سیمای فاطمه(سلام الله علیها)از دیدگاه قرآن( 3)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

سیمای فاطمه(سلام الله علیها)از دیدگاه قرآن( 3)



اشاره


در سوره فرقان، آیه 54 می‌فرماید: ]وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّكَ قَدِیراً[؛ «او (خدا) کسی است که از آب انسان را آفرید، سپس او را نسب و سبب قرار داد (و نسل او را از این دو طریق گسترش داد) و پروردگار تو همواره توانا بوده است.»

در تعیین مصادیق عناوین «بشر»، «نسب» و «صهر» روایات متعدد و مختلفی وارد شده است که با برخی از آنها اشاره می‌شود:

ابن‌سیرین گفته است: «نَزَلَتْ فِی النَّبِیِّ وَ عَلِیٍّ زَوْجِ فَاطِمَةَ وَ هُوَ ابْنُ عَمِّهِ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ فَكَانَ‏ نَسَباً وَ صِهْراً؛[2] این آیه دربارۀ پیامبر و علی، شوهر فاطمه(علیهم السلام) نازل شده است. او پسر عموی پیامبر و شوهر دخترش بوده، پس هم نسب و هم سبب (میان پیامبر و علی(علیه السلام) برقرار بود.»

در روایت دیگر آمده است: «الْبَشَرُ الرَّسُولُ وَ النَّسَبُ فَاطِمَةُ وَ الصِّهْرُ عَلِیٌّ(علیه السلام)؛[3] منظور از «بشر» رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، «نسب» فاطمه(علیها السلام) و «صهر» علی(علیه السلام) است.»

از ابن عباس نقل شده است که در تفسیر آیه فوق گفته: خدای متعال نطفه‌ای سفید و پنهان آفرید، آن را در صلب آدم(علیه السلام) قرار داد، و از صلب او به صلب «شیث»، و از آن به صلب «انوش» و بعد به صلب «قینان» انتقال داد، سپس از طریق صلبهای با کرامت و رحمهای پاک انتقال داد تا اینکه در صلب «عبدالمطلب» قرار گرفت، و در آنجا آن را به دو بخش تقسیم شد؛ نصف آن در صلب «عبدالله» و نصف دیگر را در صلب «ابی‌طالب» قرار داد و آن «سلاله» است، سپس از عبدالله، محمد(صلی الله علیه و آله) و از ابی‌طالب، علی(علیه السلام) متولد شد. این است تفسیر کلام خدا: ]وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً[؛ منظور از «صهر»، شوهر فاطمه بنت محمد(صلی الله علیه و آله) است، پس علی از محمد و محمد از علی است، و حسن و حسین و فاطمه(علیهم السلام) خویشاوند نسبی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) خویشاوند سببی او می‌باشند.»[4]

26. در سوره نور،‌ آیه 10 می‌فرماید: ]وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِیم[؛ «اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نبود (بسیاری از شما گرفتار مجازات سخت الهی می‌شدید) و او توبه‏پذیر و حکیم است.»

این آیه پس از بیان حکم «لعان» واقع شده است. در برخی از روایات، وجود مقدس پیامبر، علی و فاطمه(علیهم السلام) و ولایت امامان معصوم(علیهم السلام) نیز از مصادیق فضل و رحمت خدا شمرده شده است.

زراره از امام باقر(علیه السلام) و حمران از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده‌اند که هر دو امام در تفسیر این آیه فرموده‌اند: «فَضْلُ اللَّهِ رَسُولُهُ وَ رَحْمَتُهُ وَلَایَةُ الْأَئِمَّةِ(علیهم السلام)؛[5] منظور از فضل خدا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و منظور از رحمت خدا، ولایت امامان(علیهم السلام) است.»

از ابن عباس و محمد بن مجاهد روایت شده که در تفسیر آیه مورد بحث گفته‌اند: «فَضْلُ اللَّهِ مُحَمَّدٌ(صلی الله علیه و آله) وَ رَحْمَتُهُ عَلِیٌّ(علیه السلام) وَ قِیلَ فَضْلُ اللَّهِ عَلِیٌّ(علیه السلام) وَ رَحْمَتُهُ فَاطِمَةُ(علیها السلام)؛[6] منظور از فضل خدا، محمد(صلی الله علیه و آله) و رحمت خدا، علی(علیه السلام) است. و گفته شده که مراد از فضل خدا، علی(علیه السلام) و رحمت خدا، فاطمه(علیها السلام) است.»

27. در سوره نساء، آیه 83 نیز پس از ملامت بر شایع‌کنندگان اخبار بدون تحقیق، می‌فرماید:]وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا[؛ «اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عده کمی، همگی از شیطان پیروی می‌کردید (و گمراه می‌شدید).»

در تفسیر این آیه نیز مثل آیه پیشین روایاتی نقل شده است که معصومین(علیهم السلام) از مصادیق فضل و رحمت خدا معرفی شده‌اند.[7]

28. در سوره سجده، آیه 16 پس از بیان دو مورد از اوصاف مؤمنان حقیقی، می‌فرماید: ]تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون‏[؛ «پهلوهایشان از بسترها [در دل شب] دور می‌شود و (و برمی‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند، و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.»

