دین از منظر قرآن و جامعه شناسی

[نصرالله عاشق خداومولا]

نتیجه گیری

درایران باوقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷و با ایجاد تحول اساسی فکری و فرهنگی ،اصول و مبادی تفکر غرب ونتایج و آثارش (( به طوراعم )) ویافته های آن و علوم انسانی ((به طور اخص)) بشدت به زیر سئوال و نقد کشیده شد.ازآنجایی که این انقلاب خود را متکی به یک فرهنگ غنی و مستقل وپرتوان می دید وتمدن اخیر غرب راانحرافی در مسیرتعالی وتکامل بشرمی دانست درخود این شجاعت و توانایی را می دید که هجوم خود را به پایه های این تمدن آغاز کند .

از این رو انقلاب اسلامی با وقوف به نقش اساسی و اصولی علوم انسانی در پی ریزی و بسط و گسترش این تمدن ،نقطه اصلی هجوم منطقی خود را در این بخش می دید .بحثها و مجادلات گسترده و پر دامنه ای که از بدو استقرار نظام در این زمینه آغاز گردید جامعه و اهل تفکر را در برگرفت انعکاس این ستیز فرهنگی بود . بجد می توان گفت :یکی از محوری ترین اهداف انقلاب فرهنگی تخریب بنیانها ومبادی غربی علوم انسانی و پی ریزی شالوده اسلامی برای این علوم بود .درچند سال اخیر بواسطه حوادث و رویدادهای سیاسی کشور این رویه که بنظرمیرسید نسبت به سالهای نخستین انقلاب روبه افول وازوسعت و گستره کمتری برخوردار بوده است ،دوباره به بحث محوری جامعه و فضاهای علمی و آکادمیک بدل شده است.

در این میان جامعه شناسی ازجمله علومی ست که بیش ازسایررشته ها مورد توجه قرار گرفته و مباحث متعددی را در این عرصه مطرح ساخته است ازجمله مقوله مهم ایجاد "جامعه شناسی اسلامی" به عنوان تلفیقی از یک تفکر بنیادی وعلم بشری ، که درراستای تحقق آن پرداختن به اصطلاحات و مفاهیم اساسی مانند دین دراین حوزه ضرورت می یابد .

مفاهیم انتزاعی و نظری به ویژه مفاهیمی که مرتبط با هستی وحیات فردی و اجتماعی انسان اند ، به طور عمده چالش برانگیزند لذا مفهوم دین نیزبه عنوان مقوله ای که ازبدوحیات برای بشرمطرح بوده است؛ از این وضعیت مستثنا نیست به همین دلیل، همواره در میدان نظرات مختلف قرار داشته است و تاکنون به توافق مشترک تحویل نیافته است .

در این میان دین‌شناسان مسلمان، غالباً از منظر درون دینی و کلامی به تعریف دین پرداخته‌اند.این برخلاف روش دین‌شناسان غربی است که غالباً با نگاهی برون دینی (فلسفی، جامعه‌شناسی، روان‌شناختی و...) دین را تعریف کرده‌اند. وآنچه که دراین نوشتار بدان پرداخته شده است در راستای طرح این دونوع دیدگاه و تلاش برای روشن شدن مبادی واصول اساسی موردتوجهشان درارتباط با مقوله دین بوده است که نتایج زیر را بدست داده است:


اختلاف در روش شناسی تعریف دین در قرآن و جامعه شناسی :

در جامعه شناسی بر اساس پژوهش های تجربی و کارکردهای خارجی به تعریف دین پرداخته شده است درحالی که درقرآن با مفهوم پیشینی و قطعی بدست آمده از وحی ومنطبق براستدلال عقلی ازدین مواجهیم که ازموضعی بالاتر از عالم طبیعت وتجربه مادی به واقعیت می نگرد که درنتیجه محدودیتها و نواقص شناخت بدست آمده از روشهای صرفآتجربی را ندارد .

