ویژه نامه وفات حضرت ام البنین علیهاالسلام {ام المصائب }

[نرگس منتظر]

بینش و بینایى
افق فکرى و نگرش ام‌البنین آنقدر بالا و والاست که فرزندانى چون عباس را که خود یگانه دهر بود قربانى آرمانها و اندیشه‌هاى آسمانى امام و مولاى خویش، حسین(ع)، مى‌کند و اگر آه و سوزى براى مظلومیت مى‌کشد آهى است‌بر مظلومیت‌حسین(ع).
علامه مامقانى در کتاب تنقیح المقال مى‌نویسد:
علاقه و ارادت او [ام‌البنین] به حسین(ع) به علت امر امامت‌بود و اینکه به فرض سلامت‌حسین مرگ چهار فرزند برومندش را بر خود آسان و قابل تحمل مى‌دانست نشانه بالا بودن درجه ایمان اوست و من او را از نیکان به حساب مى‌آورم. (11)
تبلور این عشق به ولایت و پیروى از امام و پیشوا تا مرز از دست دادن جان خود و عزیزان در وجود فرزندان برومند و دلیر این بانوى ولایى بود. به ویژه عباس بن‌على که فرزند بزرگ او بوده و بیشتر صفات مادر را داراست.

[نرگس منتظر]

