آشنایی با نهج البلاغه امام علی علیه السلام

[نصرالله عاشق خداومولا]

آشنایی با نهج البلاغه امام علی علیه السلام

بخش اول سخنی درباره نهج البلاغه و گوینده آن

از آنجا که نهج البلاغه مجموعه (خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار حکیمانه) مولی الموحدین و امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد، سخن گفتن درباره آن کار آسانی نیست، چرا که ما توان آن را نداریم که به عمق وجود این گوینده والامقام پی ببریم و از تمام زوایای فکر بلند و ایمان قوی و ملکات فاضله آن حضرت آگاه شویم و نهج البلاغه را آن چنان که هست بشناسیم.
علی بن ابی طالب علیه السلام پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برترین مخلوق خدا است ابن عباس می گوید: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: لو ان الاشجار اقلام و البحر مداد و الجن حساب، و الانس کتاب ما احصوا فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام : (1)
اگر درختان قلم باشند و دریاها مرکب، جنیان شماره گر، و انسانها نویسنده نمی توانند فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام را شماره کنند.
استاد محمد تقی جعفری در مقدمه ترجمه و تفسیر نهج البلاغه می گوید: هیچ گونه جای تردید نیست که ما نمی توانیم شخصیت علی بن ابی طالب علیه السلام را، مانند شخصیت های یک بعدی تاریخ نشان بدهیم و کتابش نهج البلاغه را هم به عنوان کتابی که یک شخصیت یک بعدی از خود به یادگار گذاشته است، تلقی نماییم. ما با انسانی سر و کار داریم که هدف اعلایی برای زندگانی دارد، زمامداری که عادل مطلق است، دارای معرفتی در حد اعلی درباره انسان و جهان، وابستگی به مبادی عالی هستی، خود را جزئی از انسان دیدن، وابستگی مستقیم به خدا، تقوی و فضیلت در حد اعلی، پاکی گفتار و کردار و اندیشه و نیت پاک ... و ده ها امتیازات از این قبیل که در علی بن ابی طالب به اتفاق تمام تواریخ ثبت شده است، قابل توضیح و تفسیر با مفاهیم و ارزش های معمولی نمی باشد، زیرا برای آن جامعه و یا افرادی که زندگی جز تورم خود طبیعی چیز دیگری نیست، عناصر شخصیت و امتیازات علی علیه السلام و کتابش، خیالاتی بیش نیست.
همچنین از دیدگاه مکتب هایی که برای بشریت آغاز و انجامی جز همین خاک تیره و تکاپویی جز برای گسترش خود طبیعی سراغ ندارند، علی و نهج البلاغه اش هرگز قابل شناخت و هضم نخواهد بود. (2)
ولی در عین حال آگاهی بر گوشه هایی از این دو اقیانوس بی کران (علی علیه السلام و نهج البلاغه) برای انسانهای حق شناس و حقیقت جو و با معرفت سهل و آسان است زیرا هر کس اندک آشنائی با علی بن ابی طالب علیه السلام و تاریخ زندگانی و سخنان و افکار و اندیشه های او داشته باشد به خوبی می داند او یک انسان برتر است، او آیتی از آیات بزرگ حق است او نسخه نادری از کتاب وجود انسان است.
و همچنین می داند که نهج البلاغه او که پرتوی از وجود او است، اقیانوسی است بی کران و دریایی است پهناور و گنجینه ای است پرگهر، بوستانی است پر گل و کانون معارف الهی است، و خلاصه بعد از قرآن کریم و احادیث نبوی بهترین مرجعی است برای همه نیازهای انسان در مسیر سعادت
بدون شک هرگاه کسی قصد کند که در چنین میدانی گام بگذارد باید خود را برای نوشتن کتابهای قطوری آماده سازد، ولی هدف ما در این نوشتار این است که تنها به اشاراتی بسنده کنیم و به منظور آگاهی بیشتر در قسمتهای آینده، گفته های بعضی از دانشمندان بزرگ شیعه و کسانی که سالها با نهج البلاغه آشنا بوده و انس گرفته اند، را نقل خواهیم کرد.
همچنین از افکار اندیشمندان برخی از علمای اهل سنت، و گواهی ارزنده دانشمندان مسیحی که فریفته گفته های آن بزرگ مرد عالم انسانیت شده اند بهره مند خواهیم شد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخش دوم فصاحت و بلاغت نهج البلاغه