[نصرالله عاشق خداومولا]

اختلاف در مصادیق دین از منظرقرآن و جامعه شناسی:


در جامعه شناسی برخی از متفکرین ،مکاتب فلسفی و اجتماعی را نیز از مصادیق دین شمرده اند و بر این اساس، تعریف دین را با دامنه ی وسیعی عرضه کرده اند. اگوست کنت ازجمله معروفترین این افراداست . که جامعه شناسی رابه عنوان دین جدیداثباتی مطرح می کند . در حالی که طبق آیات قرآن ((دین نامی است برای همه آنچه خداوند به واسطه آن بندگان خود را به عبادت خویش فرا خوانده و آنان را به انجام آن فرمان داده است. و ((در اصطلاح و عرف شرعی بر شرایعی اطلاق می‌شود که از جانب خداوند به واسطه پیامبران برای بشر آورده شده است)). طبق نص قرآن اصول مکتب انبیا یکی بوده که دین نامیده می‌شود و آن اسلام است و اسلام، نام دین خداست که یگانه است و همه پیامبران برای آن مبعوث شده و به آن دعوت نموده‌اند.دراین نگاه نیز اگرچه همانند نگاه جامعه شناسی دین ازدوجنبه ۱- دین به عنوان مجموعه ای از قوانین ،باورها وگزاره ها ۲- دین به عنوان یک امروجودی (مواجهه انسان با امرقدسی ) قابل بررسی است اما این تفاوت اساسی وجود دارد که دراین نگاه منبع دین ،الهی ،مافوق بشری و فراتاریخی ست برخلاف نگاه جامعه شناسی غربی که دین را امری تاریخی ،سکولارومحصول اجتماع و منبع قوانین آنرا تغییر و تحولات جامعه میداند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

تفاوت ماهیت دین و فلسفه‌ی دین از نظر قرآن و جامعه شناسی

ماهیت دین از دیدگاه جامعه شناسی و متفکران غربی بر مبنای وجود منشاء روانی و تجربی است. آنها معتقدند که دین برای تمامی آحاد و افراد جامعه منشاء روانی دارد و آن را نشأت گرفته از خوف، تحیّر و خشیت آدمی در برابر محیط تصور می‌کنند.

اما ماهیت دین از نظر قرآن بر خلاف تمامی نظرات ارائه شده توسط دانشمندان علوم تجربی وعلوم انسانی، ناشی از ترس انسان‌های اولیه از پدیده‌های طبیعی، همچون رعد و برق، زلزله و حیرت از حوادثی نظیر خسوف و کسوف و یا به علت فرورفتن در تنهایی خود نبوده، بلکه نتیجه‌ی ارتباط افرادی به عنوان پیامبر از طریق عاملی بنام وحی با پروردگار و خالق حکیم جهان بوده و بر معرفت انسانها نسبت به مجهولات پیرامون زندگی‌یشان افزوده شده است.

‏

[نصرالله عاشق خداومولا]

واژگان و مبادی جامعه شناسی در تعریف دین

نهاد ،نظام ،دستگاه ،سازمانیابی ، گروه ،وحدت،همبستگی،انسجام ،پیوند ،مقدس ،تجربه،احساس،ارزش ، باور ، مناسک ،

بانگاه کلی به این واژگان که دراغلب تعاریف جامعه شناختی از دین مشاهده می شود .میتوان نوع برداشت از دین بعنوان یک برساخته اجتماعی رابوضوح مشاهده نمود .چراکه به طورمثال، مفاهیمی مانند نهاد،دستگاه ،گروه دراثرتشکیل اجتماعات انسانی معنا می یابندودرواقع محصول زندگی اجتماعی می باشند که در شرایط مختلف تاریخی و جغرافیایی وجمعیتی شکل متفاوتی خواهند داشت ولذا مفهوم دین نیز درچنین بستر ناپایدارومتحولی

مدام درحال تغییرو تحول ،معنا می گردد. ازآنجایی که غایت تعریف شده چنین دینی نیزوابسته به کارکردهای آن برای جامعه است تازمانی که مناسک و ارزشهای ایجادشده توسط آن موجبات همبستگی ،انسجام ووحدت جامعه رافراهم سازد مورد تقدیس و احترام قرارمی گیرد ولذا در چنین دیدگاهی دین یک امر تاریخی و ناپایدار

نماد جامعه ودستگاه ونهادی ذاتا"سکولار ومحصول بشری ست .

