شادی و نشاط

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

حبیب الله فرحزاد

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پیشگفتار

بسم الله الرحمن الرحیم
و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین
شکر و سپاس بی نهایت حضرت حق که نعمت های معنوی و مادی را بر همه موجودات، به ویژه انسان ها فرو بارید و در کنف لطف خود همه را پرورش داد و حقیقتاً اگر به دیده انصاف بنگریم کمِ هیچ مخلوقی نگذاشته است.
اَلَّذی اَحْسَنَ کُلَّ شَیءٍ خَلَقَهُ؛(1) خداوندی که هر چیزی را که آفرید، نیکو آفریده است.
وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللهِ لا تُحْصُوها؛(2) و اگر نعمت های خدا را شماره کنید، نمی توانید آن ها را بشمارید.
بنابراین، وظیفه ماست که به ادای شکر الهی کمر همت ببندیم و در حد
ص: 13

---

1- 1. سوره سجده، آیه 7.
2- 2. سوره نحل، آیه 18.
توان سپاسگزار الطاف و نعمت های بی کران آن محبوب حقیقی باشیم.
هر انسانی در زندگی در جست وجوی کمال است. و برای رشد و کمال خود نیازمند نقشه راه و الگوی مناسبی است که بتواند او را به مقصد برساند؛ زیرا بدون نقشه و الگو، انحراف قطعی خواهد بود.
تنها نقشه راه کتاب های آسمانی و تنها الگوی کمال که انسان را می تواند به سر منزل مقصود برساند، حضرات انبیاء و امامان معصوم علیهم السلام هستند.
معصومین علیهم السلام تربیت یافتگان حق تعالی هستند و از هر خطا و لغزشی محفوظ اند. از این رو می توان بهترین الگو برای هدایت انسان ها و چراغ روشنگری برای جهان بشریت باشند.
مکتب اسلام کامل ترین و جامع ترین مکاتب عصر حاضر است و کمال آن در مذهب اهل بیت علیهم السلام تجلی یافته و به ظهور رسیده است. سیره 250 ساله از زندگی و رفتار معصومان علیهم السلام در دسترس ماست که می تواند بهترین راهگشا برای اداره تمام شئونات زندگی انسان ها باشد.
پس از انتشار سه جلد از سیره زیبای پیامبر و اهل بیت علیهم السلام در باب «محبت و رحمت»، «محبت زنان و کودکان» و «سیره اخلاق» که با استقبال خوب دوستداران نبوی و علوی روبه رو شد، بر آن شدیم که موضوعی که جامعه ما نیازمند آن است و شاید کمتر به آن پرداخته شده را به قلم آوریم.
نگاه متعالی مکتب ما نگاه جامع و کاملی است که همه نیازهای معنوی و مادی انسان ها را تأمین می کند.
همان طور که در مکتب ما از هرزگی و بزهکاری و لودگی و پوچگرایی و خشک زیستن و لذت های حرام نهی شده، تفریح و ورزش و لذت های ماندگار و سالم را امری ضروری دانسته و به آن سفارش نموده است. به
ص: 14
حدی که در روایات ما فرموده اند: با لذائذ حلال و تفریحات سالم است که می توانید به سه بخش دیگر زندگی که عبادات و کار و استراحت باشد توفیق یابید.
هر انسانی فطرتاً دنبال شادی و نشاط است. دوست دارد که هم خود شاد باشد و هم دیگران را شاد ببیند. در حال نشاط و شادی است که همه کارهای عبادی و اجتماعی و سیاسی با کیفیت و اعتدال انجام می شود.
انسان افسرده و غمگین نه حال کار درست را دارد و نه می تواند در حال افسردگی کار را درست به انجام برساند؛ لذا انسان و جامعه باید با نشاط و آرامش و سرور زندگی کند تا به اهداف عالی خود برسد.
در این نوشتار سعی شده است که موضوع شادی و نشاط از دیدگاه آیات و روایات بررسی شود و راه های شادی و نشاط و فرار از غم ها و غصه های بی جا بیان شود تا جامعه ما همیشه سرحال و با نشاط باشد. استاد بزرگوار ما می فرمودند: هر چه خواستی بخور، ولی غصه نخور. حیف است انسانی که خدا و چهارده معصوم علیهم السلام را دارد غصه بخورد. «ای دل غمین مباش که مولای ما علی است!» جان همه ما به فدای مولا!
مست تولای تو ام یا علی
خاک کف پای تو ام یا علی
* * *
من گریه کنم غبارم از دل برود
تو خنده کنی بهار دل باز آید
در خاتمه بر خود لازم می دانم از همه عزیزانی که در آماده سازی و نشر این مجموعه زحمت کشیده اند، به ویژه از برادر خوب و ارجمندم جناب آقای اسدی که به حق این نوشتار را مدیون تلاش خالصانه و مجدانه ایشان می دانم، نهایت تشکر را داشته باشم.
ص: 15
همچنین از عزیزان انتشارات طوبای محبت که در نشر و چاپ کتاب های اینجانب زحمت می کشند، صمیمانه سپاسگزارم و بهترین ها را برای آن ها آرزو دارم.
از خداوند منان زندگی سرشار از نشاط و شادی و موفقیت برای همه خوانندگان عزیز مسئلت می نمایم.
همزمان با گرامی داشت
ایام میلاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امام جعفر صادق علیه السلام
ربیع الاول 1434
حبیب الله فرحزاد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

