سیمای فاطمه(سلام الله علیها)از دیدگاه قرآن(1)
سیمای فاطمه(سلام الله علیها)از دیدگاه قرآن
اشاره
ماه های جمادی الأولی و جمادی الثانی رنگ و بوی فاطمی(سلام الله علیها)دارند؛ زیراشهادت بانوی بزرگ اسلام، حضرت فاطمة زهرا(سلام الله علیها)در سیزدهم جمادی الأولی[1] یا در سوم جمادی الثانی واقع شده و ولادتش نیز در بیستم جمادی الثانی بوده است.[2]
ازاین رو، برخی از آیات مرتبط به آن حضرت مطرح می شود؛ بدین گونه که اشارة کوتاهی به برخی از آیه های مربوط به وجود مقدس آن حضرت می آید.
آیات مرتبط با فاطمه(سلام الله علیها)
در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که طبق روایات معصومین(علیهم السلام)و نظر برخی مفسران، هرکدام به نوعی (با تنزیل یا تأویل خود) بر عظمت شأن و مقام آن حضرت دلالت می کنند. مرحوم شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی (از علمای قرن دوازدهم هجری) در بیان فضایل و مناقب حضرت زهرا(سلام الله علیها)دو باب مستقل منعقد کرده است؛ یکی تحت عنوان «الآیات النّازلة بشأنها الدّالة علی علوّ مکانها...» و دیگری تحت عنوان «فضائلها المشترکة مع سائر الخمسة و غیرهم فی القرآن» و در آن دو باب به بیش از صد آیة مرتبط با آن حضرت اشاره کرده است[3] که فقط به برخی از آنها به صورت مختصر اشاره می شود.[4]
1. سورة کوثر که در آن، وجود مقدس حضرت زهرا(سلام الله علیها)به عنوان «کوثر» معرفی شده است.
2. سورة آل عمران، آیة 61 که مربوط به داستان مباهله است.
3. سورة شوری، آیة 23 که در آن مودّت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه وآله)به عنوان مزد رسالت معرفی گردیده است.
4. سورة اسراء، آیة 26 که در آن به دادن حق «ذوی القربی» دستور داده شده است و پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)در مقام عمل به آن آیه، در زمان حیاتش «فدک» را به دخترش فاطمه(سلام الله علیها)اعطا کرده است.
5. سورة انسان (هل أتی) که در شأن حضرت فاطمة زهرا و شوهر و فرزندانش(علیهم السلام)نازل شده است.[5]
6. سورةاحزاب، آیة 33 که به عنوان «آیة تطهیر» معروف شده است.[6]
7. سورة قدر، آیات 1 - 3: ]بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ * وَ مَا أَدْرَاكَ مَا لَیلَةُ الْقَدْرِ * لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ[؛ «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم و تو چه می دانی که شب قدر چیست؟ شب قدر، بهتر از هزار ماه است.»
شب قدر که در ظاهر یکی از شبهای 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان است، و قرآن در آن نازل شده، طبق برخی روایات بر وجود مقدس حضرت فاطمه(سلام الله علیها)تطبیق داده شده است، از جمله اینکه امام صادق(علیه السلام)فرموده است: «اللَّيْلَةُ فَاطِمَةُ وَ الْقَدْرُ اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَكَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَتْ فَاطِمَةُ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا؛ منظور از «لیلة» فاطمه و منظور از «قدر» خداست. هر کس فاطمه را به طور کامل بشناسد، در واقع حقیقت شب قدر را درک کرده است و علت نامیده شدن حضرتش به «فاطمه» این است که مردم از شناخت حقیقی او محروم گشته و جدا شده اند.»[7]
در سورة دخان، آیة 3 نیز آمده است: ]لَیْلَةُ المُبَارَکَةُ[ که بر وجود مقدس حضرت زهرا(سلام الله علیها)تطبیق شده است.[8]
8. سورة آل عمران، آیة 37: ]فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِیا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَكَرِیا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یا مَرْیمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یرْزُقُ مَنْ یشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ[؛ «پس پرودگارش او را به صورت نیکویی پذیرفت، و به طرز شایسته ای نشو و نما داد، و زکریا را کفیلِ [رشد و تربیت معنوی] او قرار داد. هر زمان که زکریا در محراب [عبادت] بر او وارد می شد، رزق ویژه ای نزدش می یافت. [روزی در کمال شگفتی] گفت: ای مریم! این رزق ویژه برای تو از کجاست؟! گفت: از سوی خداست، یقیناً خدا هر کس را بخواهد، رزق بی حساب می دهد.»