در تفسیر این آیه روایات بسیاری در فضیلت سحرخیزی و نمازشب وارد شده است که در یکی از آنها، نزول این آیه به شب زفاف حضرت علی و فاطمه(علیهما السلام) و تهجد و نمازشب آنان مرتبط شده، و آن روایتی است که ابن شهر آشوب در بیان جریان عروسی حضرت فاطمه(علیها السلام) نقل کرده است که: فردای شب زفاف، هنگام صبح، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به منزل امام علی رفت و صدا زد: «السَّلَامُ عَلَیْكُمْ أَدْخُلُ رَحِمَكُمُ اللَّهُ؛اسماء در را باز کرد و حضرت وارد شد. دید علی و زهرا(علیهما السلام) خوابیده‌اند. در اینجا خدای مهربان با نازل کردن آیه فوق، برنامه تهجد و نمازِ شبِ گذشته عروس و داماد را به پیامبرش خبر داد. حضرت از علی(علیهما السلام) پرسید: «کیف وجدت اهلک؛ همسرت را چگونه یافتی؟» عرض کرد: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ؛ برای طاعت خدا یاور خوبی است» سپس از فاطمه(علیها السلام) پرسید، عرض کرد: «خیرُ بعلٍ؛ بهترین شوهر است.»

حضرت برای آنان چنین دعا کرد: «اللَّهُمَّ اجْمَعْ شَمْلَهُمَا وَ أَلِّفْ بَیْنَ قُلُوبِهِمَا وَ اجْعَلْهُمَا وَ ذُرِّیَّتَهُمَا مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ وَ ارْزُقْهُمَا ذُرِّیَّةً طَاهِرَةً طَیِّبَةً مُبَارَكَةً وَ اجْعَلْ فِی ذُرِّیَّتِهِمَا الْبَرَكَةَ وَ اجْعَلْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِكَ إِلَى طَاعَتِكَ وَ یَأْمُرُونَ بِمَا یُرْضِیكَ؛[8] خدایا! امور پراکندۀ این عروس و داماد را جمع گردان، و میان قلبهایشان الفت قرار ده! خودشان و فرزندانشان را از وارثان بهشت پر نعمت قرار بده، اولاد پاک و بابرکت به آنها عنایت فرما و در نسل‏شان برکت قرار ده و آنان را امامانی قرار بده که به دستور تو مردم را به سوی اطاعت تو راهنمایی کنند و به اموری که موجب خشنودی توست، فرمان دهند.»

29. در سورۀ تکویر - که برخی از اوصاف قیامت را بیان می‌کند - آیۀ 7 می‌فرماید: ]وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ[؛ «و در آن هنگام که هر کس [با همسان خود] قرین گردد.»

دربارۀ اینکه مفاد این آیه چیست، مفسران احتمالاتی مطرح کرده‌اند، از جمله اینکه: اهل بهشت با حوریان تزویج می‌کنند و اهل جهنم با شیاطین قرین می‌شوند.[9]

در این مورد ابوجارود از امام باقر(علیه السلام) روایت کرده است که: حضرت در تفسیر این آیه می‌فرماید: «أَمَّا أَهْلُ الْجَنَّةِ فَزُوِّجُوا الْخَیْرَاتِ الْحِسَانَ وَ أَمَّا أَهْلُ النَّارِ فَمَعَ كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ شَیْطَانٌ یَعْنِی قُرِنَتْ نُفُوسُ الْكَافِرِینَ وَ الْمُنَافِقِینَ بِالشَّیَاطِینِ فَهُمْ قُرَنَاؤُهُم‏؛[10] اما اهل بهشت با [حوریان] خوب زیبا ازدواج می‌کنند، و اما اهل دوزخ،‌ همراه هر انسانی از آنها یک شیطان قرار می‌گیرد؛ یعنی افراد کافر و منافق در کنار شیاطین هستند.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

علامه طباطبایی(ره) پس از نقل این روایت، می‌گوید: ظاهر این است که از کلمۀ «یعنی» به بعد، از کلام راوی باشد.[11]

و از ابن عباس روایت شده که در تفسیر این آیه گفته است: هر مؤمنی که از صراط گذشت [و به در بهشت رسید] در همان دروازۀ بهشت، خدا برای او چهار زن از زنان زیبا و هفتاد هزار حوری از حوریان بهشت تزویج فرماید؛ اما به جز علی بن ابی‌طالب(علیه السلام)؛چون او در دنیا شوهر فاطمه(علیها السلام) بوده، در آخرت نیز شوهر اوست و او در بهشت همسری از زنان دنیا جز فاطمه نخواهد داشت؛ ولی از حوریان بهشت هفتاد هزار حوری دارد که هر یک از آنها هفتاد هزار خدمتگذار دارد.»[12]

30. در سورۀ انسان،‌ آیه 13 ضمن بیان نعمتهای اهل بهشت می‌فرماید: ]مُتَّكِئِینَ فِیها عَلَى الْأَرائِكِ لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً[؛ «در بهشت بر تختهای زیبا تکیه کرده‌اند، نه آفتاب را در آنجا می‌بینند و نه سرما را.»

