نگاهی به عصمت پیامبران در قرآن کریم

[نصرالله عاشق خداومولا]

۴۔ خواهش نفس حضرت یوسف (علیه السلام)


«وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِه و هَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَا بُرْهانَ رَبِّه كذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصينَ» و در حقيقت [آن زن‏] آهنگ وى كرد، و [يوسف نيز] اگر برهان پروردگارش را نديده بود، آهنگ او مى‏كرد. چنين [كرديم‏] تا بدى و زشتكارى را از او بازگردانيم، چرا كه او از بندگان مخلص ما بود.[50]
با نگاهی سطحی به این آیه تصور می­شود که حضرت یوسف(علیه‌السلام) نیز به زلیخا تمایل پیدا کرده و به گناه نزدیک شد و این با مقام عصمت سازگار نیست. امّا باید توجّه داشت که تمایل یوسف با لو شرطیه که حاکی از عدم وقوع فعل است آمده است. یعنی اگر برهان پروردگار خود را ندیده بود به زلیخا تمایل پیدا می­کرد. لذا وقتی مامون از امام هشتم(علیه‌السلام) درباره این آیه سوال کرد امام رضا(علیه‌السلام) «برهان» موجود در آیه را به «عصمت» معنا کرده و فرمودند: «لکنه کان معصوماً والمعصوم لا یتّهم بذنبٍ ولا یاتیه» یعنی یوسف معصوم است و معصوم اراده گناه نمی کند و به جانب آن نمی­آید. سپس ایشان ادامه دادند: «پدرم از پدرش حضرت صادق(علیه‌السلام) فرمود زلیخا به جانب یوسف گرایش پیدا کرد اما یوسف اراده داشت اصلاً نزدیک گناه نرود»[51]

[نصرالله عاشق خداومولا]

5- گمراه شدن حضرت موسی( علیه السلام)


«وَ دَخَلَ الْمَدينَةَ عَلي حينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شيعَتِه وَ هذا مِنْ عَدُوِّه فاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِه عَلَي الَّذي مِنْ عَدُوِّه فوَكَزَهُ مُوسي فَقَضي عَلَيْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبينٌ» و داخل شهر شد بى‏آنكه مردمش متوجه باشند. پس دو مرد را با هم در زد و خورد يافت: يكى، از پيروان او و ديگرى از دشمنانش [بود]. آن كس كه از پيروانش بود، بر ضد كسى كه دشمن وى بود، از او يارى خواست. پس موسى مشتى بدو زد و او را كشت. گفت: «اين كار شيطان است، چرا كه او دشمنى گمراه‏كننده [و] آشكار است»[52]
بر اساس این آیت موسی به ظاهر فریب شیطان را خورد ومرتکب کردار شیطانی شد و به خودش ستم کرد. امّا حقیقت آن است که «ظلم» در این آیه به معنایی غیر از معنای مصطلح آن است و ناظر به معنای لغوی آن یعنی «قرار دادن یک شیء در غیر مکان خود» می­باشد. ولذا در این آیه موسی از آمدن در شهر اظهار پشیمانی می­کند نه اینکه خود را از بابت کشتن شخص، ظالم قلمداد کند و لذا طلب آمرزش او نیز از خداوند، به معنای طلب درامان ماندن از دست دشمنان بوده است. همین معنا در کلام از امام رضا(علیه‌السلام) نیز وارد شده است. مامون در مورد معنای این از امام رضا(علیه‌السلام) پرسید و ایشان اینگونه پاسخ داد:
«موسي عليه السلام فرمود: بدرستيكه من خودم را در جايي قرار دادم كه نبايد قرار ميدادم. يعني نبايد به داخل اين شهر وارد ميشدم، پس مرا ببخش، يعني مرا از دشمنان خودت مخفي گردان چرا كه مرا پيدا كرده و مرا ميكشند پس خدا هم او را بخشيد يعني او را از دشمنان پنهان كرد.[53]

[نصرالله عاشق خداومولا]

6- اشتباه حضرت داوود(علیه‌السلام)