گفتار اول : به سوی شادمانی (1)

اشاره

اَلسُّ_رورُ یَبْسُطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ وَ الغَمُّ یَقْبِضُ النَّفْسَ وَ یَطْوی الانْبِساطَ؛(1) سرور و شادمانی، نفس را انبساط می بخشد و نشاط و شادابی را بر می انگیزاند. و غم و اندوه، نفس را گرفته می کند و نشاط و انبساط را درهم می پیچد.
عبور از صراط
عبور از صراط از مهم ترین مراحل سعادت بشر است. اساس عبور از صراط در آخرت، عبور از صراط در دنیاست. یعنی اگر کسی بتواند به راحتی از صراط دنیا عبور کند، از صراط آخرت نیز عبور کرده است. در حقیقت صراط آخرت تجسم صراط دنیاست. این است که در هر نمازی دو مرتبه از خداوند می خواهیم که ما را به صراط مستقیم خودش که همان راه اهل بیت علیهم السلام است، هادی و رهنمون باشد.
ارتباط و پیوند با اهل بیت علیهم السلام یکی از عوامل مهم عبور از صراط، بلکه خود عبور از صراط است. چیزی که قرار گرفتن در صراط اهل بیت علیهم السلام را برای ما آسان و روان می کند، ذکر و یاد آنان است. از این رو، در روایات توصیه فراوان به ذکر صلوات بر محمد و آل محمد شده است و آن را یکی
ص: 19
________________________________________
1- 1. عیون الحکم و المواعظ، ص 62؛ غررالحکم، ص 113.
از عوامل عبور از صراط دانسته اند.
از نبی مکرم اسلام چنین روایت شده است:
الصَّلاهُ عَلَیَّ نُورُ الصِّراطِ وَ مَنْ کانَ لَهُ عَلَی الصِّراطِ مِنَ النّورِ لَمْ یَکُنْ مِنْ اَهْلِ النّارِ؛(1) صلوات بر من نور صراط است و کسی که برای او بر صراط نور باشد، از اهل آتش نیست.
صلوات نوری است که راه سعادت را برای انسان روشن می کند. کسی که نور دارد، به بی راهه نمی رود و در دره های ضلالت فرو نمی افتد و به لغزشگاه ها گرفتار نمی آید و راه سعادت و بهشت را که روشن ترین راه است، در پیش می گیرد و سرانجامی جز بهشت نخواهد داشت.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