این آیه دربارة حضرت مریم(سلام الله علیها)نازل شده است؛ ولی طبق روایات متعددی شامل حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)نیز می گردد؛ زیرا در موارد متعدد برای آن حضرت نیز غذای بهشتی نازل شده است، از جمله:
از امام باقر(علیه السلام)روایت شده است: امور خانه بین علی و فاطمه(علیهما السلام)تقسیم شده بود، کارهای بیرون بر عهدة علی(علیه السلام)و امور داخل خانه به عهده فاطمه(سلام الله علیها). روزی حضرت علی(علیه السلام)از فاطمه(سلام الله علیها)پرسید: آیا غذایی در منزل هست؟ گفت: خیر، سه روز است که غذایی در منزل نیست. فرمود: چرا مرا آگاه نساختی؟! عرض کرد: سفارش رسول خدا(صلی الله علیه وآله)است که چیزی از شما درخواست نکنم، فقط هر چه آوردید، آن را بپذیرم. حضرت علی(علیه السلام)از خانه بیرون رفت و یک دینار قرض کرد. در بین راه به مقداد برخورد کرد، پرسید: چه باعث شد که در این ساعت از خانه بیرون شده ای؟ عرض کرد: گرسنگی. فرمود: من یک دینار قرض گرفته ام؛ ولی تو را بر خود مقدم می دارم و آن دینار را به او داد و دست خالی به منزل برگشت. مشاهده کرد که رسول خدا(صلی الله علیه وآله)تشریف آورده و در منزل نشسته اند و فاطمه(سلام الله علیها)مشغول نماز است و میان آنها سینی سرپوشیده ای وجود دارد. وقتی فاطمه از نماز فارغ شد، و سرپوش آن سینی را برداشت، معلوم شد که پر از طعام است.در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که طبق روایات معصومین(علیهم السلام)و نظر برخی مفسران، هرکدام به نوعی (با تنزیل یا تأویل خود) بر عظمت شأن و مقام حضرت زهرا(سلام الله علیها) دلالت می کنند. مرحوم شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی (از علمای قرن دوازدهم هجری) در بیان فضایل و مناقب حضرت زهرا(سلام الله علیها)دو باب مستقل منعقد کرده است؛ یکی تحت عنوان «الآیات النّازلة بشأنها الدّالة علی علوّ مکانها...» و دیگری تحت عنوان «فضائلها المشترکة مع سائر الخمسة و غیرهم فی القرآن» و در آن دو باب به بیش از صد آیة مرتبط با آن حضرت اشاره کرده است.هنگامی که حضرت علی(علیه السلام)آن غذا را دید، از فاطمه پرسید: «أنّی لکِ هذا؟!؛ این غذا از کجا آمده است؟!» فاطمه عرض کرد: «هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یرْزُقُ مَنْ یشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ؛ این از جانب پروردگار است که بدون حساب هر کدام از بندگانش را که بخواهد، روزی می دهد.»
اینجا بود که رسول خدا(صلی الله علیه وآله)فرمود: این جریان همانند زکریا است که کنار محراب مریم(سلام الله علیها)آمد و غذای مخصوصی در آنجا یافت، پرسید: ای مریم! این غذا از کجاست؟ مریم گفت: از ناحیة خداست.
