواب قرائت سورههاي قرآن، رضا بزاز بنايي، انتشارات حضرت معصومه3
(8)- خصال صدوق، ج2، ص 522
(9)- وسائل الشيعه، ج 5، ج 35
چه عملي انجام دهيم كه رزق و روزي ما زياد گردد؟
1 . رزق در لغت
رزق به معناي روزي و عطاي دائمي مي باشد، حال چه دنيوي و چه اخروي و چه مادي وچه معنوي باشد رزق ميگويند. در قرآن شريف به نبوت و معرفت نيز رزق گفته شدهاست.[1]
2 . پيش فرض و جواب اولي
- گفت آري گر توكل رَهبرستگفت پيغمبر بآوازبلندرَمز اَلكاسب جيب الله شنوازتوكل در سبب كاهل مشو[2]
- اين سبب هم سنّت پيغمبرستبا توكل زانوي اشترببنداز توكل در سبب كاهل مشو[2] ازتوكل در سبب كاهل مشو[2]
3 . تلاش از منظر قرآن
قرآن شريف ميفرمايد
:«ان لَيسَ لِِلانسانِ الّا ما سعي»[3]
اين كه براي انسان هيچ چيز نيست مگر آن چه كوشيده است»
« سعي يعني حركت سريع و تلاش همه جانبه، خير و شرّ، سود و زيان، فلاكت و كرامت،تنگدستي و توسعه در رزق و روزي. همه به تلاش انسان بستگي دارد و هر كاري كه شخصاًانجام ميدهد از آن بهره ميگيرد.[4]
در جاي ديگر قرآن شريف ميفرمايد:
«كُلُّ نفسٍ بما تَسعي»[5]
يعني هر كس بر وفق كوشش و تلاش جزا يابد. آيات زيادي وجود دارد كه تلاش دنياييرا زمينهساز بهرههاي بزرگ اخروي ميداند.
در سوره شرح ميفرمايد:
«فَاِذا فَرَغتَ فَانصب و الي رَبّكَ فَارْغَب»[6]
پس هنگامي كه از كار مهمي فارغ مي شوي به مهم ديگري پرداز و به سوي پروردگارتتوجه كن.
4 . تشويق به تجارت در رواياتدر كتاب شريف وسائلالشيعه باب و فصلي آمده تحت عنوان اين كه:
مستحب است انسانبه دنبال زمينهها و اسباب روزي برود. در اين باب روايات زيادي آمده است كه انسانبه تلاش همه جانبه، توليد و تجارت دعوت ميكند،
حديثي از امام صادق ـ عليه السلام ـنقل شده كه امام ـ عليه السلام ـ ميفرمايد:
«تِسعَةُ اَعشارِ الرّزق في التّجارة»[7]
يعني نه دهم(9/0) روزي در تجارت است.
حديث ديگري از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل شده كه ميفرمايد:
«التجارةُ تَزيدُ في العقل»[8]
يعني تجارت عقل را زياد ميكند. در حديث ديگر آمده: «عزت انسان در بازار است ودر بازار بدست ميآيد.»[9]
باب ديگري در همين كتاب آمده:
ترك تجارت مكروه و ناپسند است.
در اين باب روايات زيادي آمده از جمله،
حديثي از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقلشده:
«تَركُ التّجارةِ ينقص العقلِ»[10]
ترك تجارت، عقل انسان را كم ميكند. در حديث ديگر آمده: «تركُالتّجارةِ مزهبةُ لِلعقل»[11]
يعني ترك تجارت عقل انسان را از بين ميبرد.
باب و فصل ديگري در همين كتاب آمدهتحت عنوان اين كه: خريد و فروش مستحب و پسنديده است. احاديث زيادي در اين باب آمدهاست از جمله:
«....فانّ الرّزقَ يَنزِلُ مَع الشّراءِِ»[12
] روزي با خريد و فروش نازل ميشود و فرو ميآيد.
به هر تقديرتمام روايات اين كتاب يعني ج 17 وسايلالشيعه در رابطه با تجارت و تشويق به آن استكه بررسي همه آن در اين نوشتار، مقدور نيست. اين روايات از باب مشت نمونة خروار نقلشده است.