فصاحت یعنی درست سخن گفتن و با کلماتی صحیح و زیبا مطلب را بیان نمودن، و از اینرو قرآن کریم فصیح ترین کلام است که معانی را در الفاظی کوتاه و زیبا بیان نموده است و همین خود یکی از جهات اعجاز قرآن به شمار می آید، یعنی دیگران از اینکه همانند آن سخن بگویند عاجز و ناتوانند خداوند متعالی می فرماید: قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القران لا یاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا (3) (ای پیامبر) بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند (هرگز) مانند آن را نتوانند آورد هر چند بعضی پشتیبان بعضی دیگر باشند.
و بلاغت یعنی سخن درست گفتن و کلام فصیح (درست و زیبا) را در جای مناسب خود به کار بردن.
فصحا و ادبای تمام ملل و ادیان به فصاحت و بلاغت نهج البلاغه اعتراف و اذعان دارند و ما در اینجا به عنوان نمونه به کلمات برخی از آنان اشاره می نمائیم:
1 - گردآورنده نهج البلاغه سید رضی قدس سره که خود از قهرمانان میدان فصاحت و بلاغت بوده و گوی سبقت را از بسیاری از فصحا و بلغای عرب برده، و سالیان درازی از عمر شریف خود را صرف جمع آوری گفته های آن حضرت کرده است، در مقدمه نهج البلاغه می گوید: ... امیر المومنین علیه السلام سرچشمه فصاحت و منشا بلاغت و زادگاه آن است، و از او اسرار بلاغت آشکار گشت و از وی قوانین و دستورات آن گرفته شد، هر خطیب توانایی بر شیوه او راه یافت و به گفتار او یاری جست و با این حال او در میدان پیش رفت و یکه تاز میدان بوده، و دیگران فرو ماندند ... زیرا در کلام او نشانه هایی از علم خدا، و عطر و بویی از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد.
همچنین بعد از خطبه (16) می گوید: در این سخن که از نزدیکترین سخنان به حقیقت فصاحت است لطایفی نهفته شده که هیچ یک از سخن سنجان به پای آن نمی رسد و بیش از آنچه که ما از آن به شگفتی فرو می رویم، شگفتی از آن به تعجب می آید به علاوه در آن ریزه کاریهایی از فصاحت است که نه زبان قادر به شرح آن است و نه هیچ انسانی می تواند به عمق آن برسد و نه آنچه را من می گویم، جز آنان که در فصاحت پیشگام و ریشه دارند و می توانند درک کنند (آری) و ما یعقلها الا العالمون : جز دانشمندان آن را درک نمی کنند. (4)
2 - عزالدین عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی که از دانشمندان معروف اهل سنت در قرن هفتم هجری است و یکی از شارحان معروف نهج البلاغه می باشد - و کتاب شرح نهج البلاغه خود را در 20 جلد نگاشته و بگفته خودش تالیف آن چهار سال و هشت ماه (درست به اندازه دوران زمامداری و خلافت ظاهری حضرت علی علیه السلام) به طول انجامیده است - او در همین کتاب، بارها در برابر فصاحت و بلاغت فوق العاده نهج البلاغه سر تعظیم فرود آورده است و در مقدمه کتابش درباره علی علیه السلام و نهج البلاغه می گوید: ... اما الفصاحه فهو علیه السلام امام الفصحاء و سید البلغاء و فی کلامه قبل : دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوقین، و منه تعلم الناس الخطابه و الکتابه ... .
امیر المومنین علی علیه السلام امام و پیشوای فصیحان و سرور بلیغان است، و درباره کلامش (نهج البلاغه) گفته شده است که پائین تر از کلام خالق و برتر از کلام مخلوقین است، و مردم از او فن خطابه و سخنرانی و راه و رسم نویسندگی را آموخته اند. (5) وی در جاهای متعددی از کتابش نسبت به فصاحت و بلاغت نهج البلاغه تعبیرهای عجیبی دارد، از جمله:
(الف) در جلد 11 صفحه 153 پس از شرح بخشی از خطبه (221) می گوید : ... و ینبغی لو اجتمع فصحاء العرب قاطیه فی مجلس و تلن علیهم ان یسجدوا له کما سجد الشعراء لقول عدی بن الرقاع قلم اصاب من الدواه مدادها ... فلما قیل لهم فی ذلک قالو انا نعرف مواضع السجود فی الشعرکما تعرفون مواضع السجود فی القرآن ... اگر تمام فصحای عرب در یک مجلس اجتماع کنند و این بخش از خطبه برای آنها خوانده شود سزاوار است برای آن سجده کنند همانگونه که شعرای عرب هنگامی که شعر معروف عدی بن الرقاع، قلم اصاب من الدواه مدادها ... را شنیدند برای آن سجده کردند و هنگامی که از علت آن سوال شد گفتند: ما محل سجود در شعر را می شناسیم آنگونه که شما محل سجود را در آیات سجده قرآن می شناسید.
(ب) در جلد 7 صفحه 214، هنگامی که به مقایسه اجمالی میان بخشی از کلام امیر المومنین علیه السلام با سخنان ابن نباته (6) خطیب معروف قرن چهارم هجری می پردازد می گوید : ... فلیتامل اهل المعرفه بعلم الفصاحه و البیان هذا الکلام بعین الانصاف یعلموا ان سطرا واحدا من کلام نهج البلاغه یساری الف سطر منه بل یزید و بربی علی ذلک .
آگاهان به علم فصاحت و بلاغت اگر این گفتار علی علیه السلام را با دیده انصاف بنگرند می دانند که یک سطر نهج البلاغه مساوی هزار سطر از سخنان معروف ابن نباته است بلکه بر آن فزونی می گیرد و برتری می جوید.
(ج) و در جلد 2 صفحه 84، پس از نقل یکی از خطابه های ابن نباته در زمینه جهاد که در اوج فصاحت است و با این عبارت از کلمات امیر المومنین علیه السلام آمیخته شده است - ما غزی قوم فی عقر دارهم الا ذلوا یعنی هیچ قوم و ملتی در درون خانه هایشان مورد هجوم دشمن واقع نشدند مگر اینکه خوار و ذلیل گشتند - ابن ابی الحدید می گوید : به این جمله بنگر و ببین چگونه از میان تمام خطبه ابن نباته فریاد می کشد، فریاد فصاحت و بلاغت و به شنونده اش اعلام می دارد که از معدنی غیر از معدن بقیه خطبه برخاسته و از خاستگاهی غیر از آن خاستگاه است، به خدا سوگند همین یک جمله چنان خطبه ابن نباته را آراسته و زینت بخشیده آن گونه که یک آیه قرآن در لابه لای یک خطبه معمولی درست همچون گوهری درخشنده است که پیوسته نور افشانی می کند، و روی بقیه سخن نور افشانی می کند.
(د) در جلد 7 صفحه 201، در شرح خطبه (109) می گوید : هر کس می خواهد فنون فصاحت و بلاغت را بیاموزد و ارزش کلمات را نسبت به یکدیگر درک کند در این خطبه بیندیشد.
3 - جاحظ که از بزرگترین ادبا و نوابغ عرب است، و در اوائل قرن سوم هجری می زیسته در جلد اول کتاب معروف و مشهور خود البیان و التبیین - پس از نقل برخی از کلمات امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام از آن جمله قیمه کل امرء ما یحسنه (7) یعنی ارزش هر کس همان است که می داند (به اندازه علم و دانش و توانایی او است) - می گوید : اگر در تمام این کتاب جز این عبارت نبود کافی بود، بلکه بالاتر از حد کفایت زیرا بهترین سخن آن است که مقدار کمش تو را از مقدار زیادش بی نیاز کند، و مفهومش ظاهر و آشکار باشد، گویی خداوند جامه ای از جلالت و عظمت و پرده ای از نور و حکمت بر آن پوشانده که هماهنگ با نیت پاک و فکر بلند و تقوای بی نظیر گوینده اش می باشد. البته خود سید رضی قدس سره نیز پس از این حکمت می گوید : این از کلماتی است که قیمتی برای آن تصور نمی شود، و هیچ حکومتی هم سنگ آن نبوده، و هیچ سخنی، والایی آن را ندارد.
این بخش را با سخن نویسنده معروف مسیحی لبنانی جورج جرداق در کتاب ارزنده خود الامام علی صوت العداله الانسانیه پایان می دهیم.
او در پایان فصلی که به بیان شخصیت علی بن ابی طالب علیه السلام اختصاص داده درباره نهج البلاغه چنین می گوید: در بلاغت، فوق بلاغتها است، قرآنی است که از مقام خود اندکی فرود آمده سخنی است که تمام زیبائیهای زبان عرب را در گذشته و آینده در خود جای داده، تا آنجا که درباره گوینده آن گفته اند : سخنش پایین تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق است. (جلد 1، صفحه 47). (8)