بر کرانه وفا
فاطمه کلابیه بنا به نقل تاریخ دومین یا سومین همسر على بن‌ابى طالب(ع) بوده است. آنچه در زندگى مشترک این دو بزرگوار مطرح است‌حس وفادارى به یکدیگر و احترام متقابل مى‌باشد.
وقتى عقیل به خواستگارى ام‌البنین براى مولایش على بن‌ابى طالب آمد با حرام بن‌حالد، پدر او، در این باره صحبت کرد و «حرام‌» با کمال صداقت و راستگویى گفت: «شایسته امیرالمؤمنین یک زن بادیه‌نشین با فرهنگ ابتدایى بادیه‌نشینان نیست. او با یک زن که فرهنگ بالاترى دارد باید ازدواج کند و این دو فرهنگ با هم فرق دارند.»
عقیل پس از شنیدن سخنان وى گفت:
امیرالمؤمنین از آنچه تو مى‌گویى خبر دارد و با این اوصاف میل به ازدواج با او دارد.
پدر ام‌البنین از عقیل مهلت‌خواست تا از مادر دختر، ثمامه بنت‌سهیل، و خود دختر سؤال کند و به او گفت:
«زنان بیشتر از روحیات و حالات دخترانشان آگاه هستند و مصلحت آنها را بیشتر مى‌دانند.»
وقتى پدر ام‌البنین به نزد همسر و دخترش برگشت دید همسرش موهاى ام‌البنین را شانه مى‌زند و او از خوابى که شب گذشته دیده بود براى مادر سخن مى‌گفت:
«مادر خواب دیدم که در باغ سرسبز و پردرختى نشسته‌ام. نهرهاى روان و میوه‌هاى فراوان در آنجا وجود داشت. ماه و ستارگان مى‌درخشیدند و من به آن‌ها چشم دوخته بودم و در باره عظمت آفرینش و مخلوقات خدا فکر مى‌کردم. در مورد آسمان که بدون ستون بالا قرار گرفته است و همچنین روشنى ماه و ستارگان ... در این افکار غرق بودم که ماه از آسمان فرود آمد و در دامن من قرار گرفت و نورى از آن ساطع مى‌شد که چشمها را خیره مى‌کرد. در حال تعجب و تحیر بودم که سه ستاره نورانى دیگر هم در دامنم دیدم. نور آنها نیز مرا مبهوت کرده بود. هنوز در حیرت و تعجب بودم که هاتفى ندا داد و مرا با اسم خطاب کرد من صدایش را مى‌شنیدم ولى او را نمى‌دیدم گفت:
«فاطمه مژده باد تو را به سیادت و نورانیت. به ماه نورانى و سه ستاره درخشان پدرشان سید و سرور همه انسانهاست‌بعد از پیامبر گرامى و اینگونه در خبر آمده است.»
پس از خواب بیدار شدم در حالى که مى‌ترسیدم. مادرم! تاویل رؤیاى من چیست؟!» مادر به دخترک فهیمه و عاقله خود گفت:
«دخترم رؤیاى تو صادقه است اى دخترکم به زودى تو با مرد جلیل‌القدرى که مجد و عظمت فراوانى دارد ازدواج مى‌کنى. مردى که مورد اطاعت امت‌خود است. از او صاحب 4 فرزند مى‌شوى که اولین آنها مثل ماه چهره‌اش درخشان است وسه تاى دیگر چونان ستارگانند.»
پس از صحبتهاى دوستانه و صمیمانه مادر و دختر، حزام بن‌خالد وارد اتاق شد و از آنها در مورد پذیرش على(ع) سؤال کرد و گفت:
آیا دخترمان را شایسته همسرى امیرالمؤمنین(ع) مى‌دانى؟ بدان که خانه او خانه وحى و نبوت و خانه علم و حکمت و آداب است اگر او را (دخترت را) اهل و لایق این خانه مى‌دانى - که خادمه این خانه باشد - قبول کنیم و اگر اهلیت در او نمى‌بینى پس نه؟
همسر او که قلبى مالامال از عشق به امامت داشت گفت:
اى «حزام‌» به خدا سوگند من او را خوب تربیت کردم و از خداى متعال و قدیر خواستارم که او واقعا سعادتمند شود و صالح باشد براى خدمت‌به آقا و مولایم امیرالمؤمنین(ع) پس او را به على بن‌ابیطالب، مولایم، تزویج کن. (12)
اگر چه خواب حجت نیست و جهت امور مهمى مثل ازدواج نمى‌توان تنها به خوابها اکتفا کرد ولى راهنماى خوبى براى رسیدن به مقصود مى‌باشد اگر بیننده خواب مهذب باشد و طهارت ظاهرى و باطنى را حفظ کند و اندیشه‌هاى شیطانى و خطورات ذهنى پراکنده نداشته باشد خوابهاى او داراى تعبیر و تاویل مناسبى خواهد بود. ام‌البنین از شخصیتهایى بود که این طهارت را داشته و همواره در رفتار و کردار خویش راه صحیح و مناسب را پیش مى‌گرفته است و از این رو رؤیاى او به این زیبایى لباس واقعیت و حقیقت مى‌پوشد و چهار پسر براى سید عالمیان على(ع) مى‌آورد که یکى قمر بنى‌هاشم مى‌شود و دیگران نیز ستارگان آسمان ولایت و امامت هستند.
اینگونه ازدواج آسمانى این دو بزرگوار صورت مى‌گیرد و در طول زندگى مشترک همواره اطاعت و احترام و تکریم و ملاطفت در مورد فرزندان على(ع) از سوى ام‌البنین مشهود بوده است.
در هنگام شهادت مولا على بن‌ابیطالب(ع) فرزند بزرگ ام‌البنین، عباس بن‌على، کمتر از15 سال سن داشت و همراه با برادرانش که کوچکتر از وى بودند در دوران کودکى پدر بزرگوار خویش را از دست داده و غبار یتیمى بر سیمایشان نشسته بود.
این زن فداکار و ایثارگر جوانى و نیروى خویش را صرف تربیت و حفظ فرزندان خانه ولایت نموده و چونان گذشته خود را وقف فرزندان فاطمه زهرا(س) نیز مى‌کرد و بسان مادرى مهربان و دلسوز در خدمت آنها بود.
وفادارى ام‌البنین به همسر بزرگوار خویش به حدى است که پس از شهادت حضرت على(ع) با آنکه جوان بوده و از زیبایى ویژه نیز برخوردار مى‌باشد تا پایان عمر ازدواج نکرده و همسر دیگرى را اختیار نمى‌کند. این همسر شهید ایثارگونه به تربیت فرزندان على(ع) مشغول بوده و بذر عشق و محبت و ایثار در وجود آنها مى‌افشاند.

[نرگس منتظر]