در تفسیر این آیه از ابن عباس نقل شده است: بعد از آنکه اهل بهشت در آن ساکن شدند، نور درخشانی مثل خورشید می‌بینند که تمام بهشت را روشن می‌سازد، پس عرض می‌کنند: خدایا! تو در قرآن نازل شده بر پیامبرت فرموده‌ای در بهشت آفتاب نمی‌بینند؟! جبرئیل از طرف خدا می‌گوید: «لَیْسَ هَذِهِ بِشَمْسٍ وَلَكِنَّ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ ضَحِكَا فَأَشْرَقَتِ الْجِنَانُ مِنْ نُورِهِمَا؛[13] این نور خوشید نیست؛ بلکه علی و فاطمه(علیهما السلام) خندیدند و بهشت از نور آنها روشن گشت.»

31. در سوره طه، آیه 132 خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید:]وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى[؛ ‏«خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش! از تو روزی نمی‌خواهیم (؛ بلکه) ما به تو روزی می‌دهیم و عاقبت نیک برای تقواپیشگان است.»

امام باقر(علیه السلام) از امام زین العابدین(علیه السلام) در تفسیر این آیه روایت فرموده است: «نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ(علیهم السلام) كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) یَأْتِی بَابَ فَاطِمَةَ كُلَّ سُحْرَةٍ فَیَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْكُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ الصَّلَاةَ یَرْحَمُكُمُ اللَّهُ ]إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً[[14]؛ آیه فوق در حق علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) نازل شده است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) [در مقام عمل به این آیه] هر سحر به در خانۀ فاطمه(علیها السلام) می‌آمد و می‌فرمود: «السلام علیکم اهل‌البیت و رحمة الله و برکاته» شما را به نماز (شب) دعوت می‌کنم، خدا شما را رحمت کند! بعد از آن آیه تطهیر را تلاوت می‌کرد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

حاکم حسکانی (از مفسران سنی) نیز قریب به همین مضمون را از «ابوالحمراء» خادم پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) روایت کرده و در پاورقی آن نیز چندین روایت از طرق مختلف سنی و شیعه نقل شده که روایت فوق یکی از آنهاست.[15]

32. در سورۀ فجر، آیات 1 - 3 می‌فرماید: ]وَ الْفَجْرِ وَ لَیالٍ عَشْرٍ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ[؛ «به سپیده دم سوگند! و به شبهای دهگانه، و به زو ج و فرد!»

واژه «فجر» در لغت به معنی شکافتن است.‌ از‌ آنجا که نور صبح، تاریکی شب را می‌شکافد، از آن به «فجر» تعبیر شده است و «شفع» به معنی ضمیمه کردن چیزی به مثل خودش می‌باشد که از آن به «زوج» تعبیر می‌شود.[16]

در تعیین مصادیق فجر، ده شب و زوج و فرد، اختلاف شدیدی میان مفسران وجود دارد و برای هر کدام از این کلمات مصادیق بسیاری ذکر کرده‌اند، به خصوص درباره «شفع و وتر» حدود سی و شش احتمال ذکر شده که در مورد برخی از آنها روایاتی نیز وجود دارد که از نوع تأویل یا باطن قرآن محسوب می‌شود.[17]

یکی از این نوع احادیث، حدیثی است که جابر بن یزید جعفی از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده است: «قَوْلُهُ تَعَالَى:]وَ الْفَجْرِ[هُوَ الْقَائِمُ ]وَ اللَّیَالِی الْعَشْرُ[الْأَئِمَّةُ(علیهم السلام) مِنَ الْحَسَنِ إِلَى الْحَسَنِ ]وَ الشَّفْعِ[أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ(علیهما السلام) ]وَ الْوَتْرِ[هُوَ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَرِیكَ لَهُ؛[18] در کلام خدای عزوجل که فرموده است: قسم به فجر، امام غایب(علیه السلام) منظور است و از شبهای دهگانه،امام حسن مجتبی تا امام حسن عسکری(علیه السلام) هستند، و مقصود از شفع، امیرمؤمنان و فاطمه(علیهما السلام) می‌باشند و وتر عبارت است از خدای یگانه که شریکی برای او نیست.»

33. در سورۀ فرقان، آیه 74 ضمن معرفی «عباد الرحمن» و بندگان خاص خدا، می‌فرماید: ]وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً[؛ «و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرار ده، و ما را برای پرهیزکاران پیشوا گردان!» معلوم است که این آیه و آیات قبل از آن اوصاف گروه ممتاز مؤمنان را که در صف مقدم قرار دارند، تحت عنوان «عباد الرحمن» بیان می‌کند که در رأس آن چهارده معصوم(علیهم السلام) هستند. همچنان که در روایات متعدد به این مطلب اشاره شده است، از جمله:

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه فرموده است: «هَذِهِ فِینَا؛[19] این آیه دربارۀ ما(اهل بیت) است.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در حدیثی دیگر، ابان بن تغلب می‌گوید: مقصود این آیه را از امام صادق(علیه السلام) سؤال کردم، فرمود: «نَحنُ هُم أَهلُ البَیتِ؛[20] ما اهل‏بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) همان کسانی هستیم که در این آیه آمده است.»