غم و شادی

غم و شادی از حالات انسان است که در فراز و نشیب ها و در رویدادهای مختلف زندگی گریبانگیر او خواهد بود و از لوازم و حالاتِ جدایی ناپذیر نفس آدمی است. اصلاً زندگی بدون غم و شادی معنا و مفهومی ندارد.
برخی پدیده ها موجبات نشاط و شادی انسان را فراهم می سازند و برخی دیگر انسان را در غم و اندوه خویش فرو می برند.
این دو حالت که در برابر هم قرار دارند و هم دیگر را نفی می کنند، نه به طور مطلق ممدوح و پسندیده است و نه به طور عام مذوم و ناپسند است. حسن و قبح هر یک به مورد و انگیزه آن بستگی دارد. چه بسا شادی هایی که منشأ آن جهالت و نادانی است و سرانجامی جز شقاوت و بدبختی
ص: 20
________________________________________
1- 1. جامع الاخبار، ص 60؛ بحارالانوار، ج 91، ص 64.
نصیب انسان نمی سازد و چه غم هایی که در دل خود یک دنیا شادی و شادکامی به همراه می آورد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اصالت شادی

اما در این میان آنچه اصالت و شرافت دارد شادی است. بدان معنا که اساس خلقت و فطرت بر شادی بنا نهاده شده است. اگر اندوهی هم باشد، اندوهی عارضی و گذراست.
هر چند غم و شادی هر دو ملازم انسان اند، ولی آنچه اصالت دارد شادی است. فطرت انسان همیشه به دنبال شادی و در جست و جوی شادی بوده است. از آرزوهایی که انسان در صدد تحقق آن است، زدودن غم است.
نشانه هایی از اصالت شادی
در این میان می توان دلائل و نشانه های بسیاری برای اصالت شادی و ضرورت شاد زیستن یافت که به بررسی برخی از آن ها می پردازیم.
• گواهی فطرت
یکی از دلایلی که غم و اندوه را برای انسان بی اساس و مقطعی می داند و فرح و شادی و سرور را اساس خلقت و فطرت آدمی بر می شمارد، این است که فطرت انسان شادی را دوست دارد. آدمی همواره به دنبال شادی و شاد زیستن است و از غم و اندوه گریزان است.
این است که می بینیم مردم هزینه می کنند تا شاد باشند، شاد زندگی کنند و غم و اندوه را از خودشان بزدایند. و بدیهی است که انسان در حالت
ص: 21
نشاط و شادی در انجام امور و مسئولیت ها و وظایف خویش موفق تر و جدی تر است.
در مطالعه، در تحصیل، در کار، در برنامه ها، در عبادت و در معاشرت ها، نشاط و شادی موتور محرکه انسان است.
آنچه فطرت انسان به آن گواهی و شهادت می دهد، خود یکی از مهم ترین نشانه های اصالت و نیاز آدمی است. و فرح و نشاط و شادی یکی از این امور است.
اگر انسان به سراغ فطرت رود و از او بپرسد که خوب است انسان همیشه بانشاط و شاد باشد، یا این که زانوی غم در بغل بگیرد و با ناراحتی و غم غصه به سر ببرد، قطعاً فطرتِ انسان شاد زیستن را می پسندد و غم و اندوه را امری ناخوشایند می شمارد. غم چیز خوبی نیست و اساساً فطرت انسان به دنبال غم و اندوه نیست، هرچند گاهی غم انسان را می گیرد، یا پیشامدی موجب اندوه انسان می گردد.
فطرت و روح انسان با شادی مأنوس است و شاد زیستن را می پسندد. آنچه هم از روایات استفاده می شود، همین مطلب است. روایات اصالت را با شادی می داند و آن را امری ممدوح و پسندیده می شمارد.
جنود عقل
مرحوم کلینی در آغاز کتاب «کافی» در حدیثی به همین نکته پرداخته است و به آن تصریح دارد. امام صادق علیه السلام در حدیث عقل و جهل، جنود و لشکریان هر یک را تشریح و تبیین فرموده و توصیه به شناخت آن می نمایند. عقل را منشأ همه خوبی می دانند و آن را همانند درخت سترگی که دارای ریشه های محکم و تنه استوار است بر شمرده، صفات نیک و
ص: 22
پسندیده ای همچون سخاوت، ایمان، صله رحم و احسان به دیگران را شاخه های آن می دانند.
در این حدیث امام علیه السلام هفتاد و پنج لشکر برای عقل و هفتاد و پنج لشکر هم برای جهل بر شمرده اند. حدیث بسیار زیبایی است. امام خمینی این حدیث را شرح کرده اند، و در کتابی به نام «شرح جنود عقل و جهل» به چاپ رسیده است. اما متأسفانه شرح آن ناتمام مانده و به آخر نرسیده است.
در این حدیث وقتی امام صادق علیه السلام جنود و لشکریان عقل و جهل را بیان می فرمایند، فرح و شادی را از لشکریان عقل معرفی می نمایند و حزن و اندوه را از لشکریان جهل، نشاط را از جنود عقل و کسالت را از جنود جهل می دانند.(1)
و این خود دلیل دیگری بر اصالت فرح و شادی آن است، که آن را هماهنگ و همراه و یاور عقل بر شمرده اند. اگر فرمودند فرح و شادی از جنود و لشکریان عقل است، یعنی عقل انسان حکم می کند که شادمان باشد و از غم و اندوه گریزان.
نشاط و شادی همگامی و همراهی با عقل و از لوازم یک زندگی عاقلانه است. عقل آن را تأیید می کند و خواهان آن است. اگر کسی بدون دلیل موجه و در موردی که نا به جاست، غم و غصه بخورد، درباره او می گویند: عجب آدم بی عقلی است! اگر عقل داشت برای این مسائل غم و غصه نمی خورد! عقل و عقلا او را مذمت می کنند و رفتار او را جاهلانه می انگارند؛ چون غم و اندوه بی مورد کاری جاهلانه است.
ص: 23
________________________________________
1- 1. الکافی، ج 1، ص 21،ح 14؛ بحارالانوار، ج 1، ص 109.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