نگرش سیاسى
از ویژگیهاى بسیار مهم ام‌البنین توجه به زمان و مسایل مربوط به آن است. وى پس از واقعه عاشورا از مرثیه‌خوانى و نوحه‌سرایى استفاده کرده تا نداى مظلومیت کربلائیان را به گوش نسلهاى آینده برساند.
ام‌البنین براى عزادارى هر روز به همراه عبیدالله (فرزند عباس بن‌على(ع)) به بقیع مى‌رفت و نوحه مى‌خواند و گریه مى‌کرد و این اشعار را مى‌خواند:
یا من راى العباس کر على جماهیر النقد ووراه من ابناء حیدر کل لیث ذى لبد (13)
«اى آنکه عباس را دیدى در حالى که بر گروه ضعیفان حمله مى‌کرد و دنبال او از فرزندان حیدر (على(ع)) جنگاورانى بودند که هر یک داراى یال و کوپالى بودند.»
و آنگاه که در عزاى فرزندان شجاع و دلیر خود مى‌گریست مى‌گفت:
«دیگر مرا ام‌البنین مخوانید زیرا که به یاد شیران بیشه مى‌اندازد (این نام) مرا.
من پسرانى داشتم که به نام آنها مرا ام‌البنین مى‌خواندند اما دیگر فرزندى (پسرى) ندارم.»
خواندن اشعار براى عزادارى گاه جنبه‌هاى دیگرى دارد. ام‌البنین با این اشعار هم حماسه کربلا و شجاعت پسران خود و مظلومیت‌حق را به مردم زمان خود و آیندگان معرفى مى‌کرد و هم تاریخ کربلا را واگویه مى‌کرد و در قالب عزادارى و مرثیه‌سرایى نوعى اعتراض به حکومت وقت مى‌کرد و مردم که اطراف او اجتماع مى‌کردند نسبت‌به عمال بنى‌امیه متنفر و منزجر مى‌شدند.
به راستى وقتى قبر مطهر عباس(ع) و برادرانش در کربلاست چرا ام‌البنین به بقیع مى‌رود؟ آیا به این نیست که مردم در آنجا اجتماع مى‌کنند؟ و آیا به خاطر این نیست که بزرگان اسلام و پیشینه اسلامى مردم در این خاک خفته‌اند و در آنجا مردم به یاد حماسه‌هاى جوانمردان صدر اسلام مى‌افتادند؟
مسئله مهم دیگر اینکه چرا فرزند عباس، عبیدالله، را همراه خود مى‌برد؟ آیا این عمل براى این نبود که نسل آینده را نسبت‌به حقایق آگاه و بینا کند؟ آیا این یک تربیت‌سیاسى نبود؟
آیا او در صدد این نبود که پیام عاشورا را به مردم ابلاغ کند و پرچمدار این پیام‌رسانى همانا فرزند علمدار حسین(ع)، عبیدالله، نباید باشد؟ ام‌البنین، این شجاعترین زن بنى‌کلاب، که از پیام‌آوران کربلاست چونان زینب، دختر على(ع)، رسالتى بر دوش دارد و اکنون به انجام آن رسالت مهم و ویژه همت مى‌گمارد. گفتنى است که عبیدالله بن‌عباس به همراه مادرش لبابه در کربلا حضور داشت و سند زنده‌اى براى بیان وقایع عاشورا بود.

[نرگس منتظر]

عروج عرشى
زندگى سراسر مهر و عاطفه و مبارزه ام‌البنین رو به پایان بود. او به عنوان همسر شهید، رسالت‌خویش را به خوبى به پایان رسانید و فرزندانى تربیت کرد که فدایى ولایت و امامت‌بودند و هر 4 تن در در کربلا قربانى آرمانهاى «ولى‌» و «امام‌» خویش شدند و بدین وسیله بر صحیفه تربیت ام‌البنین امضاى سبز مولاى متقیان على(ع) قرار گرفت.
پس از کربلا بار رسالت‌سیاسى و اجتماعى خویش را به دوش گرفت و پیامهاى مهم کربلا را به فرداها صادر کرد و ارزشهاى معنوى این حماسه عرفانى را زنده نگاه داشت.
همسر شهید، مادر چهار شهید و طلایه‌دار پیام‌آوران کربلا پس از زینب(س) که لحظه لحظه عمر خویش را با خداى خود معامله کرد و لحظه‌اى خطا و انحراف در زندگى وى راه نیافت در سال 70 ه.ق دار فانى را وداع گفت (14)
و در قبرستان بقیع در کنار سبط رسول خدا، امام حسن(ع)، و فاطمه بنت‌اسد و دیگر چهره‌هاى درخشان شریعت محمدى(ص) به خاک سپرده شد.
اگر چه جسم او در خاک است اما روح بلند او و صفات کریمه و عظیمه وى نام او را به بلنداى آفتاب زنده نگاه داشته است و در پرتو صفات این بانوى فاضله انسانهایى تربیت‌شده‌اند که در تاریخ مانا و ماندگار خواهد بود.

