دستهبندی ادیان الهی و مکاتب بشری
تعریف دین
شاید نتوان درباره پدیدههاى جهان، تعریف کاملى ارائه داد. تعریف در اصطلاح باید جامع و مانع باشد؛ یعنى همه موارد خودى را در برگیرد.(جامع افرادش باشد) و همه موارد بیگانه را بیرون کند.(مانع اغیار باشد) اما چنین تعریفی در بیشتر موارد، بسیار سخت و شاید غیر ممکن است و تعریفها برخى از جوانب موضوعات را نشان مىدهند.
یکى از موضوعاتى که به سختى تعریف مىشوند، «دین» است. علت این امر تنوع بسیار زیاد ادیان (حق و باطل) در جوامع بشرى است.
دانشمندان براى پیدا کردن یک یا چند وجه اشتراک در تعریف ادیان کوشیدهاند، ولى کارشان به جایى نرسیده است. این امر موجب شده است که تعریفهاى بى شمارى براى «دین» ارائه شود که هیچ کدام از آنها جامع همه ادیان و مانع موارد بیگانه نیست.
چند نمونه از تعریفها:
1: «دین» به معناى اعتقاد به یک امر قدسى است.
2: «دین» یعنی ایمان به موجودات روحانى.
3: «دین» عبارت است از ایمان به یک یا چند نیروى فوق بشرى که شایسته اطاعت و عبادت هستند.
4: انسانها به منظور حفاظت از خود و همچنین به خاطر درجهای از نیاز، به مراسم، عادتها، دعاها، التماسها و قربانی کردنهایی رو میآورند که مجموعه آنها «دین» نامیده میشود.
5: «دین» عبارت است از دستهای همبسته از باورها و اعمال مربوط به امور لاهوتی که این باورها و عقاید، همه کسانی را که پیرو آنها هستند در یک اجتماع اخلاقی واحد به نام امت متحد میکند.
این تعریفها که از سوی دانشمندان ارائه شده تعاریف بسیار ناقصی است. اگر ادیان بشری را در نظر نگیریم میتوانیم دین را بهتر تعریف کنیم. مثلا برخی گفتهاند: «دین به معنای اعتقاد به آفرینندهای برای جهان و انسان، و دستورات عملی متناسب با این عقاید است. از این رو، کسانی که معتقد به آفرینندهای برای جهان و انسان نیستند بی دین حساب میشوند.»
البته در این تعریف نیز دین به حق و باطل تقسیم میشود:
دین حق، آیینی است که دارای عقاید درست و صحیح و مطابق با واقع بوده و رفتارهایی را مورد توصیه و تاکید قرار میدهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشند و دین باطل چنین نیست.
این تعریف، گرچه نسبت به تعریفهای قبلی، بهتر است اما باید دانست که در تعریف دین، نباید بین «دین» و «تدین»، و بین «دین» و «ایمان» خلط کرد.
توضیح آنکه برخی، دین را به باور و اعتقاد تعریف کرده و میگویند: «دین، اعتقاد به هستیهای روحانی است» یا گفتهاند: «دین، نظام یک پارچهای از باورها و عملکردهای مرتبط به چیزهای مقدس است که از طریق آنها گروهی از آدمها با مسایل غایی زندگی بشری کلنجار میروند.»
پیداست که در این تعاریف، بین دین و ایمان، و تدیّن و دینداری خلط شده است. در حالی که ایمان و تدین با دین فرق دارد؛ زیرا تدین و ایمان، وصف انسان است، ولی دین، حقیقتی پیامگونه است که خداوند آن را در اختیار انسان قرار میدهد.
مناسبترین تعریف برای دین
از اینرو، مناسبترین تعریف برای دین چنین است: «دین» مجموعه عقاید، قوانین و مقرراتی است که هم به اصول بینشی بشر نظر دارد، هم درباره اصول گرایشی وی سخن میگوید و هم اخلاق و شؤون زندگی او را زیر پوشش دارد.
به بیان دیگر، «دین» مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره فرد و جامعه انسانی و پرورش انسانها از طریق وحی و عقل در اختیار آنان قرار دارد.
لازم به ذکر است که در این مجموعه از یادداشتها، واژه «دین» و «ادیان» در مورد همه آیینها، اعم از صحیح، باطل، منسوخ، تحریف شده و جعلى به کار خواهد رفت تا با آنها آشنا شویم، همان طور که خداوند متعال در قرآن کریم به کافران فرموده است: « لکم دینکم و لى دین » (کافرون/ 6)