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخش سوم محتوای عمیق (علمی و عرفانی) و جامعیت نهج البلاغه

یکی از امتیازات فوق العاده نهج البلاغه مساله جامعیت و تنوع عجیب و محتوای ژرف آن است و هر خواننده آگاهی در همان لحظات نخستین که با آن آشنا می شود نمی تواند باور کند که چگونه یک انسان بتواند این همه گفتار نغز و سخنان شیرین و حساب شده و دقیق در موضوعات کاملاً مختلف بلکه متضاد را گردآوری کند و مسلماً این کار از غیر شخصیتی همچون امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام که قلبش گنجینه اسرار الهی و روحش اقیانوس عظیم علم و دانش است، ساخته نیست همان کسی که می فرماید: علمنی رسول الله صلی الله علیه و آله الف باب من العلم و تشعب لی من کل باب الف باب .
رسول خدا صلی الله علیه و آله هزار باب علم به من آموخت که از هر یک از آن درها برایم هزار در دیگر گشوده می شود. (9)
در این بخش نیز به گواهی چند نفر از دانشمندان اشاره می کنیم:
1 - سید رضی قدس سره گردآورنده نهج البلاغه گاهی در لابه لای این کتاب شریف اشارات کوتاه و پر معنائی را در عظمت محتوای نهج البلاغه آورده است که بسیار قابل دقت و ملاحظه می باشد از آن جمله است:
پس از ذکر خطبه (21) - ... فان الغایه امامکم و ان وراه کم الساعه تحدوکم تخففوا تلحقوا فانما ینظر باولکم آخرکم ... رستاخیز در جلو شما است، و مرگ همچنان شما را می راند، سبکبار شوید، تا به قافله برسید و بدانید شما در انتظار بازماندگان نگهداشته شده اید - می گوید: این سخن اگر بعد از کلام خدا و کلام رسول الله صلی الله علیه و آله با هر سخن دیگری سنجیده شود از آن برتری خواهد داشت، و بر آن پیشی خواهد گرفت. (10)
2 - شارح معروف نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی در جلد 11 ص 153 می گوید : من بسیار در شگفتم از مردی که در میدان جنگ چنان خطبه می خواند که گواهی می دهد طبیعتی همچون شیران دارد، سپس در همان میدان هنگامی تصمیم بر موعظه و پند و اندرز می گیرد، چنان سخن می گوید، که گوئی طبیعتی همچون راهبانی دارد که لباس مخصوص رهبانی را بر تن کرده و در دیرها زندگی می کند، نه خون حیوانی را می ریزد، و حتی از گوشت هیچ حیوانی نمی خورد،، گاه در چهره بسطام بن قیس و عتیبه بن حارث و عامر بن الطفیل (سه قهرمان معروف میدان نبرد در زمان جاهلیت که به آنها مثل زده می شد) ظاهر می شود، و گاه در چهره سقراط حکیم و یوحنا و مسیح بن مریم، من سوگند می خورم به همان کسی که تمام امتها به او سوگند یاد می کنند، من این (خطبه الهاکم التکاثر) (11) را از پنجاه سال قبل تاکنون بیش از هزار بار خوانده ام، و هر زمان که آن را خوانده ام ترس و وحشت و بیداری عمیقی تمام وجود مرا در برگرفت و در قلب من اثر عمیقی گذاشت و لرزه بر اندامم انداخت. هر زمان در محتوای آن دقت کردم به یاد مردگان از خانواده و بستگان و دوستانم افتادم و چنان پنداشتم که من همان کسی هستم که امام در لابه لای این خطبه توصیف می کند.
چقدر واعظان و خطیبان و فصیحان در این زمینه سخن گفته اند و چقدر من در برابر سخنان آنها به طور مکرر قرار گرفته ام، اما در هیچ کدام از آنها تاثیری را که این کلام در دل و حاکم می گذارد، ندیده ام.
و همچنین در ج 16 صفحه 146 می گوید : سبحان الله! چه کسی این همه امتیازات گرانبها و ویژگیهای شریف و ارزشمند را به این مرد نمونه (علی علیه السلام) بخشیده؟ چگونه می شود یکی از فرزندان عرب مکه که تنها در آن محیط زیسته و با هیچ یک از فلاسفه همنشین نبوده، در دقایق علوم الهیه و حکمت متعالیه، از افلاطون و ارسطو آگاهتر باشد، کسی که با بزرگان عرفان و اخلاق هرگز معاشر نبوده، در این باب برتر از سقراط باشد، کسی که در میان شجاعان پرورش یافته (چون اهل مکه صاحبان تجارت بودند نه جنگجو) با این حال شجاعترین فردی باشد که قدم بر روی زمین نهاده است ... . (12)