[نصرالله عاشق خداومولا]

واژگان و مبادی قرآن پیرامون تعریف دین

راه مستقیم ،اسلام ،یگانه ، پایدار ،هدایت ،نعمت ،حق،کمال،سعادت

باتوجه به اینکه برای درک واژگان به کاررفته در قرآن آشنایی با اسلوب شگرف قرآن ؛سبک بیان واستدلال ونوع خاص تصویرسازی قرآن از مسائل مختلف ضرورت اساسی دارد. لذا در این میان آسانترین وقابل اطمینان ترین راه حل مراجعه به آراء ونظرات علما ودانشمندان اسلامی و بویژه مفسرین قرآن می باشد . این دانشمندان دین را به عنوان دین وحیانی و الهی می‌شناسند نه هرچه که نام دین بر او نهاده شود، منظور آنها دین بشری و ادیانی که ساخته انسان است و ریشه در نیازهای آدمی دارد، نمی‌باشد و منظور آنها دینی نیست که بر پایه بت‌پرستی یا اعتقاد به نیروهای جادویی و مانند آن باشد، بلکه منظور آنها از دین، ادیانی است که ریشه در غیب دارند و پایه و اساس آنها بر وحی و پیام الهی استوار است و انسان نه سازنده دین بلکه دریافت کننده پیام الهی است که باید به آن اعتقاد پیدا کرده و به محتوای وحی ملتزم شده و سلوک فردی و اجتماعی خود را بر آن اساس تنظیم کند.

علامه طباطبایی که ازجمله سرآمدترین مفسرین معاصرمی باشد با بیان اینکه دین تنها به نیایش و ستایش خدا نپرداخته، بلکه برای کلیه شئون فردی و اجتماعی انسان دستورهایی جامع و مقرراتی مخصوص وضع نموده است می‌گوید:))دین، عقاید و سلسله دستورهای عملی و اخلاقی است که پیامبران از طرف خداوند برای راهنمایی و هدایت بشر آورده‌اند، اعتقاد به این عقاید و انجام این دستورها، سبب سعادت و خوشبختی انسان در دو جهان است. ایشان در تفسیرالمیزان بعد از غیر تقلیدی دانستن پیروی از دین می‌نویسد: دین مجموعه‌ای از معارف مربوط به مبدأ، معاد، قوانین اجتماعی،‌ عبادات و معاملاتی است که از طریق وحی و نبوت به بشر رسیده،‌ نبوتی که صدقش با برهان ثابت شده و نیز مجموعه‌ای از اخبار که مخبر صادق از آن خبر داده، مخبری که باز صادق بودنش به برهان ثابت شده است. در جایی دیگر می‌نویسد: دین، نظام عملی مبتنی بر اعتقاد است که مقصود از اعتقاد،‌تنها علم نظری نیست، زیرا علم نظری به تنهایی مستلزم عمل نیست بلکه مقصود از اعتقاد، علم به وجوب پیروی بر طبق مقتضای علم قطعی است.ذیل آیه ۲۷ سوره روم نیز می‌نویسد: لیس الدین الا سنه الحیاه و السبیل التی یجب علی الانسان ان یسلک‌ها حتی یسعد فی حیاته فلا غایه للانسان یتبعها الا لسعاده. دین جز قانون زندگی و راهی که انسان باید برای رسیدن به سعادت بپیماید نیست و هدف نهایی انسان همان رسیدن به سعادت است و نیز بیان می‌کند، دین روش مخصوصی است در زندگی که صلاح دنیا را به طوری که موافق کمال اخروی و حیات دایمی حقیقی باشد تامین می‌نماید پس در شریعت باید قانون‌هایی وجود داشته باشد که روش زندگانی را به اندازه احتیاج، روشن سازد.((

استاد مرتضی مطهری‏ نیز درمورد دعوت قرآن به یک دین واحد چنین استدلال می کند :

))در سراسر قرآن اصرار عجیبی هست که دین، از اول تا آخر جهان، یکی بیش نیست و همه پیامبران بشر را به یک دین دعوت کرده‏اند.در سوره شوری آیه ۱۳ چنین آمده است: شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا و الذی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی. د و اکنون بر تو وحی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی نیز توصیه کردیم.

قرآن در همه جا نام این دین را که پیامبران از آدم تا خاتم مردم را بدان دعوت می‏کرده‏اند «اسلام‏» می‏نهد.مقصود این نیست که در همه زمانها به این نام خوانده می‏شده است، مقصود این است که دین دارای حقیقت و ماهیتی است که بهترین معرف آن، لفظ «اسلام‏» است.