«قال لقد ظَلَمک بِسؤال نَعجَتک اِلی نعاجه وانًّ کثیر من الخُلطاء لَیبغی بعضهم علی بعض الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و قلیلٌ ما هم و ظنّ داود انّما فتنّه فاستغفر ربّه و خرّ راکعاً و اناب»[54]
قرآن می فرماید که بعد از داوری بین دو فرشته، داوود خطاب به یکی از آنها گفت که دیگری بر تو تو ستم کرده است. آنگاه گفت بسیاری از شریکان به همدیگر ستم روا می کند جز کسانی که ایمان آورده اند. پس از نقل این حکایت خداوند می­فرماید که در این حال داود متوجّه شد که این جریان امتحانی از ناحیه‌ی ما برای او بوده است و لذا فهمید که اشتباه کرده است و از خداوند طلب آمرزش و مغفرت کرد. مخالفین عصمت انبیاء می­گویند این آیه دلیل برآن است که خطا و اشتباه نیز از پیامبران ممکن است و نمی­توان آنها را به طور مطلق معصوم دانست.
در مقام پاسخ به این اشکال برخی از مفسران می گویند که حضرت داؤد مرتکب ترک اولی شد چرا او بدون بازپرسی و تحقیق کامل، قضاوت کرد[55].
امام رضا(علیه‌السلام) نیز با تأکید اشاره به آزمایشی بودن این جریان بر مبرّا بودن داوود از لغزش و گناه تأکید کرده است. علی بن جهم از امام رضا (علیه‌السلام) در مورد این آیه پرسید که لغزش حضرت داوود چه بود؟ امام فرمودند که وای بر تو! حضرت داوود یقین کرد که خداوند دانشمند و داناتر از او نیافریده است بخاطر این خدا پیش او دو فرشته را برای قضاوت فرستاد این قضاوت فقط قضاء امتحانی بود. [56]

[نصرالله عاشق خداومولا]

جمع بندی


در این تحقیق عصمت پیامبران از دیدگاه قرآن مورد ارزیابی قرار گرفت و با استناد به آیات قرآن کریم ضرورت آن روشن گردید. همچنین دیدگاه برخی از علماء تشیّع و اهل سنّت در مورد چیستی «عصمت» مورد اشاره قرار گرفت و این نتیجه حاصل شده که بنابر دیدگاه اکثر دانشمندان اسلامی، عصمت با اختیار امام قابل جمع است و معصوم بودن شخص، موجب جبر و سلب اختیار از وی نیست. در ادامه، دیدگاه کسانی که مخالف عصمت انبیاء هستند مورد ارزیابی قرار گرفت و روشن شد که ادلّه بیشتر مخالفین عصمت، ناظر به عصمت انبیاء در امور شخصی و زندگی روزمره و نه در اموری که در مربوط به دریافت و ابلاغ وحی است، می­باشد. در پایان نیز آیاتی که مورد استناد مخالفین عصمت انبیاء قرار گرفته، به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفت و این نتیجه حاصل شد که استناد به این آیات بر اساس معنای ظاهری آنها بوده است در حالیکه این آیات را می­توان از جمله آیات متشابه قرآن دانست و معنایی غیر از معنای ظاهری آنها مراد بوده است و لذا هیچکدام از آنها نافی عصمت انبیاء نمی­باشند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

فهرست منابع


۱۔ قرآن مجید
۲۔ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: احیاء الثرات العربی، ۱۹۶۵م
۳۔ ابن فارس، ابو الحسن احمد، معجم مقاییس اللغه، بیروت: دار احیاء ثرات عربی، ۱۴۲۲ه
۴۔ ابن منظور، محمد بن مکرم، بيروت: دار صادر، چ3: 1414ق
۵۔ جوهری، ابو نصر اسماعیل بن عماد، تحقیق ، شهاب الدین ابو عمر، بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۸ق
۶۔ مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد، مشورات رضی، ۱۳۶۲
۷۔ علم الهُدی، علی بن الحسین، رسائل، موسسة النور للمطبوعات، ۱۳۶۴ش
۸۔ طوسی، خواجه نصیر الدین، تلخیص المحصّل، بیروت: دار الاضواء، ۱۴۰۵ ق
۹۔ فاضل، مقداد بن عبد الله، باب حادی عشر، دفتر نشر نوین، چاپ۳: ۱۳۷۱ش
۱۰۔ بیضاوی، عبدالله بن عمر، طوالع الانوار، قاهره: ۱۹۰۵م
۱۱۔ تفتازانی ، مسعود بن عمر بن عبد الله سعد الدین، شرح القائد نسفیه، المکتبة الاسلامیه، بی­تا
۱۲۔ فخر رازی، محمد بن عمر، المحصل افکار المتقدمین والمتأخرین، بیروت: دارالفکر،۱۹۹۲م
۱۳۔ علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ترجمه شعران ابوالحسن، انتشارات اسلامی ، چاپ نهم: ۱۳۷۹ش
۱۴۔ رضا ، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم، دار الکتب العلمیه، ۱۳۷۸
۱۵۔ طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ۵: ۱۴۱۷ق
۱۶۔ فخررازی، محمد بن­ عمر، تفسیر کبیر، اساطیر,۱۳۷۱ش
۱۷۔ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: دارالتعارف، ۱۴۲۱ق
۱۸۔ سید مرتضی، علم الهدی، عصمة الانبیاء، دار الکتب العلمیه، بیروت: چ2: ۱۴۰۹ ق
۱۹۔ قمی، شیخ عباس، سفينة البحار و مدينة الحکمة وآلاثار، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۴ش
۲۰۔ جواد آملی، عبد الله، وحی و نبوت در قرآن، قم: نشراسراء، ۱۳۸۸ ش
21- شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا، بيروت: مؤسسه اعلمي ، 1404