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخش چهارم جاذبه فوق العاده نهج البلاغه

پیروان اهل سنت و علمای شیعه و سایر دانشمندان اسلامی و علما و دانشمندان مسیحی و تمام کسانی که با نهج البلاغه سروکار داشته اند و آن را با دقت مطالعه نموده اند بدون استثناء از جاذبه نیرومند نهج البلاغه سخن گفته اند و خود را تحت تاثیر و نفوذ آن دیده اند. این کشش و جاذبه نیرومند که در خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار امام علی علیه السلام محسوس است انگیزه اصلی گروهی از دانشمندان برای شرح نهج البلاغه یا نوشتن کتاب و مقاله درباره شخصیت علی علیه السلام بوده است.
و ما ذیلاً به مهمترین دلائل روشن این جاذبه می پردازیم:
1 - جذبه های اخلاقی و عرفانی نهج البلاغه به گونه ایست که ارواح تشنه را با آب زلال معرفت سیراب می کند. در بسیاری از خطبه ها از جمله خطبه اول و خطبه (91) خطبه اشباح هنگامی که سخن از شناسائی خدا و جاذبه صفات جمال و جلال او است گفتارش چنان اوج می گیرد که خواننده احساس می کند بر بال و پر فرشتگان سوار شده است و به دور دست ترین نقاطی که اندیشه انسانی از آن فراتر نتواند رفت عروج می کند. و چهره یک فیلسوف بزرگ الهی در نظرش مجسم می گردد که سالیان دراز همه وقت سخن از توحید گفته، و آن چنان خدا را معرفی می کند که انسان با چشم دل او را همه جا، در آسمانها، در زمین و درون جای خود حاضر می بیند و روحش سرشار از انوار معرفت الهی می گردد.
2 - در نهج البلاغه همه جا سخن از همدردی با طبقات محروم و ستمدیده انسانها است همه سخن از مبارزه با ظلم و بی عدالتی و بیدادگریهای استثمارگران و طاغوتها است، همه جا سخن از بسط و گسترش عدالت اجتماعی و رفع هرگونه ظلم و تبعیض است، همه جا سخن از قسمت عادلانه و بالسویه بیت المال و برتر نبودن خویشاوندان در آن است، تا آنجا که در خطبه (224) (13) می خوانیم هنگامی که عقیل (برادر آن حضرت) تقاضای یک صاع ( 3 کیلو) از گندم بیت المال بیش از حقش را نمود با آهن گداخته شده پاسخ شنید
امیر المومنین علی علیه السلام هشدار می دهد که هر جا نعمتهای فراوانی روی هم انباشته شده است حقوق از دست رفته ای در کنار آن به چشم می خورد ما رایت نعمه موفوره الا و بجنبها حقا مضیعا . (14)
3 - نهج البلاغه همه جا در مسیر آزادی انسان از زنجیرهای اسارت هوا و هوس که او را به ذلت و بدبختی می کشاند، و همچنین اسارت ستمگران خودکامه و طبقات مرفه و پر توقع، گام برمی دارد و از هر فرصتی برای این هدف مقدس استفاده می کند و در خطبه شقشقیه (خطبه 3) هشدار می دهد که در باز گرداندن روح آزادی و مساوات و عدالت کمترین انعطافی نباید نشان داد بلکه برای همین امر مقام والای حکومت را پذیرفته است.
4 - نهج البلاغه و سخنان علی علیه السلام در اعماق جان سالکان راه حق نفوذ می کند و در آن تاثیر وصف ناپذیری به وجود می آورد، مانند (همام) آن مرد زاهد و عارفی که از مولای متقیان تقاضای بیان اوصاف متقین را نمود - ابتداء حضرت امتناع ورزید، ولی او اصرار نمود - امام علی علیه السلام آن خطبه عجیب و بی نظیر و بی مانند را بیان فرمود و بیش از یکصد صفت از صفات متقین را برای او برشمرد، او پس از شنیدن آن خطبه صیحه ای زد و بر زمین افتاد و از دنیا رفت. (15)
اینگونه نفوذ سخن چیزی است که در تاریخ سابقه ندارد.
آنگاه امام علی علیه السلام فرمود: اما والله لقد کنت اخافها علیه - ثم قال - اهکذا تصنع المواعظ البالغه باهلها؟ آه به خدا سوگند من از این حادثه بر او می ترسیدم! آیا موعظه های رسا و نیکو به کسانی که اهلبیت دارند این چنین تاثیر می گذارد؟
سید رضی قدس سره که خود یکی از ادبای مشهور عرب به شمار می آید پس از نقل برخی از خطبه ها تعبیراتی دارد که نشان می دهد تا چه حد مردم با شنیدن این خطبه ها مفتون و مجذوب می شدند، و یا خود او تحت تاثیر امواج نیرومند جاذبه آن قرار گرفته است.
از جمله: (الف) در ذیل خطبه 83 (خطبه غراء) می گوید: و فی الخیر انه لما خطب یهذه الخطیه اقشعرت له الجلود و بکت العیون و رجفت القلوب در خبر آمده است، هنگامی که علی علیه السلام این خطبه را ایراد فرمود، بدنها به لرزه در آمده، چشمها گریان شدند و دلها به اضطراب و تپش افتادند. (16)
(ب) در ذیل خطبه (28) می گوید : اگر سخنی باشد که مردم را به سوی زهد بکشاند و به عمل کردن برای آخرت وادار سازد، همین سخن است که می تواند دلبستگی انسان را از آرزوهای طولانی قطع کند، و جرقه بیداری و آگاهی و نفرت از اعمال زشت را در دل او بیفروزد.
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح خطبه (109) می گوید : تاثیر و جاذبه این خطبه چنان است که اگر آن را بر انسان بی دین و ملحدی که مصمم است رستاخیز و قیامت را با تمام قدرت نفی کند بخوانند قدرتش درهم می شکند و دلش را در وحشت فرو می برد و اراده منفی او را تضعیف می کند و تزلزل در بنیاد اعتقاد او ایجاد می نماید. پس خداوند بزرگ گوینده اش را از این خدمت به اسلام جزای خیر دهد، بهترین جزایی که به ولی از اولیایش داده است، چه جالب بود یاریش برای اسلام، گاه با دست و شمشیر و گاه با زبان و بیان، و گاه با قلب و فکرش آری او سید المجاهدین و ابلغ الواعظین و رئیس الفقهاء و المفسرین و امام اهل العدل و الموحدین است (آقا و سرور مجاهدان، بهترین واعظان، رئیس فقیهان و مفسران و امام اهل عدل و موحدان می باشد). (17)