.قرآن در عین اینکه دین را واحد می‏داند، اختلاف شرایع و قوانین را در پاره‏ای مسائل می‏پذیرد.ولی از آنجا که اصول فکری و اصول عملی که پیامبران به آن دعوت می‏کرده‏اند یکی بوده و همه آنان مردم را به یک شاهراه و به سوی یک هدف دعوت می‏کرده‏اند، اختلاف شرایع و قوانین جزئی در جوهر و ماهیت این راه که نامش در منطق قرآن «اسلام‏» است تاثیری نداشته است.تفاوت و اختلاف تعلیمات انبیاء با یکدیگر از نوع اختلاف برنامه‏هایی است که در یک کشور هر چند یک بار به مورد اجرا گذاشته می‏شود و همه آنها از یک «قانون اساسی‏» الهام می‏گیرد.تعلیمات پیامبران در عین پاره‏ای اختلافات، مکمل و متمم یکدیگر بوده است.

اختلاف و تفاوت تعلیمات آسمانی پیامبران از نوع اختلافات مکتبهای فلسفی یا سیاسی یا اجتماعی یا اقتصادی که مشتمل بر افکار متضاد است نبوده است، انبیاء تماما تابع یک مکتب و دارای یک تز بوده‏اند. تفاوت تعلیمات انبیاء با یکدیگر، یا از نوع تفاوت تعلیمات کلاسهای عالی‏تر با کلاسهای دانی‏تر، یا از نوع تفاوت اجرائی یک اصل در شرایط و اوضاع گوناگون بوده است.

قرآن کریم هرگز کلمه «دین‏» را به صورت جمع(ادیان)نیاورده است.دین در قرآن همواره مفرد است، زیرا آن چیزی که وجود داشته و دارد دین است نه دینها.

بعلاوه، قرآن تصریح می‏کند که دین مقتضای فطرت و ندای طبیعت روحانی بشر است .مگر بشر چند گونه فطرت و سرشت و طبیعت می‏تواند داشته باشد؟!اینکه دین از اول تا آخر جهان یکی است و وابستگی با فطرت و سرشت بشر دارد - که آن نیز بیش از یکی نمی‏تواند باشد - رازی بزرگ و فلسفه‏ای شکوهمند در دل خود دارد و تصور خاصی درباره فلسفه تکامل به ما می‏دهد.با واژه «تکامل‏» همه آشنا هستیم، همه جا سخن از تکامل است: تکامل جهان، تکامل جانداران، تکامل انسان و اجتماع.

این تکامل چیست و چگونه صورت می‏گیرد؟آیا یک سلسله علل تصادفی است که منجر به تکامل می‏شود، و یا در سرشت آن چیزی که متکامل می‏گردد میل و جذبه‏ای به سوی تکامل هست و او راه خود را از پیش انتخاب و مشخص کرده است؟ آیا حرکت تکاملی همواره روی خط معین و مشخص و با هدف و مقصد شناخته شده صورت می‏گیرد، و یا این حرکت چندی یک بار تحت تاثیر علل تصادفی بر روی یک خط قرار می‏گیرد و پیوسته تغییر جهت می‏دهد و هیچ گونه هدف و مقصد مشخص ندارد؟ از نظر قرآن سیر تکاملی جهان و انسان و اجتماع یک سیر هدایت‏شده و هدفدار است و بر روی خطی است که «صراط مستقیم‏» نامیده می‏شود و از لحاظ مبدا و مسیر و منتهی مشخص است.انسان و اجتماع، متحول و متکامل است، ولی راه و خط سیر، مشخص و واحد و مستقیم است: و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله. (انعام /۵۳)

یکی خط است از اول تا به آخر بر او خلق خدا جمله مسافر تکامل انسان به این نحو نیست که در هر زمانی تحت تاثیر یک سلسله علل - صنعتی یا اجتماعی یا اقتصادی - در یک راه حرکت کند و دائما تغییر مسیر و تغییر جهت بدهد.