ابوسعید خدری در تفسیر این آیه می‌گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «قُلْتُ [لِجَبْرَئِیلَ: یَا جَبْرَئِیلُ‏] مَنْ أَزْوَاجُنَا؟ قَالَ: خَدِیجَةُ. قَالَ: قُلْتُ: وَ مَنْ ذُرِّیَّاتُنَا؟ قَالَ: فَاطِمَةُ. قُلْتُ: وَ مَنْ قُرَّةُ أَعْیُنٍ؟ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ. قُلْتُ: وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً [وَ مَنْ لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً]؟ قَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی‏طَالِبٍ(علیه السلام)؛[21] به جبرئیل گفتم: ای جبرئیل! زنان ما کیست؟ گفت: خدیجه. گفتم: ذریّۀ ما کیست؟ گفت: فاطمه(علیها السلام). گفتم: نور چشمان کیست؟ گفت: حسن و حسین(علیهما السلام). گفتم: امام برای متقیان کیست؟ گفت: علی بن ابی‏طالب(علیه السلام).»

از سعید بن جبیر نیز در تفسیر آیه مورد بحث روایت شده است که گفته: به خدا سوگند! این آیه دربارۀ امیرمؤمنان(علیه السلام) نازل شده است، و اکثر دعای او این چنین بود: «رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا یَعْنِی فَاطِمَةَ وَ ذُرِّیَّاتِنا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ قُرَّةَ أَعْیُنٍ! قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): وَ اللَّهِ مَا سَأَلْتُ رَبِّی وَلَداً نَضِیرَ الْوَجْهِ وَ لَا سَأَلْتُهُ وَلَداً حَسَنَ الْقَامَةِ وَلَكِنْ سَأَلْتُ رَبِّی وُلْداً مُطِیعِینَ لِلَّهِ خَائِفِینَ وَجِلِینَ مِنْهُ حَتَّى إِذَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ وَ هُوَ مُطِیعٌ لِلَّهِ قَرَّتْ بِهِ عَیْنِی...؛[22] خدایا! از همسرانمان؛ یعنی فاطمه، و فرزندانمان؛ یعنی حسن و حسین، مایۀ روشنی چشمانمان قرار ده! امیرمؤمنان(علیه السلام) فرموده: من در دعایم از خدا فرزند زیباروی و خوش‏قامت نخواسته‏ام؛ لکن فرزندانی خواسته‌ام که مطیع و ترسان از خدا باشند که هرگاه آنان را ببینم که مطیع خدایند، چشمم روشن گردد.»

از این نوع روایات معلوم می‌شود که معصومین(علیهم السلام) از روشن‌ترین مصادیق آیه می‌باشند؛ ولی این مانع از گسترش مفهوم آیه نخواهد بود، لذا ممکن است مؤمنان راستین دیگر نیز (با اختلاف درجات) از مصادیق (درجۀ پایین‏تر) آیۀ مورد بحث و آیات مشابه باشند؛ چون می‌دانیم که مورد آیه و شأن نزول آن، مخصص مفهوم آیه نمی‌باشد.

34. در سورۀ بقره، آیات 136 - 137 می‌فرماید: ]قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ‏ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا، وَ ما أُنْزِلَ إِلى‏ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسى‏ وَ عِیسى‏ وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ، لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون‏ * فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ‏ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاق‏ فَسَیَكْفِیكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ[؛ «بگویید: ما به خدا ایمان آوردیم و به آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان او نازل گردید، و (همچنین) آنچه به موسی و عیسی و پیامبران (دیگر) از طرف پروردگار داده شده است، و در میان هیچ یک از آنها جدایی قائل نمی‌شویم و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم (و تعصبات نژادی و اغراض شخصی، سبب نمی‌شود که بعضی را بپذیریم و بعضی را رها کنیم) * اگر آنها نیز به مانند آنچه شما ایمان آورده‌اید، ایمان بیاورند، هدایت یافته‌اند. و اگر سرپیچی کنند، از حق جدا شده‌اند.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در تفسیر این دو آیه از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است که می‏فرماید: «إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ جَرَتْ بَعْدَهُمْ فِی الْأَئِمَّةِ(علیهم السلام) ثُمَّ یَرْجِعُ الْقَوْلُ مِنَ اللَّهِ فِی النَّاسِ، فَقَالَ ]فَإِنْ آمَنُوا[؛ یَعْنِی النَّاسَ ]بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ[؛ یَعْنِی عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ(علیهم السلام) ]فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ[؛[23] «مقصود از خطاب «قولوا» در این آیه: علی، فاطمه، حسن، حسین(علیهم السلام) است و بعد از ایشان در حق امامان دیگر جاری شده، سپس خطاب خدا به مردم متوجه می‌شود و می‌فرماید: اگر (مردم نیز) مثل شما (به علی، فاطمه، حسن و حسین و بقیه امامان معصوم(علیهم السلام)) ایمان آورند، هدایت یافته‌اند و اگر روگردانده و سرپیچی کنند [از راه حق جدا شده و] در راه خلاف و دشمنی قرار گرفته‌اند.»

