یکی از آموزهها و دستورهای قرآنی برای سالکان راه حقیقت و کمال، تاکید بر مسئله خوف
و رجاست. از این رو همواره استادان حوزههای علوم تربیتی و اخلاقی و عرفان از خوف و رجا
به عنوان فضیلت و ارزش انسانی سخن میگویند و آن را عاملی مهم در دستیابی شخص به
کمالات و فضایل برتر انسانی بر میشمارند. نوشتار حاضر تلاشی برای فهم اهمیت و ارزش خوف
و رجا براساس تحلیل قرآن است.
میانهروی؛ یک فضیلت
خوف به معنای ترس (لغتنامه دهخدا، ج 6 ص 8895) در حقیقت به حالتی از احوال انسانی
گفته میشود که شخص در آن حالت در انتظار چیزی ناخوشایند به سبب وجود نشانهها و علایم
ظنی و یا علمی بهسرمیبرد و هرآن منتظر است که گرفتار چیز ناخوشایندی شود. (مفردات الفاظ
قرآن کریم، راغب اصفهانی ص 303)
حالت ترس دارای مراتب و درجات شدت و ضعف بسیاری است و با توجه به علل و عوامل ظنی و قطعی
و یا روحیات اشخاص تفاوتهایی دارد. از این رو در ادبیات زبان عربی واژههایی برای بیان حالات مختلف
و متنوع آن وضع شده است که از آن میان میتوان به واژههایی چون رعب، رهب، حذر، خشیت، فزع،
شفق، وجل اشاره کرد. در زبان فارسی نیز واژگان چون ترس و هراس برای بیان حالات یاد شده به کار
میرود. البته به سبب محدودیت واژگانی، زبان فارسی برای بیان حالات و مراتب مختلف ترس از
گستردگی چون زبان عربی برخوردار نمیباشد و بر این اساس مترجمان همواره در تنگنا قرار میگیرند.
رجا که به معنای امید است حالتی از حالات نفس انسانی است که شخص در انتظار دستیابی به امر
خویشایندی میباشد. از این رو میتوان رجا و امید را در برابر حالت ترس و خوف قرار داد و این دو حالت
را متضاد هم دانست.
براین اساس هنگامی که سخن از خوف و رجا به میان میآید تحقق دو حالت متضاد در آدمی است
که در همان حال که شخص منتظر امر ناخوشایندی است در انتظار دستیابی به چیز خوشایند نیز
میباشد.