[نرگس منتظر]

پى‌نوشتها:

1- قمر بنى‌هاشم، عبدالرزاق المقرم، ص‌9.
2- همان، ص 10.
3- قرآن کریم، سوره ابراهیم / 24.
4- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 14، ص‌29.
5- قمر بنى‌هاشم، مقرم، ص 15.
6- تنقیح المقال، علامه مامقانى، ج‌3، ص 70 با ترجمه.
7- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 14، ص‌29.
8- قمر بنى‌هاشم، مقرم، ص‌16.
9- همان، ص‌16.
10- تنقیح المقال، ج‌3، ص 70 و منتهى الامال، حاج شیخ عباس قمى، ص‌226.
11- تنقیح المقال، ج‌3، ص 70.
12- مولد عباس بن‌على(ع)، محمد على الناصرى، صص 38 -36.
13- ریاحین الشریعه، ذبیح‌الله محلاتى، ج‌3، ص 294 و تنقیح المقال، ج‌3، ص 70.
14- محدثات شیعه، دکتر شهلا غروى نایینى، ص‌53.

منبع: ماهنامه کوثر

[شهیده]

به دریا پا نهاد و تشنه برگشت‌
أم البنین مضطر نالد چو مرغ بی پر
گوید به دیده تر، دیگر پسر ندارم‌
زنها!مرا نگویید أم البنین از این پس‌
من ام بی بنینم، دیگر پسر ندارم‌
مرا ام البنین دیگر مخوانید
به آه و ناله‌ام یاری نمایید
بنالم بهر عباسم شب و روز
شده آهم به جانم آتش افروز
به دشت کربلا آن مه جبینم‌
شنیدم بود سقای حسینم‌
به دریا پا نهاد و تشنه برگشت‌
حسینش تشنه بود، از آب لب بست‌
گذشت از آب و کسب آبرو کرد
به سوی خیمه‌ها با آب رو کرد
ز نخلستان چو بر سوی خیم شد
به دست اشقیا دستش قلم شد
شنیدم آنکه جدا شد ز قامت عباس‌
دو دست، بر اثر ظلم قوم حق نشناس‌
به چشم راست خدنگش رسیده از الماس‌
چمن خزان شد و پژمرده گشت چون گل یاس
فائز تبریزی

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

چهار مرتبه بانو! برای تو خبر آمد
چهار بار دلت کوه شد به لرزه درآمد

تو منتظر، تو گدازنده بر معابر خونین
مسافر تو نیامد مسافری اگر آمد

چهار مرتبه شن زارهای ظهر، تنت را
گریستند و تو را داغ های مستمر آمد

چنان گریسته ای روزهای خستگی ات را
که تکّه تکّه خاک بقیع نوحه گر آمد

از آن گلایه تلخت به گوش علقمه بانو!
هر آنچه رود از آن لحظه سر به زیرتر آمد

چهار بار پسر رفت و اسب رفت و تو بودی
چهار بار تو بودیّ و اسب بی پسر آمد

تو کوه بودی و از پشتِ شانه های بلندت
چهار مرتبه خورشید سر بریده برآمد

حسین هدایتی

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

بغضی خفقان آور در گلوگاه زمان رخنه کرده است.
اشک، در چشم سنگ هم بی تابی می کند.

آسمان، ستاره هایش را بر خاک ریخته است.
هیچ صدایی از هیچ حنجره ای جرئت سر برآوردن ندارد...

تنها سکوت است که پابه پای تابوت تو پیش می رود
و تنها اشک است که لب به سخن گشوده است.

پسرانت را هیچ کس خبر نکرده است؛
خبر مرگ مادر، برای فرزندانش، برای پسرانش ناگوار است؛

مادری که در دامانش آسمان به تکاپو پرداخته بود
و ماه بر زانوانش بزرگ شده بود. تابوتت تا کنار قبر،
آرام آرام گام برمی دارد... پیکرت را به دست خاک می سپارند؛

بی آنکه پسرانت....
خبر را خود تو زودتر از هر کسی به آنها داده بودی؛

همان زمان که راهی کربلاشان می کردی.
چهار فرزندت را جمع کردی و گفتی که همه
شما پیش مرگ پسر فاطمه هستید؛

ولی به آنها نگفتی که تا آخرین لحظه داغشان را
در سینه ات نگاه خواهی داشت؛ بی آنکه دم برآوری و شکوه کنی.

تو مادر ادب هستی و دریای بی کران معرفت!
تو مادر آب هستی، مادر احساس هستی.

فرزندان تو، خادمان اهل بیت بودند و خود تو....
خودت گفتی که من کنیز فرزندان فاطمه هستم؛

همان روزی که به عنوان تازه عروس، به خانه علی
قدم گذاشتی. به زینب گفتی که من برای کنیزی شما آمده ام...

و حالا که پیکرت را به دست خاک می سپارند،
هیچ کس نیست در این غربت بی انتها که بر مزارت اشکی بریزد؛

غیر از سکوت که آرام آرام بر
خاک مزارت گل اشک می کارد.