از این حدیث معلوم می‌شود که خطاب آیه، در درجه اول و به طور مستقیم به معصومین(علیهم السلام) متوجه شده و در درجه دوم به عموم مسلمانان. به عقیدۀ علامه طباطبایی(ره) از آیه این مطلب نیز استفاده می‌شود.

ایشان پس از نقل روایت فوق، می‌گوید: این مطلب از وقوع خطاب این آیه در ذلّ دعای ابراهیم(علیه السلام) استفاده می‌شود؛ چون در آیه 128 همین سوره از زبان حضرت ابراهیم(علیه السلام) که بعد از بنای کعبه دعا نموده، آمده است:]رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَك[(معلوم است که چهارده معصوم(علیهم السلام) از نسل حضرت ابراهیم(علیه السلام) هستند) و این با عمومیت خطاب به تمام مسلمانان که همه مکلفند بگویند: ]آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِل‏...[منافات ندارد؛ زیرا این گونه خطابات (به لحاظ مراتب و درجات) هم خصوصیّت دارند و هم عمومیت، به خاطر اینکه ایمان مردم مراتب و درجات مختلفی دارد.»[24]

35. در سورۀ مؤمنون، ‌آیه 111 می‌فرماید: ]إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ[؛ «امروز (قیامت) من آنها (بندگانی که می‌گفتند: ]آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِل‏...[) را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم. آنها پیروز و رستگارند.»

در تفسیر این آیه از عبدالله بن مسعود نقل شده که گفته است: «یَعْنِی صَبَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی‏طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ(علیهم السلام) فِی الدُّنْیَا عَلَى الطَّاعَاتِ وَ عَلَى الْجُوعِ وَ عَلَى الْفَقْرِ وَ صَبَرُوا عَلَى الْبَلَاءِ لِلَّهِ فِی الدُّنْیَا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ؛[25] مقصود آیه علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) است که در دنیا بر انجام طاعات و گرسنگی و فقر صبر کردند، و همچنین بر مشکلات و گرفتاریهای دنیا برای رضای خدا صبر کردند، لذا آنان حتماً پیروز و رستگارند.»

36. در سورۀ حج، آیۀ 54 می‌فرماید:]وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ[؛ «و خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به سوی صراط مستقیم هدایت می‌کند.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

حاکم حسکانی (از مفسران اهل‌سنّت) در تفسیر این آیه از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ عَلِیّاً وَ زَوْجَتَهُ وَ أَبْنَاءَهُ حُجَجَ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ هُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فِی أُمَّتِی مَنِ اهْتَدَى بِهِمْ هُدِیَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیم‏؛[26] خداوند، علی و همسرش (فاطمه) و دو فرزندش (حسن و حسین)(علیهم السلام) را حجت الهی بر مردم قرار داده است، و آنان دروازه‌های علم در امت من هستند. هر کس که به وسیلۀ آنان هدایت شود [و راهنمایی آنان را بپذیرد، در واقع] به صراط مستقیم هدایت شده است.»

جابر در روایتی دیگر می‌گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اهْتَدُوا بِالشَّمْسِ، فَإِذَا غَابَ الشَّمْسُ فَاهْتَدُوا بِالْقَمَرِ، فَإِذَا غَابَ الْقَمَرُ فَاهْتَدُوا بِالزُّهَرَةِ، فَإِذَا غَابَتِ الزُّهَرَةُ فَاهْتَدُوا بِالْفَرْقَدَیْنِ. فَقِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الشَّمْسُ وَ مَا الْقَمَرُ وَ مَا الزُّهَرَةُ وَ مَا الْفَرْقَدَانِ قَالَ: الشَّمْسُ أَنَا، وَ الْقَمَرُ عَلِیٌّ وَ الزُّهَرَةُ فَاطِمَةُ، وَ الْفَرْقَدَانِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ؛ به وسیله خورشید راهنمایی شوید، هرگاه خورشید غایب شد، از ماه راهنمایی بگیرید، اگر ماه غایب شد، از زهره راهنمایی بگیرید، و اگر زهره غایب شد، با دو فرقدان راهیابی کنید. عرض کردند: ای رسول خدا! منظورتان از شمس، قمر، زهره و فرقدان چیست؟ فرمود: خورشید منم، ماه علی، زهره فاطمه و دو فرقد حسن و حسین(علیهم السلام).»

37. در سوره انفطار، آیه 13 و سوره مطففین آیه 22 می‌فرماید: ]إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیم[؛ «به یقین نیکان در نعمتی فراوانند».