زمینه های اندوه

این که فرح و شادی و نشاط از لشکریان عقل است، بدان معناست که انسان عاقل باید شاد باشد. اگر کسی به دنبال غم و غصه است و زمینه های آن را برای خود فراهم می کند، نشأت گرفته از جهل و نادانی اوست. بسیاری از حزن و اندوه ها بر اساس جهالت است. یعنی غصه چیزی را می خورند که غصه ندارد. اما انسان عاقل همشیه زمینه های شادی و نشاط را برای خودش فراهم می کند و به داده های خداوند و نعمت های بی منتها و رحمت واسعه اش دلشاد و بانشاط است.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که سه چیز را پیامبران از همدیگر ارث بردند؛ از آدم علیه السلام آغاز شده تا این که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسیده است. و آن این است که همواره در بامداد این دعا را می خوانند:
اَللّهُمَّ اِنّی اَسْأَلُکَ اِیماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبی وَ یَقیناً حَتّی اَعْلَمَ اَنَّهُ لَنْ یُصیبَنی اِلّا ما کَتَبْتَ لی وَ رَضِّنی مِنَ الْعَیْشِ بِما قَسَمْتَ لِی؛(1) خداوندا، از تو ایمانی ثابت درخواست می کنم که همیشه در قلبم برقرار باشد. و یقینی کامل تا بدانم که جز تقدیر تو به من نخواهد رسید. و مرا در زندگانی به هر چه قسمتم کردی خشنود ساز!
در اهمیت این دعا همین بس که این دعا و مضمون آن در بیشتر دعاهای شب های ماه رمضان و سحرها آمده است.(2)
بنابراین، آنچه اصالت دارد و ارزش شمرده شده است، شادی و نشاط
ص: 24
________________________________________
1- 1. الکافی، ج 2، ص 524؛ بحارالانوار، ج 83، ص 289.
2- 2. الاقبال، ج 1، ص 76؛ مفاتیح الجنان، کوتاه ترین دعای سحر، دعای ابوحمزه، دعاهای شب های دهه آخر ماه مبارک رمضان و اعمال روزهای ماه رمضان.
است، نه غم و اندوه و کسالت.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

