آیا ايرانيان يکتاپرست بودند؟

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیا ايرانيان يکتاپرست بودند؟

نکته ای که لازم است در اینجا در مورد زرتشت گفته شود این است که در بین محققین اختلاف جدی وجود دارد که آیا زرتشت پیامبر بوده است یا اینکه او فقط یک حکیم و یک خداجو می باشد. آیا تعالیم او در قالب دین می گنجد و یا اینکه اصول تعالیم زرتشت فقط در مسیر بیان خدا جویی او بوده است. اگر زرتشت را پیامبر بدانیم و آموزه های او را الهی قلمداد کنیم می توانیم یکتاپرستی و دیگر آموزه های او را با خاستگاه الهی به طور کامل بپذیریم.
دین زرتشت تعلیم یک آیین اخلاقی و طریقه یگانه پرستی است که كسى نمى داند گرايش زردشتيان به خدايان دو گانه (خداى نيكى و خداى بدى يا خداى روشنايى و خداى تاريكى ) در چه عصرى آغاز شده است. در قسمت گاتها (از يسناى اوستا) كه به خود زردشت نسبت داده مى شود، اهريمن در برابر خرد مقدس صف آرايى مى كند و نه در برابر آهورمزدا كه خداى واحد و فوق پروردگاران روشنايى و تاريكى است . همچنين گروهى از زردشتيان به نام زروانيان در عصر ساسانى پديد آمدند كه معتقد به خداى يكتا به نام زروان بودند و او را از خداى روشنايى و تاريكى برتر مى شمردند.[i]
از دیدگاه قرآن، دین خدا از آدم تا خاتم یكى است. همه پیامبران اعم از پیامبران صاحب شریعت و پیامبران غیر صاحب شریعت به یك مكتب دعوت كرده اند و على رغم برخى تفاوت ها، اصول مكتب انبیا كه «دین» نامیده مى شود یكى است. تفاوت شریعت هاى آسمانى از دو جهت بوده است: مقتضیات زمان و سطح تعلیمات.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

تفاوت در مقتضیات زمان


ظهور پیامبران در مكان ها و زمان هاى مختلف، مقتضى تفاوت بعضى روش هاى تعلیمى است. اختلاف تعالیم انبیا از این جهت، از نوع اختلاف برنامه هایى است كه در یك كشور هر چند وقت یك بار به اجرا گذاشته مى شود. در حالى كه همه آنها از یك قانون اساسى الهام مى گیرند. از آنجا كه شكل اجرایى یك اصل كلى در شرایط گوناگون متفاوت مى شود، بسیارى از اختلافات در روش انبیاء نیز از نوع تفاوت در شكل اجرا بوده است نه در روح قانون. انسان، برخلاف سایر جانداران ـ كه در جاى خود متوقفند و قادر نیستند خود را جلو یا عقب ببرند؛ به راست منحرف شوند یا به چپ، تند بروند یا كند ـ هم مى تواند خود را به جلو ببرد و هم به عقب؛ هم قادر است به چپ منحرف شود و هم به راست، هم مى تواند تند برود و هم كند و بالاخره هم مى تواند بنده اى شاكر باشد و هم كافر. از این رو دائما در میان نوسانات افراطى و تفریطى گرفتار است. یكى از اصول كلى تعالیم انبیا حفظ بشر در خط اعتدال است. ولى روش انبیا در پیاده كردن این اصل به واسطه تغییر شرایط، متفاوت بوده است.
اجتماع بشرى گاه چنان جامد و ساكن و اسیر عادات گشته كه نیازمند به نیرویى شده است تا زنجیرها را از او برگیرد و او را به حركت آورد. و گاه چنان هوس نوخواهى پیدا كرده كه سنن و نوامیس خلقت را فراموش نموده است. گاه غرق در غرور و خودخواهى شده و نیرویى ضرورت پیدا كرده است كه او را در جهت زهد و ریاضت و ترك خودبینى و رعایت حدود خود و حقوق دیگران براند و گاه چنان به سستى و لاقیدى و ستم كشى خو نموده كه جز از طریق بیدار كردن شخصیت و احساس احقاق حقوق در او راه دیگرى براى هدایتش نبوده است. بدیهى است كه تندروى یا انحراف به راست یا چپ هر كدام برنامه مخصوص دارد. براى جامعه منحرف به راست نیروى اصلاح كننده باید متمایل به چپ باشد و برعكس.
این است كه دواى یك زمان و یك قوم براى زمان دیگر و قوم دیگر درد و بلاى مزمن است. این است راز اینكه رسالت ها مختلف و احیانا به صورت ظاهرا متضاد جلوه مى كند. یكى پیامبر جنگ مى شود و دیگرى پیامبر صلح، یكى پیامبر محبت مى شود و دیگرى پیامبر خشونت. راز موقت بودن تعلیمات این گونه پیامبران همین است. بدیهى است كه با همه تضادى كه میان این گونه رسالت ها از نظر روش هست از نظر هدف و روح كلى حاكم بر این رسالت ها، اختلافى نیست. هدف یكى است: بازگشت به تعادل و قرار گرفتن در جاده اصیل فطرت. خطرى كه غالبا مصلحت هاى اجتماعى به وجود مى آورند از همین ناحیه است كه در یك اجتماع، تندرو یا كندرو یا متمایل به راست یا متمایل به چپ، ظهور مى كنند و به پیكار مقدسى دست مى زنند. اما فراموش مى كنند یك برنامه معین فقط براى مدت محدودى قابل اجرا است و با جامعه كندرو و یا تندرو یا چپ رو یا راست رو آن قدر باید پیكار كرد كه تعادل خود را بازیابد و بیش از آن، خود، مستلزم انحراف جامعه از سوى دیگر است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