«ابرار» جمع «بارّ» و «برّ»، به معنی شخص نیکوکار است که هم از نظر اعتقادی عقیدۀ صحیحی دارد و هم از نظر عملی نیّت خیر و اعمال صالح. اگرچه مفهوم آیه وسیع است و «ابرار» شامل نیکوکاران غیر معصوم نیز می‌شود؛ ولی در درجه اول و در رأس همه نیکوکاران، حضرات معصومین(علیهم السلام) قرار دارند. همچنان که که از امام حسن مجتبی(علیه السلام) روایت شده است که می‌فرماید: «كُلَّما فِی كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِن قَولِهِ: «إِنَّ الْأَبْرارَ» فَوَ الله مَا أَرَادَ بِهِ اِلَّا عَلِى بنِ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ اَنَا وَ الحُسَینُ؛[27]هر جا در قرآن مجید «انّ الابرار» آمده است، به خدا سوگند! مقصود از آن جز علی بن ابی‌طالب و فاطمه و من و حسنین(علیهم السلام) نیست.»

38. در سوره مطففین، ضمن بیان نعمتهای بهشتی «ابرار»، در آیات 25 –28 می‌فرماید: ]یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ *خِتامُهُ مِسْكٌ وَ فِی ذلِكَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ *وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ *عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ[؛ «آنها از شراب (طهور) زلال دست نخورده و سربسته‌ای سیراب می‌شوند. مهری که بر آن نهاده شده از مُشک است، و در این (نعمتهای بهشتی) راغبان باید بر یکدیگر پیشی گیرند. این شراب (طهور) آمیخته با «تسنیم» است؛ همان چشمه‌ای که مقرّبان از آن می‌نوشند.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

از این آیات استفاده می‌شود که «تسنیم» برترین شراب طهور بهشتی است که «مقربان» آن را می‌نوشند؛ ولی برای «ابرار» مقداری از آن را با «رحیق مختوم» که نوع دیگری از شراب طهور بهشتی است، می‌آمیزند!

معلوم می‌شود که مقام مقرّبان بالاتر از ابرار است و نسبت میان آن دو «عموم و خصوص مطلق» می‌باشد، و حضرات معصومین(علیهم السلام) همان گونه که در رأس ابرار قرار دارند، در رأس مقرّبان نیز هستند.

حاکم حسکانی با سند خود از جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در تفسیر تسنیم روایت کرده که فرموده است: «هُوَ أَشْرَفُ شَرَابِ الْجَنَّةِ یَشْرَبُهُ آلُ مُحَمَّدٍ، وَ هُمُ الْمُقَرَّبُونَ السَّابِقُونَ: رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی‏طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ وَ ذُرِّیَّتُهُمُ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِیمَانٍ؛[28] آن (تسنیم) بهترین شراب بهشتی است که آل محمد(علیهم السلام) آن را می‌نوشند و آنان همان مقربان سابقان[29] هستند که عبارتند از: رسول خدا و علی بن ابی‌طالب و خدیجه و از ذریه آنان؛ کسانی که با ایمان از ایشان پیروی کردند.»

39. در سورۀ تحریم، آیه 8 می‌فرماید: ]یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعى‏ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیر[؛ «در آن روز (قیامت) خداوند پیامبر و کسانی را که به او ایمان آوردند، خوار نمی‌کند. این در حالی است که نورشان پیشاپیش آنان و از سمت راستشان در حرکت است، و می‌گویند: پروردگارا! نور ما را کامل کن و ما را ببخش که تو بر هر چیزی توانایی.»

در تفسیر این آیه از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است: روزی در حضور پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بودم، حضرت روی خود را به سوی علی(علیه السلام) برگرداند و فرمود: ای ابالحسن! آیا بشارتت بدهم؟! عرض کرد: بلی، یا رسول الله! فرمود: «هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّهُ قَدْ أَعْطَى شِیعَتَكَ وَ مُحِبِّیكَ سَبْعَ خِصَالٍ الرِّفْقَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْأُنْسَ عِنْدَ الْوَحْشَةِ وَ النُّورَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ وَ الْأَمْنَ عِنْدَ الْفَزَعِ وَ الْقِسْطَ عِنْدَ الْمِیزَانِ وَ الْجَوَازَ عَلَى الصِّرَاطِ وَ دُخُولَ الْجَنَّةِ قَبْلَ النَّاسِ ]نُورُهُمْ یَسْعى‏ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِم[؛[30] این جبرئیل است که از طرف خدای ذوالجلال به من خبر می‌دهد که هفت چیز به شیعیان و دوستان تو عطا کرده است: راحتی به هنگام مرگ، انس [با خدا] به هنگام وحشت و ترس، نور روشنایی در ظلمت و تاریکی، امنیت و آرامش به هنگام فزع [قیامت]، عدل و دادگری [همراه با گذشت] نزد میزان، جواز عبور از صراط و داخل شدن به بهشت قبل از مردم، و نورشان پیشاپیش آنان و از سوی راستشان حرکت می‌کند.»