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخش پنجم اسناد نهج البلاغه


گرچه سید رضی قدس سره تمام نهج البلاغه (خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار) را جهت اختصار به صورت روایت مرسل گردآوری کرده، یعنی اسنادی که آنها را به طور متصل به امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام برساند ذکر نکرده است، و همین ارسال و حذف اسناد خطبه ها سبب شده که برخی در آن تشکیک کنند مخصوصاً آنها که تصور می کردند وجود نهج البلاغه به خاطر محتوای مستدل و بسیار عالی آن ممکن است سندی بر حقانیت مذهب شیعه و دلیلی بر فضیلت و برتری امام علی علیه السلام بر تمام صحابه گردد و این را بهانه و دستاویزی برای منزوی ساختن این کتاب ارزشمند در افکار عمومی مسلمانان قرار دادند.
ولی از آنجا که نهج البلاغه دارای متنی قوی و محتوائی عالی است، خوشبختانه این وسوسه ها تاثیری در افکار اندیشمندان اسلامی نگذاشته و علمای اسلام (اعم از شیعه و سنی) زبان به توصیف و ستایش آن گشوده و اسرار و دقائق آن را تبیین کرده اند، و همچنانکه قرآن کریم را مفسران زیادی تفسیر کرده و مترجمان بسیاری آن را به زبانهای گوناگون ترجمه نموده اند، نهج البلاغه را نیز بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت شرح داده اند و به زبانهای متعددی ترجمه شده است.
هر کس در خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه دقت کند و در مضامین آن بیندیشد و به گوشه ای از اسرار آن آگاه شود، اعتراف خواهد نمود که اینها سخن یک انسان معمولی نیستند، اینها سخنانی است شبیه سخنان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و یا شخصیتی همانند او، و به همین جهت درباره آن گفته شده برتر از کلام مخلوق و پائین تر از کلام خالق است. از آنچه گذشت به این نتیجه می رسیم که:
محتوای عالی و قوت مضامین نهج البلاغه دلیل روشن بر صدور آن از امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام است، و به مقتضای آفتاب آمد دلیل آفتاب در صحت انتساب آن به آن حضرت هیچگونه شک و تردید نخواهیم کرد.
چه کسی احتمال می دهد که یک فرد عادی یا دانشمندی توانا آنها را جعل کرده و به آن حضرت نسبت داده باشد؟! زیرا اگر آن شخص اهل تقوی باشد این کار حرام و خلاف شرع را هرگز مرتکب نخواهد شد، و اگر اهل تقوی نباشد، در این کار چه سودی عائد او می گردد؟ بلکه اگر کسی توانائی انجام چنین کار مهمی را داشته باشد قطعاً آن را به خودش نسبت می دهد که افتخاری بس بزرگ برای خود و فرزندانش خواهد بود و بدین وسیله بر تمام خطبا و فصحای عالم برتری خواهد جست.
از آن گذشته با شناختی که از شخصیت و وثاقت و تقوا و بزرگی مقام سید رضی قدس سره داریم می دانیم تا او خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار را در منابع معتبر ندیده و یا از اشخاص موثق و مورد اعتماد نشنیده باشد محال است اینگونه قاطعانه آنها را به امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام نسبت دهد او در سرتاسر نهج البلاغه به طور قطع و یقین می گوید: و من خطبه له علیه السلام از خطبه های آن حضرت است و من کتاب له علیه السلام از نامه های آن حضرت است و من کلام له علیه السلام از سخنان آن حضرت است.
چگونه ممکن است دانشمندی پارسا و متقی و عالمی بزرگوار همچون سید رضی قدس سره سخنانی را به جد بزرگوارش و امام معصومش نسبت دهد بدون اینکه اسناد معتبر و موثقی برای آن پیدا کرده باشد؟

[نصرالله عاشق خداومولا]

اسناد نهج البلاغه از دیدگاه ابن ابی الحدید معتزلی

ابن ابی الحدید معتزلی یکی از علمای بزرگ اهل سنت در کتاب شرح نهج البلاغه (جلد 10 صفحه 128) می گوید: بسیاری از سران اهل هوا و هوس ادعا می کنند که قسمت اعظم خطبه های نهج البلاغه سخنانی است که توسط برخی از فصیحان شیعه از جمله سید رضی قدس سره انشا گردیده و به امام علی علیه السلام نسبت داده شده و در حقیقت سخن او نمی باشد
اینگونه افراد کسانی هستند که چشمانشان در اثر عصبیت و عناد کور گشته و از صراط مستقیم منحرف شده اند و هیچگونه اطلاع و آشنائی با شیوه های سخن گفتن ندارند و من با مختصر سخنی اشتباه آنان را روشن می نمایم و می گویم:
شما که در نهج البلاغه تشکیک می کنید، از دو حال خارج نیست یا اینکه می گوئید تمام نهج البلاغه ساخته دیگران است، یا برخی از آن:
(صورت اول) قطعاً باطل است چونکه صحت اسناد بعضی از آن به امیر المومنین علیه السلام به تواتر ثابت شده است و ما به آن یقین داریم و تمام یا اکثر محدثان و تاریخ نویسان، غیر شیعه بسیاری از خطبه های نهج البلاغه را نقل کرده اند و چونکه شیعه نیستند نمی توان به آنها غرض ورزی خاصی را نسبت دهیم.
(و اما صورت دوم) و ادعای اینکه بخشی از نهج البلاغه گفته های امام علی علیه السلام نیست، این احتمال نیز نادرست است زیرا کسی که با سخنرانی و خطابه مانوس باشد و ذوق ادبیات عربی داشته و از علم بیان چیزی بداند حتماً میان کلام فصیح و غیر آن و همچنین میان کلام فصیح و فصیح تر فرق می گذارد، و اگر کتابی به دستش رسد که در آن سخنان جمعی از گویندگان مشهور با سخنان فقط دو نفر از آنان نوشته شده باشد حتماً میان آن دو سخن فرق می گذارد و شیوه سخن گفتن هر کدام را می شناسد، مثلاً اگر در لابه لای دیوان شعر ابی تمام کسی ابیاتی را از پیش خود اضافه کند، افراد با ذوق و شعر شناس به راحتی آن اشعار دخیل را تشخیص می دهند، و اگر شما در نهج البلاغه دقت کنید خواهید دید تمام آن همچون آب زلال واحد و با یک شیوه و یک نفس گفته شده و همانند جسم بسیطی است که ماهیت تمام اجزاء آن یکسان است.
نهج البلاغه نظیر قرآن عزیز اول آن همانند وسطش و وسط آن همچون آخرش و هر آیه ای از آن در فن فصاحت و راه و روش و نظم سخنرانی همچون دیگر آیات و سوره ها است، و اگر برخی از خطبه های نهج البلاغه ساختگی و فقط قسمتی از آن سخنان علی علیه السلام بود هرگز اینگونه یکنواخت نبود.
بنابراین با این دلیل واضح و روشن ثابت شد کسانی که گمان می کنند تمام نهج البلاغه یا بخشی از آن ساختگی است، در گمراهی به سر می برند.
از آن گذشته اگر ما این معنی را بپذیریم و در نهج البلاغه تشکیک کنیم دیگر هیچ اطمینان به هیچ حدیثی پیدا نخواهیم کرد و در همه چیز و هر نقلی این احتمال خواهد آمد که نادرست باشد و ساخته شخصی یا اشخاص دیگری بوده و به پیامبر یا یکی از خلفا به دروغ نسبت داده شده است و هر پاسخی را که این گوینده نسبت به احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و با یکی از اصحاب می دهد، و یاوران علی علیه السلام می توانند به همان دلیل استدلال کنند در نسبت دادن نهج البلاغه و غیر آن به امیر المومنین علیه السلام و این مطلب بسیار واضح و آشکار است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اسناد نهج البلاغه از دیدگاه شیخ محمد عبده مفتی مصر