تفاوت در سطح تعلیمات


به موازات تكامل بشر، تعلیمات پیامبران نیز ـ اگر چه همه در یك زمینه بوده ـ تكامل یافته است. به تعبیر دیگر بشر در مدرسه تعالیم انبیا مانند یك دانش آموز بوده كه او را از كلاس اول تا آخرین كلاس بالا برده اند. مى دانیم كه دانش آموز در كلاس هاى بالاتر نه تنها به مسائلى برمى خورد كه قبلا با آنها به هیچ وجه مواجه نشده است، بلكه تصورش درباره مسائلى كه قبلا یاد گرفته و در ذهن كودكانه به نحوى آنها را تجسم داده است، احیانا زیر و رو مى شود. تعلیمات انبیا نیز چنین است. به عنوان مثال، اصل توحید، یعنى سنگ اول ساختمان دین، خوددارى درجات است. تصور یك عامى از آن با آنچه در قلب یك عارف تجلى مى كند یكى نیست. عارفان نیز در یك درجه نیستند. توحید سلمان و ابوذر یكسان نیست. این تكامل دین است نه اختلاف ادیان. قرآن هرگز كلمه «دین» را به صورت جمع (ادیان) نیاورده است و از نظر قرآن آنچه وجود داشته دین بوده است نه ادیان. به علاوه قرآن تصریح مى كند كه دین مقتضاى فطرت بشر است: « فاقم وجهك للدین حنیفا فطرت الله التى فطر الناس علیها» (روم آیه. 30) ترجمه: حق جویانه چهره خویش را به سوى دین، همان فطرت خدا كه مردم را بر آن آفریده است ثابت نگه دار.
مگر بشر چند گونه فطرت و سرشت مى تواند داشته باشد؟ اینكه دین او تا آخر جهان یكى است و وابستگى با فطرت بشر دارد كه این فطرت نیز بیش از یكى نمى تواند باشد رازى بزرگ و فلسفه اى شكوهمند دارد و تصور خاصى درباره تكامل به ما مى دهد. از نظر قرآن سیر تكاملى جهان و انسان یك سیر هدف دار است و بر روى خطى است كه صراط مستقیم نامیده مى شود و از لحاظ مبدأ و مسیر و انتها مشخص است. انسان و اجتماع، متحول و متكامل است ولى راه و خط سیر، واحد و مستقیم است. یك تفاوت پیامبران با نوابغ و فلاسفه بزرگ این است كه فلاسفه هر كدام مكتب مخصوص به خود داشته اند، از این رو همیشه در جهان «فلسفه ها» وجود داشته نه «فلسفه». ولى پیامبران الهى همیشه مؤید یكدیگر بوده اند. اگر پیامبرى در محیط و زمان پیامبر دیگر مى بود مانند او قانون مى آورد. قرآن تصریح مى كند كه پیامبران رشته واحدى را تشكیل مى دهند و پیامبران پیشین بشارت دهنده پیامبران پسین بوده اند و پسینیان مؤید پیشینیان بوده اند. نیزتصریح مى كند كه از همه پیامبران بر این مطلب كه مبشر و مؤید یكدیگر باشند پیمان اكید گرفته شده است. در آیه 81 از سوره آل عمران مى خوانیم: « و اذ اخذ الله میثاق النبیین لما اتیتكم من كتاب و حكمة ثم جائكم رسول مصدق لما معكم لتؤمنن به و لتنصرنه قال ء أقررتم و اخذتم على ذلكم اصرى قالوا اقررنا قال فاشهدوا و انا معكم من الشاهدین» ترجمه: یاد كن هنگامى را كه خداوند از همه پیامبران پیمان گرفت. آنگاه كه به شما كتاب و حكمت دادم. سپس فرستاده اى آمد كه آنچه را با شماست تصدیق مى كند. به او ایمان آورید و او را یارى نمایید. خداوند فرمود: آیا اعتراف كردید و این بار را بر دوش گرفتید؟ همه گفتند: اقرار كردیم. خداوند فرمود: پس همه گواه باشید من نیز از گواهانم.
قرآن كریم دین خدا را از آدم تا خاتم یك جریان پیوسته معرفى مى كند نه چند تا، یك نام روى آن مى گذارد و آن «اسلام» است. البته مقصود این نیست كه در همه دوره ها، دین خدا با این نام خوانده مى شده است و با این نام در میان مردم معروف بوده است، بلكه مقصود این است كه حقیقت دین داراى ماهیتى است كه بهترین معرف آن لفظ «اسلام» است. چنانچه مى گوید: « ان الدین عند الله الاسلام» (آل عمران آیه. 19) ترجمه: دین در نزد خدا اسلام است. یا مى گوید: « ما كان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لكن كان حنیفا مسلما» (آل عمران آیه. 67) ترجمه: ابراهیم نه یهودى و نه نصرانى بلكه حق جو و مسلم بود.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