انبساط نفس

سرور و شادمانی از عوامل مهم انبساط و گشایش نفس و روح انسان است. نشاط و شادابی به انسان نیرو می بخشد و او را برای کوشش در امور معاش و تعالی معنوی آماده می سازد. در برابر آن غم و اندوه موجب گرفتگی و افسردگی روح آدمی می گردد و انبساط نفس را از انسان می گیرد و او را نسبت به زندگی و حرکت های معنوی دلسرد می کند. و این حقیقتی است که امیرالمؤمنین علیه السلام در دو جمله بسیار زیبا بیان فرموده اند:
اَلسُّرورُ یَبْسُطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ وَ الغَمُّ یَقْبِضُ النَّفْسَ وَ یَطْوی الانْبِساطَ؛(1) سرور و شادمانی، نفس را انبساط می بخشد و نشاط و شادابی را بر می انگیزاند. و غم و اندوه، نفس را گرفته می کند و نشاط و انبساط را درهم می پیچد.

بنابراین، آدمی باید غم و اندوه به خود راه ندهد و همیشه خود را شاد و مسرور و سرحال نگه دارد تا امور خود را با موفقیت به انجام رساند. برای این مهم باید به دنبال عوامل شادی بود و در به دست آوردن آنچه نشاط و شادی را فراهم می سازد و غم و اندوه را می زداید و انسان را مهیای حرکت می کند، باید تلاش کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

نیاز به انس و نشاط

بزرگان ما در خلوت و در میان خانواده شان بسیار بانشاط و شاد بودند.
ص: 25
________________________________________
1- 1. عیون الحکم و المواعظ، ص 62؛ غررالحکم، ص 113.
بسیار لطیفه می گفتند، شوخی می کردند و خانواده شان را بانشاط نگه می داشتند. مرحوم آیت الله بهاءالدینی جلسات خصوصی زیادی داشتند. اگر کسی لطیفه ای می گفت، بسیار خوشحال و بانشاط می شدند.
می فرمودند: ما با حضرت امام و دوستان دیگر روزهای پنجشنبه و جمعه جلسات انس داشتیم. شوخی می کردیم و سر حال و بانشاط بودیم. و بعد از جلسات انس بانشاط تر می شدیم و بهتر به درس و بحث می پرداختیم. مباحثات ما بسیار زیاد بود. پیش از طلوع آفتاب چند درس و مباحثه داشتیم.
نفس انسان نیازمند انس و نشاط است. دیده اید که گاهی در بعضی از جلسات که بچه ها را همراه خود می برند، برای این که بچه خسته نشود و سرگرم باشد و بهانه نگیرد، مقداری تنقلات با خود می برند و او را سرحال و بانشاط نگه می دارند. با یک پفک یا بیسکویت یا اسباب بازی او را سرگرم می کنند.
نفس انسان هم همین طور است. نیازمند خوش و بش و انس و الفت و سرگرمی و تفریح است. وقتی این نیازش برآورده شد، بهتر با انسان همراهی می کند. بی حالی و کسالت از سرش می پرد و در کار و عبادت موفق تر است. تفریحات سالم و شادی هایی که در آن معصیت الهی نباشد، از نیازهای طبیعی انسان است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

لبخند به دنیا

یکی از متخصصین می گفت: تمام سردردها و ناراحتی های مفاصل، ناراحتی های اعصاب، مربوط به بی نشاطی است. اگر شما سرحال و بانشاط و کیفور باشید، گیر به دنیا ندهید، تمام خستگی ها از جان شما می رود. ناراحتی های قلبی، مغزی، استخوانی و عصبی همه به افسردگی و بی نشاطی بر می گردد.