[نرگس منتظر]

آشنايي با ام البنين کِلابي ( مادر عباس و عبدالله و عثمان و جعفر )

نام وي « فاطمه » است و کنيه اش اُم البنين کِلابي عامري مي باشد (1).
امام علي (عليه السّلام) به درخواست ام البنين، اين کنيت را بر وي نهاد تا مبادا هنگامي که او را « فاطمه » صدا مي زند فرزندان حضرت زهرا (عليها السّلام) آزرده خاطر شوند.
پدرش، حِزام ( و گفته شده: حَرام ) (2) بن خالد بن ربيعة بن واحد است که همان عامر بن کَعب بن عامر بن کِلاب بن ربيعة بن عامر بن صعصعة بن معاوية بن بکر بن هوازِن بن منصور بن عِکرمة بن خَصفة بن قيس بن عَيلان بن مُضَر، است (3).
مادرش، ثُمامَه (4) ( و گفته اند: ليلا ) (5) دختر سَهل بن عامر بن مالک بن ابي برة عامر بن ملاعب الأسنة بن جعفر بن کلاب است (6).
ابو الفرج اصفهاني، يازده زن از « ام البنين » هاي اصلي را شمرده است (7).

[نرگس منتظر]

تاريخ ازدواج ام البنين

مورخان در تاريخ ازدواج ام البنين با امام علي (عليه السّلام) اختلاف دارند؛ بعضي از آنها قائل اند به اينکه امام علي (عليه السّلام) پس از شهادت حضرت فاطمه (عليها السّلام) ( بعد از سه يا 9 شب ) با ام البنين ازدواج کرد.
اين ديدگاه آنان، با وصيت مشهور حضرت زهرا (عليها السّلام) ناسازگار است که از امام علي (عليه السّلام) خواست با « امامه » ازدواج کند.
ليکن اين گروه، سخنشان را توجيه مي کنند به اينکه با وصيت حضرت زهرا (عليها السّلام) منافات ندارد؛ چرا که آن حضرت سفارش نکرد که بي درنگ پس از درگذشت او امام با « امامه » ازدواج کند.
اينان مي کوشند نظرشان را با واژه ي « ثُمَّ » که در تاريخ طبري و الکامل ابن اثير وارد شده، و بر ترتيب دلالت دارد، تأييد کنند؛ زيرا طبري مي گويد:
نخستين زني که علي با او ازدواج کرد « فاطمه » ( دختر رسول خدا ) است و تا او زنده بود، علي زن ديگري را به همسري نگرفت... پس از فاطمه، آن حضرت با ام البنين ( دختر حِزام ) عقد ازدواج بست... (8).
ليکن نگارنده، اين استدلال و اين توجيه را نمي پذيرد؛ زيرا حضرت فاطمه (عليها السّلام) در نيمه ي اول سال 11 هجري شهيد شد. اگر امام علي (عليه السّلام) بي درنگ با اُم البنين ازدواج کرده باشد، وصيت حضرت زهرا (عليها السّلام) را مخالفت کرده و ضرورتِ ازدواج با « امامه » را از بين برده است.
با آگاهي بر اينکه حضرت عباس (عليه السّلام) بزرگ ترين فرزند ام البنين، در سال 24 هجري تولد يافت، در مي يابيم که امام علي (عليه السّلام) پس از « اُمامه » و « خوله » و « اَسما » با ام البنين ازدواج کرد و در نتيجه، وي سومين همسر امام بعد از حضرت زهراست ( اگر خوله، به جهت سالمندي درگذشته باشد ) (9) زيرا يقين داريم که محمد بن حنفيه، بزرگ تر از حضرت عباس (عليه السّلام) است.
اما « صَهبا » دوشيزه بود که در اختيار امام قرار گرفت و براي آن حضرت عمر اطرف را زاييد، ليکن ام ولد باقي ماند.
اختلاف است در اينکه آيا عمر بن صهبا بزرگ تر است يا حضرت عباس (عليه السّلام) (فرزند ام البنين ) بعضي اولي را ترجيح مي دهند و برخي ديگر حضرت عباس (عليه السّلام) را بزرگ تر مي شمارند.
ديدگاه سوم اين است که امام علي (عليه السّلام) پس از ازدواج با « امامه » بي درنگ « ام البنين » را به همسري گرفت؛ زيرا امامه، براي او فرزند نياورد و از آنجا که امام فرزند مي خواست با ام البنين ازدواج کرد تا پسر قهرماني براي وي به دنيا آورد که تکيه گاه برادرش حسين در کربلا باشد (10).