[1] ۔ مؤمنون/ ۱۱۵
[2] ۔ ابن فارس، معجم مقاییس،۷۵۱ ، ماده‌ی «عصم»
[3] ۔ جوهری، صحاح اللغه، مادّه‌ی «عصم»
[4] ۔ ابن منظور، لسان العرب ج ۲ ص ۷۹۸ ماده‌ی «عصم»
[5] ۔ احزاب/۷۱
[6] ۔ شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ص ۱۲۸
[7] ۔ سید مرتضی، رسائل، ج ۳ ص ۳۲۵
[8] ۔ خواجه نصیر الدین طوسی، تلخیص المحصل، ص۳۶۱
[9] ۔ فاضل مقداد، باب حادی عشر،ص ۹۲
[10] ۔ بیضاوی، طوالع الانوار، ج ۱، ص ۵۶۴
[11] ۔ سعد الدین تفتازانی، شرح العقائد النسفیه، ص ۱۱۳
[12] ۔ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۷، صص ۸و۷
[13] ۔ فخررازی، المحصل افکار المتقدمین و المتأخرین، ص ۱۶۷
[14] ۔ علامّه‌ی حلی، کشف المراد، ص ۴۸۶
[15] ۔ علامه‌ی طباطبائی، المیزان، ج ۲، ص ۱۱۳
[16] ۔ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج ۴، ص ۴۳
[17] ۔ رشید رضا ، تفسیر القرآن الحکیم، ج۵، ص ۲۳۳
[18] ۔ مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۱، ص ۸۹
[19] ۔ سید مرتضی، عصمة الانبیاء، صص ۴۵۔ ۴۶
[20] ۔ انفال/ ۲۹
[21] ۔ عنکبوت/۶۹
[22] ۔ آل عمران/۱۰۱
[23] ۔ شیخ عباس قمی، سفينة البحار، ج ۱، ص ۴۰۸
[24] ۔ اسراء/ ۷۴
[25] - جوادی آملی، وحی و نبوت در قرآن، صص۲۰۹ و ۲۱۰
[26] ۔ ص/ ۴۷
[27] ۔ نمل/ ۵۹
[28] ۔ ص/ 45و ۴۶
[29] ۔ مریم/ ۵۱
[30] ۔ یوسف/ ۲۴
[31] ۔ ممتحنه/ ۶
[32] ۔ ممتحنه/۴
[33] - آل عمران/۱۳۲
[34] ۔ طه/ ۹
[35] ۔ نساء/۱۳
[36] ۔ نساء/ ۶۹
[37] ۔ احزاب/ ۳۶
[38] ۔ نساء/14
[39] ۔ نساء/ ۱۴
[40] ۔ حجرات/۶
[41] ۔ بقره/ ۱۴۳
[42] ۔ انعام/ ۶۸
[43] ۔ کهف/ ۲۳و ۲۴
[44] ۔ اعلی/ ۶ و ۷
[45] ۔ بقره/۳۵ و ۳۶
[46] ۔ اعراف/۲۳
[47] ۔ المیزان، ج ۱۰، صص 306 ، 341
[48] ۔ صافات/ ۸۸و۸۹
[49] ۔ بحار الانوار، ج ۲۵، ص ۲۰۴
[50] - یوسف/24
[51] ۔ بحار الانور، ج ۱۱، ص ۸۲
[52] ۔ قصص/15و ۱۶
[53] ۔ عيون‏أخبارالرضا(ع) ج1، صص 199و 200
[54] - ص/24
[55] ۔ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج ۲۶، صص ۱۹۳ و ۱۹۶
[56] ۔ بحار الانوار، ج۱۱، صص ۷۳ و ۴۷