به هر حال مسأله روزي، تأمين زندگي آبرومندانه و سرافرازانه و دور از تكدّيگريو تنپروري،، از نظر دين اسلام بسيار مهم و مورد توجه است. در رساله عمليه همه فقهاآمده است:
اگر درحال نماز، مال تو را حتي كفش تو را دزدي ربوده است، نمازت را رهاكن و با جديّت تمام، دزد را تعقيب نما، هم چنين اگر در حال نماز ايستادهاي، اگرطلبكاري براي طلب خود به منزل شما آمده است، شما اگر ميتواني پول از جيب خود بيرونآوري و بر زمين نهي تا طلبكار دين را دريافت نمايد، چنين كن وگرنه نماز را بشكن وطلب خود را بپرداز.
سپس نماز را بخوان، چرا؟
چون
«الدّنيا مزرعةُ الآخرة»[13]
و «
من لا معاش له لامعادله».[14]
مال و سرماية هر كس به منزلهناموس او محسوب ميشود و يكي از نواميس پنجگانه، مال انسان است. به مسأله «حقالنّاس چقدر مورد توجه اسلام عزيز قرار گرفته است، همه اين گوياي آن است كه زندگيشرافتمندانه به بلنداي زندگي اخروي مهم و داراي اهميت است و بايد با جديّت بداننگريست.
اسلام عزيز نه تنپروري را ميپسندد و نه تكدّيگري را.
افرادي كه «كَلِّ» بر جامعه ميشوند لعنت ميفرستد.
«علي بن عبدالعزيز ميگويد امام صادق ـ عليه السلام ـ از من پرسيد: عمرو بن مسلمچه ميكند؟ عرض كردم: فدايت شوم، به عبادت رو آورده و تجارت را رها كرده است. فرمود: واي بر او! آيا نميداند كسي كه طلب روزي و كسب و كار را رها كند دعايشمستجاب نميشود،
هنگامي كه آيه
«وَ مَن يَتّقِ اللهَ يجعَل له مخرجاً و يزرُقهُ مِنْ حَيثُ لايَحتَسِبِِ»[15] «
هر كس تقوي بورزد خداوند اورا در بنبست نميگذارد و راهي براي او باز ميكند و او را از جايي كه گمان نميبردروزي ميدهد» نازل شد، گروهي از ياران رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ درها را برخويش فرو بستند، و فقط به عبادت روي آوردند و گفتند: از كسب و كار بينياز شديم واز سوي خدا كفايت ميشويم!
اين موضوع، خبرش به پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـرسيد، نزد آنان فرستاد و آنها را احضار فرمود: و گفت: چه چيز شما را بر اين كارواداشته است؟
عرض كردند: اي پيامبر خدا ـدر آن آيه ـ خداوند متكفّل روزي ما شد و ما به عبادتروي آورديم. فرمود:
هر كس چنين كند ـ كسب را رها سازد ـ دعايش مستجاب نميشود، برشما باد كه در طلب روزي باشيد و به كسب و معيشت بپردازيد».[16]
در وسائلالشيعه فصل و بابي آمده تحت عنوان اين كه: كار با دست مستحب و پسنديدهاست.
در يكي از احاديث اين باب آمده كه امام صادق ـ عليه السلام ـ ميفرمايد: مندوست دارم مرد در طلب زندگي و روزي عرق بريزد.[17]
5 . توكل، توسل، دعا و...واژههاي كه بار معنايي آنها مذهبي و ديني ميباشد، بايد درست و دقيق معنا شود
. برخيها توكّل را، تنبلي، تنپروري و تكدّيگري معنا ميكنند. توكل يعني با اعتمادبه خدا و با اطمينان به تدبير خداوند، برو دنبال تلاش و توليد. يعني از تو حركت،از خدا بركت، نه به معنايي مفتخوري و تكدّيگري. توسل و دعا هم در جامعة ديني وامت معنا نشده است. دعا يعني خواند و ارتباط نيكو با خدا نه به معناي تقاضاي زندگيبسيار مرفه از خداوند و بعد هم نشستن و منتظر بستهبنديهاي آسماني ماندن.