شیخ محمد عبده یکی دیگر از علمای بزرگ اهل سنت و مفتی مصر در مقدمه شرحش بر نهج البلاغه به طور قطع تمام آن را از سخنان امیر المومنین علیه السلام می شمارد و می گوید : ... ذلک الکتاب الجلیل، هو جمله ما اختاره السید الشریف الرضی رحمه الله من کلام سیدنا و مولانا امیر المومنین علی بن ابی طالب کرم الله وجهه جمع متفرقه، و سماء هذا الاسم نهج البلاغه و لا اعلم اسما الیق بالدلاله علی معناه منه، و لیس فی وسعی ان اصف هذا الکتاب بازید ممادل علیه اسمه و لا ان آتی بشی ء فی بیان مزیته فوق ما اتی به صاحب الاختیار :
... آن کتاب ارزشمند برگزیده ایست که آن را سید شریف رحمه الله از سخنان آقا و مولایمان امیر المومنین علی بن ابی طالب - کرم الله وجهه - گزینش و انتخاب نموده و در یکجا جمع کرده و پراکندگی آنها را بر طرف ساخته و آن را نهج البلاغه نامیده است و هیچ نامی را سزاوارتر از آن سراغ ندارم که دلالت بر معانی و محتوای آن کند، و من از توصیف این کتاب و بیان ویژگیهای آن - بیش از آنچه نامش بر آن دلالت دارد و جز آنچه را که گرد آورنده آن گفته است - عاجز و ناتوانم .

[نصرالله عاشق خداومولا]