اینکه قرآن با اصرار زیاد، دین را یکی می‏داند و فقط به یک شاهراه قائل است و اختلاف شرایع و قوانین را مربوط به خطوط فرعی می‏داند، مبتنی بر این اصل فلسفی است. بشر در مسیر تکاملی خود مانند قافله‏ای است که در راهی و به سوی مقصد معینی حرکت می‏کند، ولی راه را نمی‏داند، هر چندی یک بار به کسی برخورد می‏کند که راه را می‏داند و با نشانیهایی که از او می‏گیرد دهها کیلومتر راه را طی می‏کند تا می‏رسد به جایی که باز نیازمند راهنمایی جدید است، با نشانی گرفتن از او افق دیگری برایش روشن می‏شود و دهها کیلومتر دیگر را با علاماتی که گرفته طی می‏کند تا تدریجا خود قابلیت بیشتری برای فراگیری پیدا می‏کند و می‏رسد به شخصی که «نقشه کلی‏» راه را از او می‏گیرد و برای همیشه با در دست داشتن آن نقشه، از راهنمای جدید بی‏نیاز می‏گردد.

قرآن با توضیح این نکته که راه بشر یک راه مشخص و مستقیم است و همه پیامبران با همه اختلافاتی که در راهنمایی و دادن نشانی به حسب وضع و موقع زمانی و مکانی دارند، به سوی یک مقصد و یک شاهراه هدایت می‏کنند، جاده ختم نبوت را صاف و رکن دیگر از ارکان آن را توضیح می‏دهد، زیرا ختم نبوت آنگاه معقول و متصور است که خط سیر این بشر متحول متکامل، مستقیم و قابل مشخص کردن باشد، اما اگر همان طور که خود بشر در تکاپوست و هر لحظه در یک نقطه است، خط سیر او نیز دائما دستخوش تغییر و تبدیل باشد و نهایت و مقصد و مسیر، مشخص نباشد و در هر برهه‏ای از زمان بخواهد در یک جاده حرکت کند، بدیهی است که ختم نبوت - یعنی دریافت‏یک نقشه و برنامه کلی و همیشگی - معقول و متصور نیست((.

نسیم کاهیرده

مربی دانشگاه پیام نور دزفول

کارشناس ارشد جامعه شناسی

[نصرالله عاشق خداومولا]

منابع

۱. کچویان ،حسین ۱۳۷۲بحثی در باب علوم انسانی باتکیه برجامعه شناسی اسلامی ،مجله رشد آموزش علوم اجتماعی شماره ۱۸

۲. ریمون آرون،۱۳۸۶ مراحل اساسی سیراندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، تهران،

۳. رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه ی عبدالرحیم گواهی، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲)، ص ۱۸

۴. میرچاالیاده، فرهنگ و دین، ویراسته ی بهاءالدین خرمشاهی، (تهران: طرح نو، ۱۳۷۴)، ص ۲۰۲.

۵. بهاء الدین خرمشاهی، دین پژوهی، دایره المعارف دین، دفتر دوم، (تهران، پژوهشگاه علوم انسانی ۱۳۷۳)، ص ۸۵.

۶. جعفری ،محمد تقی ، فلسفه دین، تدوین عبداللّه نصری، (چاپ دوم)، ص ۲۰.

۷. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۰

۸. تفتازانی، شرح العقاید النسفیه، قاهره، مکتبه الکلی‌ات الازهریه، ۱۴۰۷ ق.

۹. هیوم، رابرت، ادیان زنده جهان، ترجمهی عبد الرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴.

۱۰. هیک، جان، فلسفه دین، ترجمه بهزاد سالکی، تهران، نشر الهدی، ۱۳۷۶.

۱۱. جوادی آملی، عبد اللّه، شریعت در آیینه معرفت، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا، ۱۳۷۳.

۱۲. طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴.

۱۳. ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه ی عباس ذریاب خویی، (تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴

۱۴. محمد جواد مشکور، خلاصه ادیان، (تهران: انتشارات شرق، ۱۳۶۹).