از ابن عباس روایت کرده‌اند که آیه فوق را چنین تفسیر کرده است:‌ «]یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَ[لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ مُحَمَّداً ]وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ[لَا یُعَذَّبُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی‏طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ ]نُورُهُمْ یَسْعى[‏ یُضِی‏ءُ عَلَى الصِّرَاطِ لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ مِثْلَ الدُّنْیَا سَبْعِینَ مَرَّةً فَیَسْعَى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ یَسْعَى عَنْ أَیْمَانِهِمْ وَ هُمْ یَتَّبِعُونَهَا فَیَمْضِی أَهْلُ بَیْتِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ زُمْرَةً عَلَى الصِّرَاطِ مِثْلَ الْبَرْقِ الْخَاطِفِ ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ الرِّیحِ ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ ثُمَّ یَمْضِی قَوْمٌ مِثْلَ الْمَشْیِ ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ الْحَبْوِ ثُمَّ قَوْمٌ‏ مِثْلَ الزَّحْفِ وَ یَجْعَلُهُ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ عَرِیضاً وَ عَلَى الْمُذْنِبِینَ دَقِیقاً. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ]یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا[حَتَّى نَجْتَازَ بِهِ عَلَى الصِّرَاطِ قَالَ: فَیَجُوزُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ(علی� �� � السلام) فِی هَوْدَجٍ مِنَ الزُّمُرُّدِ الْأَخْضَرِ وَ مَعَهُ فَاطِمَةُ(علیها السلام)عَلَى نَجِیبٍ مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ حَوْلَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ حَوْرَاءَ كَالْبَرْقِ اللَّامِعِ؛[31] منظور از «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَ‏» یعنی خدا محمد(صلی الله علیه و آله) را عذاب نمی‌کند، «وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ»یعنی علی بن ابی‏طالب و فاطمه و حسن و حسین و حمزه و جعفر(علیهم السلام) را هم عذاب نمی‌کند، «نُورُهُمْ یَسْعى»یعنی برای علی و فاطمه در صراط، نورشان در پیشاپیش آنان هفتاد برابر نور دنیا روشنایی می‌دهد و از طرف راستشان حرکت می‌کند و آنان با آن می‌روند، لذا اهل‏بیت محمد(صلی الله علیه و آله) مثل برق خیره کننده با سرعت از صراط می‌گذرند، بعد گروهی مثل باد می‌گذرند، بعد گروهی مثل دویدن اسب و گروهی مثل پیاده از صراط می‌گذرند، و سپس گروهی با دست و زانو و گروهی به صورت نشسته (مثل بچه) جستان و خیزان می‌روند و خدای عادل و حکیم صراط را بر مؤمنان عریض و پهن قرار می‌دهد و بر گنهکاران باریک.

خدا در ادامه این آیه فرموده است: ]یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا[ «می‌گویند: پروردگارا! نور ما را کامل کن تا به وسیلۀ آن از صراط بگذریم.» ابن عباس در ادامه گفته است: امیرمؤمنان(علیه السلام) در هودجی از زمرد سبز به همراه فاطمه(علیها السلام) بر «نجیبی» از یاقوت سرخ با هفتاد حوری در کنارش همانند برق درخشان از صراط می‌گذرند.»

40. در سوره آل عمران، آیه 185 می‌فرماید: ]فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فاز[؛ «آنها که از آتش (دوزخ) دور شده، به بهشت وارد شوند، نجات یافته و رستگار شده‌اند.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در تفسیر این آیه از ابوبصیر نقل کرده‌اند که امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: در قیامت، ابتدا محمد(صلی الله علیه و آله) را می‌خوانند، لباس گلگون بر او می‌پوشانند و در طرف راست عرش قرار می‌گیرد. بعد ابراهیم(علیه السلام) را می‌خوانند، لباس سفید بر اندامش می‌پوشانند و در طرف چپ عرش قرار می‌گیرد، پس از آن علی(علیه السلام) را می‌خوانند، لباس گلگون بر قامتش می‌پوشانند و در طرف راست پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) قرار می‌گیرد، سپس اسماعیل(علیه السلام) را می‌خوانند، لباس سفید بر وی می‌پوشانند و در طرف چپ ابراهیم(علیه السلام) قرار می‌گیرد، بعد حسن(علیه السلام) را می‌خوانند، لباس گلگون بر اندامش می‌پوشانند و در طرف راست امیرمؤمنان(علیه السلام) قرار می‏گیرد، پس از او حسین(علیه السلام) را می‌خوانند، لباس گلگون بر قامتش می‌پوشانند و در طرف راست حسن(علیه السلام) قرار می‏گیرد، سپس سایر امامان معصوم(علیهم السلام) را می‌خوانند، لباسهای گلگون بر آنان می‏پوشانند و به ترتیب در طرف راست همدیگر قرار می‏گیرند، بعد شیعیان را می‌خوانند، در مقابل آنان می‌ایستند، سپس فاطمه(علیها السلام) و زنانی از ذریه و شیعیانش خوانده می‌شوند و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند. در اینجا منادی از طرف خدا از عرش و افق اعلی صدا می‌زند: «نِعْمَ الْأَبُ أَبُوكَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ إِبْرَاهِیمُ وَ نِعْمَ الْأَخُ أَخُوكَ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ نِعْمَ‏ السِّبْطَانِ سِبْطَاكَ وَ هُمَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ نِعْمَ الْجَنِینُ جَنِینُكَ وَ هُوَ مُحَسِّنٌ وَ نِعْمَ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ ذُرِّیَّتُكَ وَ هُمْ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (اسامی امامان)وَ نِعْمَ الشِّیعَةُ شِیعَتُكَ أَلَا إِنَّ مُحَمَّداً وَ وَصِیَّهُ وَ سِبْطَیْهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ هُمُ الْفَائِزُونَ ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى الْجَنَّةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ ]فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ[.[32]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پی‌نوشت :