امام باقر(علیه السلام)در ادامة این حدیث فرمود: «فَأَکَلوا مِنْهَا شَهْراً وَ هِیَ الجَفنَةُ الَّتی یَأکُلُ مِنْهَا اَلْقَائِم وَ هِیَ عِنْدَنَا؛ آنان تا یک ماه از غذای آن ظرف مخصوص خوردند و آن همان ظرفی است که قائم(عج) از آن غذا خواهد خورد و اکنون آن ظرف نزد ما می باشد.»[9]
9. سورة آل عمران، آیة 42: ]وَ إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ یا مَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ؛ «و [یاد کنید] هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم! قطعاً خدا تو را برگزیده و [از آلودگیهای ظاهری و باطنی] پاک ساخته، و بر زنان جهانیان برتری داده است.» این آیه گواه بر این است که حضرت مریم(سلام الله علیها)بزرگ ترین شخصیت زن در زمان خود بوده است و این موضوع با آنچه دربارة بانوی بزرگ اسلام، حضرت فاطمه(سلام الله علیها)رسیده که او برترین بانوی جهانیان است، منافاتی ندارد؛ زیرا در روایات متعددی وارد شده است که حضرت زهرا(سلام الله علیها)از تمام زنان عالم، حتی حضرت مریم(سلام الله علیها)برتر می باشد.[10]
در اینجا به سه نمونه روایت اشاره می شود:
الف) سیوطی از طریق «مقاتل» از «ضحاک» از «ابن عباس» از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)روایت کرده اند که فرمود: «أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَادَاتُ عَالَمِهِنَّ: مَرْیَمُ بِنْتَ عِمْرَان وَ آسِیَةُ بِنْتَ مُزاحِم وَ خَدِیجَةُ بِنْتَ خُوَیلِد وَ فاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّد وَ أفضَلُهُنَّ عالماً فَاطِمَةُ؛ چهار زن سادات زنان دوران خود هستند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد که بهتر از زنان همة دوران فاطمه(سلام الله علیها)است.»[11]
ب) شیخ صدوق(رحمه الله)با اسناد خود نقل کرده که رسول خدا(صلی الله علیه وآله)فرموده است: «هر زنی که در شبانه روز پنج نماز واجب را بخواند، روزة ماه رمضان را بگیرد، حج بیت الله را (در صورت استطاعت انجام دهد) زکات مالش را بدهد، از شوهرش اطاعت کند و ولایت علی را قبول نماید، با شفاعت دخترم فاطمه(سلام الله علیها)داخل بهشت می شود؛ زیرا او بانوی زنان تمام دورانهاست.»
سؤال شد: یا رسول الله! فاطمه بانوی زنان زمان خودش است؟ فرمود: مریم دختر عمران آن گونه بود «أَمَّا ابْنَتِي فَاطِمَةُ فَهِيَ سَيِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ وَ إِنَّهَا لَتَقُومُ فِي مِحْرَابِهَا فَيُسَلِّمُ عَلَيْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ وَ يُنَادُونَهَا بِمَا نَادَتْ بِهِ الْمَلَائِكَةُ مَرْيَمَ فَيَقُولُونَ يَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِين؛[12] اما دخترم فاطمه، بانوی زنان تمام زمانها از اولین و آخرین است. هنگامی که او در محراب عبادت می ایستد، هفتاد هزار فرشته از فرشتگان مقرب به وی سلام می دهند و همان گونه که مریم را صدا زده اند، او را صدا می زنند، پس می گویند: ای فاطمه! قطعاً خدا تو را برگزیده و [از آلودگیهای ظاهری و باطنی] پاک ساخته، و بر زنان جهانیان برتری داده است.»
از امام صادق(علیه السلام)نقل شده است که: «إِنَّمَا سُمِّيَتْ فَاطِمَةُ(سلام الله علیها)مُحَدَّثَةً لِأَنَّ الْمَلَائِكَةَ كَانَتْ تَهْبِطُ مِنَ السَّمَاءِ فَتُنَادِيهَا كَمَا تُنَادِي مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَتَقُولُ يَا فَاطِمَةُ اللَّهُ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِينَ يَا فَاطِمَةُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ فَتُحَدِّثُهُمْ وَ يُحَدِّثُونَهَا فَقَالَتْ لَهُمْ ذَاتَ لَيْلَةٍ أَ لَيْسَتِ الْمُفَضَّلَةُ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ؟ فَقَالُوا: إِنَّ مَرْيَمَ كَانَتْ سَيِّدَةَ نِسَاءِ عَالَمِهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَكِ سَيِّدَةَ نِسَاءِ عَالَمِكِ وَ عَالَمِهَا وَ سَيِّدَةَ نِسَاءِ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ؛[13] فاطمه به این دلیل "محدثه"نامیده شده است که فرشتگان از آسمان نازل می شدند و او را نیز همانند مریم دختر عمران صدا می زدند و می گفتند: فاطمه! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان برتری داده است. ای فاطمه! ( به شکرانة این نعمت) برای پروردگار خود خضوع کن و سجده به جای آور و با رکوع کنندگان رکوع کن. شبی فاطمه(سلام الله علیها)به آنان گفت: مگر مریم دختر عمران نیست که بر زنان جهان برتری داده شده است؟ فرشتگان گفتند: مریم بانوی زنان دوران خودش بود؛ ولی تو را خدای متعال بانوی دوران خودت و دوران او و بانوی تمام زنان از اولین و آخرین قرار داده است.»