۱۵. سیدمحمدحسین طباطبایی شیعه در اسلام،۱۳۷۸:انتشارات اسلامی مقدمه، ص ۱ـ ۳

۱۶. محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج ۱، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۴، ص ۲۸

۱۷. معرفت دینی، محمد نصر اصفهانی، جلد اول، انتشارات فرهنگ مردم (اصفهان) ۱۳۸۰

۱۸. علی اوجبی، کلام جدید در گذر‌اندیشه‌ها، تهران، اندیشه معاصر، ۱۳۷۵

۱۹. فعالی ،محمد تقی ۱۳۷۹تجربه‌ی دینی و مکاشفه عرفانی ،تهران مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، صفحات ۸۶ تا ۱۱۴

۲۰. نظریه‌ی معرفت از فلسفه‌ی کانت، ترجمه‌ی دکتر حداد عادل، غلامعلی ، تهران ۱۳۷۶ انتشارات فکر روز صفحات ۱۶۶ – ۱۸۱ )،

۲۱. ویلیام جیمز ،دین و روان ، ترجمه‌ی مهدی قائنی سال ۱۳۷۲ تهران انتشارات آموزش انقلاب اسلامی صفحه‌ی ۶ )

۲۲. مایکل پیترسون ،عقل و اعتقاد دینی ، ترجمه‌ی احمد نراقی و ابراهیم سلطانی سال ۱۳۷۶ تهران، صفحات ۲۳ تا ۲۸).

۲۳. جان هیک، فلسفه‌ی دین ، ترجمه‌ی بهرام راد انتشارات بین المللی المهدی تهران ۱۳۷۲

۲۴. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، جلد سوم انتشارات ص ۱۵۷-۱۶۱

پی نوشتها:

۱. سخنرانی دکتر سارا شریعتی با عنوان «انسان علوم انسانی ما» که بهمن ۱۳۸۶ در موسسه معرفت و پژوهش ایراد شد

۲. مجله پژوهشهای قرآنی شماره ۱۱ ، پاییز و زمستان ۱۳۷۶ ص۱۱۰-۱۳۹

۳. ر. ک: ابن سینا، رساله الحدود، ص ص ۷۴ ـ ۷۵ و خواجه نصیر طوسی، اساس الاقتباس، ص ص ۴۴۱ ـ ۴۴۲.

۴. سوره ی فاتحه، آیه ی ۴.

۵. سوره ی ذاریات، آیه ی ۶.

۶. سوره ی زمر، آیه ی ۱۱.

۷. سوره ی بقره، آیه ی ۱۹۳

۸. سوره انعام، ۱۶۱)[۸]

۹. سوره مائده،۳

۱۰. جعفر سبحانی، فصل نامه ی نقد و نظر، شماره ی ۳، ص ۱۹..

۱۱. الحدود و الحقایق، ص ۱۶۰.

۱۲. المعتمد فی اصول الدین، ص ۱۹۲.

۱۳. شرح العقاید النسفیه، ج ۱، ص ۶.

۱۴. ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ص ۱۴.

۱۵. عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، (تهران: انتشارات صراط، چاپ اوّل)، ص ص ۲۵۵، ۱۲۱، ۷۹، ۸۰، ۲۵.

۱۶. نیکلاس آبرکرومبی، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه ی حسن پویا، (تهران: چاپ پخش، ۱۳۷۰)، ص ۳۲۰.

۱۷. با تامور، جامعه شناسی، ص ۱۶۰.

۱۸. دین پژوهی، ج ۱، ص ۳۵۹.

۱۹. دین پژوهی، ج ۱، ص ۹۳.

۲۰. فرهنگ جامعه شناسی، ص ۳۲۰.

۲۱. ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه ی عباس ذریاب خویی، (تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴)، ص ۳۸۲.

۲۲. بنیادهای دین و جامعه شناسی، ص ۳۷.

۲۳. محمد جواد مشکور، خلاصه ادیان، (تهران: انتشارات شرق، ۱۳۶۹).

۲۴. رابرت .ا. هیوم، همان، ص ۲۳.

۲۵. همان، ص ۲۲.

۲۶. همان.

۲۷. دین پژوهی، ج ۱، ص ۸۵.

۲۸. جامعه شناسی ادیان، ص ۱۷۲.

۲۹. همان، ص ۱۷۸.

۳۰. جان هاسپرز، فلسفه دین، گروه ترجمه ی دفتر تبلیغات اسلامی، ص ۱۶.

۳۱. تنهایی، ابوالحسن، درآمدی بر مکاتب و نظریه‌های جامعه‌شناسی