[1]. با توجه به آنکه در مقاله قبلی به 24 مورد از این نوع آیات اشاره شد، در اینجا از شماره 25 شروع می‌شود. لازم به ذکر است که اکثر این آیات به حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) اختصاص ندارد؛ بلکه به معصومین دیگر نیز مرتبط است.

[2]. بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق، ج 43، ص 106، ح22.

[3]. همان.

[4]. تفسیر فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1410ق، ص 292.

[5]. تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود، چاپخانه علمیه، تهران،1380ق، ج 1، ص 260؛ البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی، بنیاد بعثت، ‌تهران، چاپ اول، 1416ق، ج 4، ص 52؛ القرآن و فضائل اهل‌البیت، محمد صالحی اندیمشکی، انتشارات ذوی القربی، قم، چاپ اول، 1383ش، ص 350.

[6]. القرآن و فضائل اهل‌البیت، ص 350؛ البرهان، ج 4، ص52.

[7]. البرهان، ج 2، صص 137 و 138؛ تفسیر عیاشی، ج 1، صص 260 - 261؛ تفسیر نور الثقلین، عبدعلی عروسی حویزی، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415ق، ج 1، ص523.

[8]. مناقب آل ابی‏طالب(علیهم السلام)، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 356؛ تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص229؛ کنز الدقائق و بحر الغرائب، محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1368ش، ج 10، صص 294 - 295.

[9]. المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ پنجم، 1417ق، ج 20، ص 214.

[10]. همان، ص 216؛ تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، در الکتاب، قم، ‌چاپ چهارم، 1367ش، ج 2، ص 407.

[11]. المیزان، ج 20، ص 216.

[12]. البرهان، ج 5، ص 591؛ مناقب، ج 3، صص 324 - 325.

[13]. تفسیر نور الثقلین، ج 5، ص 480؛ البرهان، ج 5، ص552؛ مناقب، ج 3، ص 329.

[14]. البرهان، ج 3، ص 790؛ بحار الانوار، ج 25، صص219-220؛ تأویل الآیات الظاهرۀ، سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1409ق، صص 316 - 317.

[15]. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبیدالله بن احمد حسکانی، تحقیق: محمدباقر محمودی، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1411ق، ج 1، صص 497 - 498.

[16]. مفردات الفاظ قرآن، راغب اصفهانی، دار القلم، دمشق، الدار الشامیه، بیروت، چاپ اول، 1412ق، ص 625(فجر) و ص 457 (شفع).

[17]. المیزان، ج 20، صص 279 - 286.

[18]. تأویل الآیات الظاهرۀ، ص 766؛ البرهان، ج 5، ص 650.

[19]. تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 43، ح 138.

[20]. همان، ح 140؛ تفسیر فرات کوفی، ص 294، ح 398؛ البرهان، ج 4، ص 155، ح 3.

[21]. تفسیر فرات کوفی، صص 294 - 295، ح 399؛ البرهان، ج 4، 156، ح 7.

[22]. تفسیر نور الثقلین ج 4، ص 44، ح 146؛ بحار الانوار، ج 43، ص279.

[23]. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج 1، صص 415 - 416، ح 19؛ القرآن و فضائل اهل البیت، ص 21؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 62؛ المیزان، ج 1، صص 314 - 315.

[24]. المیزان، ج 1، ص 315.

[25]. مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 120؛ القرآن و فضال اهل البیت، ص 349؛ البرهان، ج 4، ص 40؛ در شواهد التنزیل، حسکانی،‌ج 1، ص 531 نیز با تفاوتی جزیی نقل شده است.

[26]. شواهد التنزیل، ج 1، ص 76، ح 89؛ القرآن و فضائل اهل البیت، ص 327.

[27]. نور الثقلین، ‌ج 5، ص 533، ح 33.

[28]. شواهد التنزیل، ج 2، ص 425، ح 1082؛ البرهان، ج 5، ص 606؛ القرآن و فضائل اهل البیت، ص 588.

[29]. اشاره به آیه: ]وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُون‏[ است(واقعه / 10 - 11).

[30]. الخصال، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تصحیح: علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، 1362، ج 2، صص 402 - 403، ح 112؛ البرهان، ج 5، 428 و 429، ح 5.

[31]. مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، صص 155 - 156؛ البرهان،‌ ج 5، ص 428، ح 3؛ القرآن و فضائل اهل البیت، ص 561.

[32]. تفسیر قمی، ج 1، ص 128؛ نور الثقلین، ج 1، ص420، ح 471؛ القرآن و فضائل اهل البیت، ص 81.

منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره 200.