پیامبران صاحب شریعت


پیامبران دو دسته اند: یك دسته در اقلیتند كه مستقلا به خود آنها یك سلسله قوانین وحى شده است و مأموریت یافته اند آن قوانین را به مردم ابلاغ و مردم را براساس آن دستورات هدایت نمایند. این پیامبران در اصطلاح قرآن «اولوالعزم» خوانده مى شوند. ما دقیقا نمى دانیم كه پیامبران اولوالعزم چند نفر بوده اند. خصوصا با توجه به اینكه قرآن كریم تصریح مى كند كه فقط داستان بعضى پیامبران را بازگو كرده است. اگر قرآن داستان همه پیامبران را بازگو كرده بود و لااقل اگر مدعى مى شد كه پیامبران مهم همه در قرآن بازگو شده اند، ممكن بود عده پیامبران اولو العزم از قرآن دانسته شود. ولى این قدر مى دانیم كه نوح، ابراهیم، موسى، عیسى و خاتم الانبیاء صلى الله علیه و آله و سلم پیامبران اولوالعزم بوده اند و به هر یك از اینها یك سلسله قوانین وحى شده است كه به مردم ابلاغ و مردم را براساس آن قوانین تربیت كنند. این دسته از پیامبران را «پیامبران تشریعى» مى نامند. دسته دوم پیامبران تبلیغى هستند كه از خود شریعت نداشته اند، بلكه مأمور تبلیغ و ترویج شریعت زمان خود بوده اند. اكثریت پیامبران از این گروه مى باشند. مانند هود، صالح، لوط، اسحاق، اسماعیل، یعقوب، یوسف، یوشع، شعیب، هارون، زكریا و یحیى.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

ختم نبوت


گفتیم كه پیامبران با همه اختلافات فرعى حامل یك پیام و وابسته به یك مكتب بوده اند. این مكتب تدریجا برحسب استعداد جامعه انسانى عرضه شده است. تا بدانجا كه بشریت به حدى رسید كه آن مكتب به صورت كامل عرضه شد و چون به این نقطه رسید نبوت پایان پذیرفت. كسى كه به وسیله او صورت كامل مكتب ابلاغ شد، حضرت محمد بن عبد الله صلى الله علیه و آله و سلم است و آخرین كتاب آسمانى قرآن است. چنانچه قرآن كریم فرموده است: « و تمت كلمة ربك صدقا و عدلا لا مبدل لكلماته» (انعام آیه. 115) ترجمه: بانزول قرآن پیام وحى كامل و تمام شد و این كتاب تغییرپذیر نیست.


[i] . جان ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز، ص305؛ آشنایی با ادیان بزرگ، حسین توفیقی، ص60