- آن دعا از هفت گردون درگذشتكآن دعاي شيخ نهچون هر دعاستفاني است و گفتِ او گفتِخداست[18]
- كار آن مسكين بأخر خوب گشتفاني است و گفتِ اوگفتِ خداست[18] فاني است و گفتِ او گفتِخداست[18]
دعا بايد بُرد داشته باشد و از هفت گردون گذر نمايد. استجابت دعا نيز بهزمينههاي معنوي نياز دارد.
6 . درآمد و بركت تلاش و تجارت، درآمدزاست و توكل و دعا و توسّل و ... بركتزا. درآمد يك چيزي استو بركت چيز ديگر.
خيليها درآمد زيادي دارند ولي زندگيشان رونق و صفا ندارد.
برخيدرآمدشان اندك است ولي زندگيشان باصفا و آرام است.
7 . قناعت زيبا و پرهيز از تجمل و ريخت و پاش در اسلام به قناعت زيبا و ميانهروي در زندگي سفارش زيادي شده است. قرآن شريف دريك تعبير و تشبيه بسيار زيبا ميفرمايد:
«دوست را (از شدّت بخل و حرص) برگردنتمبند، و نيز بسيار گشادهاش مدار كه ملامتزده و درمانده مينشيني»[19]
يعني نهخيلي بايد حريص بود كه انگار دست انسان شكسته و به گردن آويزان است و اصلاً به جيبنميرود و نه خيلي گشاده دستي كه خود و خانوادهات درمانده شوند بلكه بايدميانهروي در زندگي را جدي گرفت.
رسول اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ ميفرمايد::
«القِناعةُ مالٌ لايَنْفدُ»
[20] قناعت مالي است كه تمام نميشود
8 . خلاصه و جمعبندي
آنچه به طور مسلم از آيات و روايات بدست ميآيد، اين است كه براي زياد شدن روزيبه تلاش شبانهروزي و همه جانبه نياز است.
توليد و درآمدت توسعهدار بدون تلاش ـ چهفكري و چه جسمي ـ معنا ندارد و سرابي بيش نيست. تلاش و به دنبال آن توليد گاهي درتجارت، گاهي در صنعت، گاهي در كشاورزي، گاهي در هنر، گاهي در تحقيق و توليد علم وگاهي ... بدست ميآيد و علاقهها و سليقهها و شؤون اجتماعي و خانوادگي افراد درانتخاب آنها نقش دارد.
اين كار حركت است و درآمد زاست و به دنبال آن بايد از خداوندبركت و توسعه معنوي تقاضا نمود كه اين كار از راه توكل، توسل، دعا، عبادت،پرهيزكاري و رعايت حلال و حرام الهي، پرداخت خمس و زكات و صدقه، قناعت زيبا،برنامهريزي و پسانداز و غيره بدست ميآيد.
پس براي زياد شدن روزي، عوامل زيادياعم از عوامل مادي و معنوي دخيل است تا روزي انسان زياد شود و بركت معنوي پيدا كند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 . كار در اسلام اثر استاد ابراهيمي.
2 . موازنة اسلام بين دين و دنيا، اثر چند تن از محققين.
[1] . قريشي، سيداكبر، قاموس قرآن، تهران: دارالكتبالاسلاميه، چاپ سوم، 1361، ص 82.
[2] . مثنوي معنوي، دفتر اول، ابيات: 912 ـ 914.
[3] . نجم/39.
[4] . الميزان، ج 19، چاپ بيروت، ص 46.
[5] . طه/15.
[6] . شرح: 94 / 7 و 8.
[7] . حر عاملي، محمد بن حسن، وسائلالشيعه، ج 17، ص 7، ح 21845.
[8] . همان، ص 12، ح 2185.
[9] . همان، ص 12، ح 21852.
[10] . همان، ص 13، ح 21856.
[11] . همان، ص 13، ح 21868.
[12] . همان، ص 318، ح 21870.
[13] . محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمة، ج 3، ص 285.
[14] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 6، ص 295.
[15] . طلاق/2 و 3.
[16] . وسايل الشيعه، ج 17، ص 15.
[17] . همان، ح 21924. ص 20.
[18] . مثنوي معنوي، دفتر پنجم، ابيات 2242 ـ 2243، ص 143.
اسري/ 29.
20-نهجالفصاحه، ح 2111، ص 448.