اگر شما به دنیا بخندید، دنیا هم به شما می خندد. بدن مَرکب ماست. وقتی راکب سرحال و بانشاط باشد، آن را به خوبی هدایت می کند و به مقصد می رساند. اما اگر خودِ راکب غمگین و افسرده باشد، حق مرکب را هم ادا نمی کند. تمام سیستم بدن به هم می ریزد.
یکی از دوستان ما سرطان داشت، ولی خیلی سرحال و بانشاط بود. دکترها می ترسیدند به او بگویند سرطان داری. خودش یک بویی برده بود. به دکتر گفته بود: اگر خبری هست به من بگویید. گفته بود: شما نبض مرا بگیرید و به من بگویید بدترین بیماری ها را دارم. بعد ببینید آیا ضربان من تفاوتی می کند یا نه. واقعاً هم همین طور بود. تا روز آخری که فوت کرد، نه غصه ای داشت و نه اندوهی. بسیار سرحال و بانشاط بود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

شیخ محمد بهاری

شیخ محمد بهاری یکی از شخصیت های بزرگ اخلاقی و عرفانی است. قبر ایشان در بهار همدان است. مرحوم آیت الله شیخ محمد جواد انصاری، آن عارف بزرگ فرموده بود: قبر ایشان بسیار نورانی است و من نمی دانستم قبرشان این قدر برکات دارد. وی بهترین شاگرد ملاحسین قلی همدانی، استاد بزرگ اخلاق و عرفان بود.
مرحوم ملاحسین قلی همدانی فرموده بود: آنچه ما در عرفان و تزکیه و تهذیب نفس کسب کردیم، همه را شیخ محمد بهاری برد. شاگردان مرحوم ملاحسین قلی همدانی می گفتند: تا وقتی شیخ محمد بهاری در میان ما نبود، استادمان ملاحسین قلی همدانی، مال همه شاگردان بود، ولی از وقتی این شاگرد با همت و با جدیت و با نشاط آمد، ملاحسین قلی مال این شاگرد شد.

اهل سلوک دو دسته اند: بعضی اهل وجد و نشاط اند و برخی اهل خوف و گریه. ایشان اهل سرور و نشاط بوده است. روز آخری که دکترها ایشان را معاینه کرده بودند، می ترسیدند به فرزندانش بگویند که پدرتان رفتنی است. ولی خودش به دکتر گفته بود: اگر یک مرتبه گفتند که شیخ محمد از دنیا رفته است، بگویید: رفته که رفته. و این روحیه خیلی مهم است. اصلاً عین خیالش نبود. این بدن را باید رها کرد و رفت. چیز مهمی نیست. می خواهند ما را از قفس بیرون بیاورند.
دیدید کسانی که در جبهه بودند. از این که شب حمله فرا می رسید، چقدر خوشحال بودند. روحشان در پرواز بود و در انتظار شهادت و بهشت به سر می بردند. کسی که می خواهد از زندان بیرون بیاید، باید سرحال و خوشحال باشد. کسی که از قفس دنیا بیرون می آید، باید کیف کند.
کسانی که اهل فرح و شادی و نشاط اند، نه تنها از مرگ نمی ترسند، بلکه آن را در آغوش می گیرند.
مرگ اگر مرد است گو نزد من آی
تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ
او ز من جانی ستاند جاودان
من از او دلقی ستانم رنگ رنگ

همراهی نفس یکی از چیزهایی که باید در اوقات شبانه روز، وقتی را به آن اختصاص داد، تفریحات سالم است. نفس انسان خوراکی و تنقلات می خواهد، مطالعه و درس و بحث و کار سرش نمی شود. در ابتدای کار هم ممکن است عبادت سرش نشود، ولی وقتی نفس به روح مبدل شد، با عبادت هم مأنوس است.
بنابراین، باید نفس را به گونه ای صحیح ارضاء کرد تا مزاحم فعالیت و
ص: 28
رشد انسان نگردد. همانند مرکبی که نیازمند کاه و جو است، باید به او کاه و جو داد و دستی به سرش کشید و به آن رسیدگی کرد تا با انسان همراهی کند و بهتر بار بدهد و به مقصود برساند.