10. سورة روم، آیات 4 و 5: ]وَیوْمَئِذٍ یفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ * بِنَصْرِ اللَّهِ ینْصُرُ مَنْ یشَاءُ[؛ «و آن روز [که رومیان پیروز شوند] مؤمنان شادمان و خوشحال خواهند شد. به سبب نصرت و یاری خدا، [آری او] هرکس را بخواهد یاری می دهد.» در روایتی که امام صادق(علیه السلام)از طریق پدرانش از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)نقل کرده، آمده است که پیامبر پس از اشاره به «حوراء انسیه» بودن فاطمه و خلقت نوری او قبل از آدم(علیه السلام)فرمود: جبرئیل با یک سیب نزد من آمد و پس از ابلاغ سلام خدا و شنیدن جواب از من گفت: یا محمد! این سیب را خدای سبحان برای تو هدیه داده است، آن را گرفتم و به سینه چسباندم. جبرئیل گفت: یا محمد! خدا می فرماید: آن را بخور! هنگامی که آن را شکافتم، یک نور قوی از آن بیرون زد، ترسیدم. جبرئیل گفت: نترس! بخور! آن نور کسی است در آسمان «منصوره» و در زمین «فاطمه» است. گفتم: به چه علت در آسمان منصوره و در زمین فاطمه نامیده شده است؟ جبرئیل گفت: «سُمِّيَتْ فِي الْأَرْضِ فَاطِمَةَ لِأَنَّهَا فَطَمَتْ شِيعَتَهَا مِنَ النَّارِ وَ فُطِمَ أَعْدَاؤُهَا عَنْ حُبِّهَا وَ هِيَ فِي السَّمَاءِ الْمَنْصُورَةُ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عزَّ وَجَلّ:]وَیوْمَئِذٍ یفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ * بِنَصْرِ اللَّهِ ینْصُرُ مَنْ یشَاءُ[؛ یَعْنِی نَصْرَ فَاطِمَةَ لِمُحِبّیها؛[14] او در زمین فاطمه نامیده شده؛ زیرا شیعیانش از آتش دوزخ جدا و دشمنانش از محبّت او دور شده اند و اما اینکه در آسمان منصوره نامیده شده است از مضمون کلام خدای متعال است که در قرآن می فرماید: و آن روز [که رومیان پیروز شوند] مؤمنان شادمان و خوشحال خواهند شد. به سبب نصرت و یاری خدا، [آری او] هرکس را بخواهد، یاری می دهد.» مقصود آیه یاری کردن فاطمه بر شیعیانش می باشد.
علامه مجلسی!در توضیح روایت مذکور می گوید: شاید این تأویل بر این اساس باشد که کلمة «من بعد» پیش از کلمة «وَ یَومئذٍ» اشاره به روز قیامت دارد.
از این حدیث به ضمیمة بیان علامه مجلسی استفاده می شود که حضرت فاطمه از این جهت در آسمان منصوره نامیده شده است که در قیامت با شفاعت، دوستانش را یاری خواهد کرد و مؤمنان در آن روز به سبب این یاری خوشحال می شوند.
11. سورة الرحمن، آیات 19 تا 22: ]مَرَجَ الْبَحْرَینِ یلْتَقِیانِ* بَینَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یبْغِیانِ * فَبِأَیّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * یخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ[؛ «دو دریای [شیرین و شور] را روان ساخت، در حالی که همواره با هم تلاقی و برخورد دارند؛ [ولی] میان آن دو حایلی است که به هم تجاوز نمی کنند [در نتیجه با هم مخلوط نمی شوند!] پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! از آن دو دریا لؤلؤ و مرجان بیرون می آید.»
در تفسیر آیات فوق میان مفسران نظریه های گوناگونی وجود دارد که تمام آنها مربوط به ظاهر و تنزیل آیات است.[15]
اما در روایات برای این آیات معانی دیگری نیز بیان شده است، از جمله اینکه: دو دریا؛ یعنی حضرت علی و فاطمه(علیهما السلام)و برزخ؛ یعنی پیامبر(صلی الله علیه وآله)و لؤلؤ و مرجان به حسنین(علیهما السلام)تطبیق داده شده است. البته این معنا با معانی دیگری که مفسران گفته اند منافاتی ندارد؛ زیرا کلام آنها مربوط به ظاهر و تنزیل قرآن است و این تفسیر مربوط به باطن و تأویل قرآن.
نقل قول