اسناد نهج البلاغه از دیدگاه ابن خلکان

ابن خلکان در کتاب وفیات الاعیان جلد 3، صفحه 313، در بیان حالات سید مرتضی رحمه الله (برادر سید رضی رحمه الله) می گوید : ... مردم در اینکه چه کسی مجموعه (خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار) نهج البلاغه را گردآوری کرده اختلاف کرده اند آیا سید مرتضی این کار را کرده و یا برادرش سید رضی؟ و گفته شده نهج البلاغه سخنان علی علیه السلام نیست بلکه ساخته و پرداخته همان کسی است که آن را جمع آوری کرده و به علی نسبت داده است و خدا به حقیقت امر داناتر است (والله اعلم).
و ظاهراً ابن خلکان اولین کسی است که در اعتراض بر نهج البلاغه را گشوده و بذر تشکیک در انتساب آن به امیر المومنین علیه السلام را فشانده است، و پس از او صفدی در الوافی بالوفیات و یافعی در مراه الجنان جلد 3، صفحه 55، و ذهبی در میزان الاعتدال جلد 1، صفحه 101، و ابن حجر در لسان المیزان جلد 4، صفحه 223، و برخی دیگر از او پیروی کرده اند، و شبهاتی بسیار ضعیف و نادرست مطرح کرده اند، و علمای شیعه و اهل سنت در گذشته و حال با ادله علمی و براهین منطقی پاسخ آنها را داده اند.
و در پاسخ به ابن خلکان می گوئیم: او در حقیقت نسبت به نهج البلاغه دو شبهه را مطرح ساخته است:
(الف) اینکه مردم اختلاف کرده اند که آیا سید مرتضی نهج البلاغه را جمع آوری کرده یا سید رضی؟
(ب) آیا این مجموعه سخنان امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد یا سخنان کسی است که آنها را جمع آوری کرده؟ خواه سید مرتضی باشد یا سید رضی
و هر دو اشکال او نادرست است، زیرا:
اولاً: هیچ کس نهج البلاغه را به سید مرتضی نسبت نداده، و ای کاش ابن خلکان یک نفر از آن کسانی را که چنین اختلافی کرده اند نام می برد و با اینکه کتابهای زیادی قبل از وفیات الاعیان نوشته شده احدی از این اختلاف نام نبرده است.
و ثانیاً: مسلماً کتابهای المجازات النبویه و حقائق التاویل و خصائص الائمه از تالیفات سید رضی است و او در این کتابها مکرر یادآور شده است که خودش نهج البلاغه را جمع آوری کرده است.(18)
و همچنین سید شریف رضی رحمه الله بعد از بسیاری از خطبه های نهج البلاغه مطالبی را با جمله قال الرضی ... بیان کرده و اگر ابن خلکان حتی یک مرتبه این کتاب شریف را مطالعه کرده بود دیگر این شبهه را مطرح نمی نمود، بلکه کسی که کتابی را اصلاً ندیده و از اهل اطلاع درباره آن چیزی نپرسید، چگونه می تواند در آن تشکیک کند؟
و ثالثاً: کتابهای بسیاری قبل از سید رضی رحمه الله تالیف شده که به طور پراکنده بخشی از خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار را نهج البلاغه با غالب آنها در آن کتابها موجود است و کلاً از امیر المومنین علیه السلام روایت شده، و این به خوبی نشان می دهد که این کلمات قبل از سید رضی رحمه الله نیز در میان مردم بویژه دانشمندان و راویان حدیث، مشهور و معروف بوده و به عنوان سخنان آن حضرت نقل می شده. (19) و شاید به همین جهت سید رضی رحمه الله اسناد آن را حذف کرده است، و حتی به نظر برخی از مورخان آنچه از سخنان امیر المومنین علیه السلام در میان مردم شهرت داشته خیلی بیش از آن مقداری است که سید رضی رحمه الله آنها را گلچین و انتخاب نموده و در کتاب نهج البلاغه گردآوری کرده است. و لذا در ابتدای کتاب گفته است المختار من خطب امیر المومنین علیه السلام گزیده ای از خطبه های امیر المومنین علیه السلام.
جاحظ دانشمند معروف اهل سنت در کتاب البیان و التبیین جلد 1، صفحه 83 می گوید: خطبه های علی - کرم الله وجهه - مدون و محفوظ و مشهور بوده است.
مسعودی که یکی از مورخین معروف است و حدود یک قرن قبل از سید رضی می زیسته در مروج الذهب جلد 2، ص 419 درباره خطبه های امیر المومنین علیه السلام می گوید : ... والذی حفظ الناس عنه من خطبه فی سائر مقاماته اربع ماه و نیف و ثمانون خطبه ... آنچه مردم از خطبه های آن حضرت در موارد مختلف حفظ کرده اند چهار صد و هشتاد و اندی خطبه است.
سبط ابن جوزی که یکی از علمای معروف اهل سنت است در تذکره الخواص صفحه 128، از سید مرتضی رحمه الله نقل می کند که فرموده است: چهارصد خطبه از خطبه های امیر المومنین علیه السلام به دست من رسیده است ... .
سید عبدالزهراء الحسینی الخطیب قدس سره یکی از علما و محققان نجف اشرف در کتاب ارزشمند خود مصادر نهج البلاغه و اسانیده یا بررسی دقیق در این کتاب آنچه در نهج البلاغه آمده است از (114) کتاب دیگر گردآوری کرده که بیش از بیست کتاب از آنها مربوط به دانشمندانی است که قبل از سید رضی می زیستند، و حتی برخی از آنان قبل از آنکه سید رضی به دنیا آمده باشد آن کتابها را نگاشته اند.
ناگفته نماند خود سید رضی نیز در نهج البلاغه در برخی از موارد مستند خود را ذکر می کند، و جمعاً از (15) ماخذ نام می برد. (20) بنابراین این هر دو اشکال ابن خلکان نادرست و بی ارزش است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اسناد نهج البلاغه از دیدگاه ذهبی

چنانکه گفتیم بذر تشکیکی را که ابن خلکان افشاند پس از سالها ثمره اش نمایان گشت و برخی از دانشمندان متعصب از اهل سنت تحقیق نکرده همان اشتباه را مرتکب شدند. از آن جمله ذهبی در میزان الاعتدال (جلد 1، ص 101 - 102) در شرح حال سید مرتضی می گوید : علی بن الحسین موسوی (الشریف المرتضی المعتزلی) صاحب تصانیف بسیار در سال (430 ه) در سن 80 سالگی فوت کرد و او متهم است که کتاب نهج البلاغه را وضع کرده، و در بسیاری از علوم به طور جدی شرکت داشته، و کسی که کتاب او نهج البلاغه را مطالعه کند یقین پیدا خواهد کرد که آن به دروغ به امیر المومنین علیه السلام نسبت داده شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

پاسخ

تمام اشکالهایی را که در پاسخ به ابن خلکان گفتیم، بر ذهبی نیز وارد است و از گفته او نیز معلوم می شود که کتاب نهج البلاغه را ندیده و مطالعه نکرد و ندانسته آن را به سید مرتضی نسبت داده است، و با بی شرمی و وقاحت سید شریف مرتضی را متهم به دروغ و جعل و تزویر ساخته و عجولانه در قضاوت نادرست را انجام داده است:
1 - آنجا که گفته : او (سید مرتضی) متهم است که کتاب نهج البلاغه را وضع کرده.
و حال آنکه این کتاب هیچ ارتباطی به سید مرتضی ندارد و کسی که آن را جمع آوری کرده است سید رضی است
2 - آنجا که گفته : کسی که کتاب او نهج البلاغه را مطالعه کند یقین پیدا خواهد کرد که آن به دروغ به امیر المومنین علیه السلام نسبت داده شده است.