صفات جمال و جلال

[نصرالله عاشق خداومولا]

صفات جمال و جلال

خداوند دو گونه صفات دارد : صفات جمال یا ثبوتیه که ذات احدیت به این صفات کمالیه آراسته است و صفات جلال یا سلبیه که ذات حق از اتصاف به آن منزه است و به همین سبب صفات تنزیه هم گفته می شود .در این که خداوند به صفات جمال و جلال متصف هست یا نه ، میان اهل کلام ، معتزله و اشاعره ، اختلاف است . معتزله اتصاف ذات حق را به هر گونه صفت نفی می کنند ، زیرا لازمه اتصاف ، اقتران ذات حق به مبدا صفات می باشد . هماننددیگرآنکه موقعی به صفتی متصف می گردند که مبدا وصف بر ذات آنان عارض گردد و وصف و ذات قرین هم گردند . عالم به کسی گویند که علم بر ذات او عارض و قرین گردیده است و ذات حق از هر گونه عروض حادث یا اقتران ازلی مبرا است .
هر گونه وصفی که در قرآن یا حدیث آمده ، نظر به غایت و نتیجه آن صفت دارد واتصاف حقیقی منظور نیست
(15). یعنی اگر خدا را به وصف علم متصف نمودیم و گفتیم « عالم بکل شی ء » ، مقصود آن است که هدف از اتصاف به این وصف برای خدا حاصل است و چیزی از خدا پنهان نیست زیرا هر چه هست در محضر خدااست . نه آنکه مبدا این صفت بر ذات حق عارض گشته یا قرین شده است .
همچنین صفات دیگر مانند : قدرت ، حیات ، حکمت و حتی اراده و رضا و غضب وغیره . در تمامی این صفات ، غایت و نتیجه این صفات منظور است نه اقتران ذات به مبادی این صفات
(16).اشاعره این شیوه را پسند نکرده و آن را یک گونه تفسیر به رای و تاویل فاقد دلیل دانسته اند ، گویند : ظاهر قرآن باید رعایت شود و هیچگونه تاویل یا تقدیر در آن روا نباشد . خداوند خود را به این صفات وصف نموده و با زبان قوم سخن گفته و این وصف باید با همان مفاهیمی باشد که عرف معاصر آن را دریافت می کرده اند . لذا اطلاق وصف عالم بر خدا به همانگونه است که در عرف عرب آن روز بر غیر خدا نیزصفحه 296اطلاق می شده و حاکی از اقتران ذات موصوف به مبدا صفت می باشد .ابوالحسن اشعری ( شیخ اشاعره ) گوید : « انه تعالی عالم بعلم و قادر بقدرة ... ، خداوند عالم ست به جهت اقتران ذات او به علم ، قادر است به جهت اقتران ذات او به قدرت » . در این باره به آیات زیر استناد جسته است :
فاعلموا انما انزل بعلم الله
(17).
لکن الله یشهد بما انزل الیک انزله بعلمه
(18).
و ما تحمل من انثی و لا تضع الا بعلمه
(19).
و لا یحیطون بشی ء من علمه
(20).
ا و لم یروا ان الله خلقهم هو اشد منهم قوة
(21).
ان الله هو الرزاق ذو القوة المتین
(22).
گوید : خداوند در این آیات مبدا صفت علم و قدرت را برای خود ثابت دانسته و قرین ذات خود گرفته که خود را به دو وصف عالم و قادر متصف کرده است . اضافه می کند که وصف « حی » مشتق از حیات است ، « عالم » مشتق از علم و « قادر » مشتق از قدرت ... پس این اوصاف آیا حکایت از مفاهیمی دارند یا ندارند و صرفا توصیف بدون محتوا است ؟ بدون شک فرض دوم قابل قبول نیست . در نتیجه این اوصاف حاکی از مفاهیم متعارف خود می باشد ، همانگونه که در عرف عرب رایج بوده است
(23).البته تمسک جستن به این آیات ، شبه مغالطه است ، زیرا در این آیات صرفا ازعلم و قدرت ذات حق سخن رفته و هرگز از اقتران ذات مقدسه به مبدا صفت علم و قدرت سخنی به میان نیامده است . به علاوه ، معتزله هرگز صفت علم و قدرت وحیات را از خداوند نفی نمی کنند ، بلکه اقتران ذات مقدسه را به مبدا این صفات منکرند ، و گرنه خداوند را عالم و قادر و حی می دانند . به این معنا که خداوند بدونصفحه 297آنکه ذات مقدسش به مبدا این صفات مقرون گردد ، موصوف به این صفات می باشد . بر خلاف توصیف دیگرآنکه موجب اتصاف آنان ، همان اقتران ذات آنان به مبادی این صفات است .
امامیه که از سر چشمه زلال مکتب اهل بیت علیهم السلام بهره گرفته و تعلیم یافته اند این مساله را روشن تر تحلیل کرده و راهی میانه رفته اند . نه چون اشعری که منشا اتصاف ذات حق را اقتران به مبادی اوصاف دانسته و نه چون معتزلی که اصلا برای این اتصاف منشای در ذات حق نیافته اند ! بلکه صرفا عین ذات مقدسه را بدون هیچ پیرایه و پیوستگی منشا تمامی صفات کمال ، جمال ، و جلال می دانند ، زیرا هر چه وصف کمال در عالم هستی هست ، از ذات او نشات گرفته و نشاید که ذات او فاقدکمالات باشد . اگر در ذات حق به صورت عینیت این کمالات وجود نداشت ، پس وفور کمالات در عرصه وجود از کجا نشات گرفته است ؟ ! از این رو ، ذات حق خودمجمع تمامی صفات کمال می باشد و هر چه هست از عین ذات او نشات گرفته است . نه چیزی بر او عارض گشته و نه قرین او گردیده است . در ازل او بود و غیر اوچیز دیگری نبود . « کان الله و لم یکن معه شی ء » . معنای عینیت صفات با ذات حق تعالی همین است و تمامی صفات از عین ذات برخاسته است . لذا مقایسه ای را که اشعری انجام داده و صفات باری تعالی را هم گون صفات خلق گرفته ، قیاس مع الفارق است . زیرا لیس کمثله شی ء
(24)، همانند او چیزی نیست » .
مولا امیر مؤمنان علیه السلام فرمود : « اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به وکمال تصدیقه به توحیده و کمال توحیده الاخلاص له و کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه لشهادة کل صفة انها غیر الموصوف و شهادة کل موصوف انه غیر الصفة . فمن وصف الله سبحانه فقد قرنه و من قرنه فقد ثناه و من ثناه فقد جزاه ومن جزاه فقد جهله
(25)، سر لوحه دین شناخت او ( خدا ) است و شناخت کامل او باورداشتن او است و باور داشتن کامل او یگانه دانستن او است و یگانه دانستن کامل اواخلاص ورزیدن نسبت به او است و اخلاص ورزیدن نسبت به او زدودن هر صفتیصفحه 298
از او است ( یعنی مبادی صفات را قرین ذات او نداند ) چه هر صفتی خود گواه است که از موصوف جدا است و هر موصوف خود گواه است که از صفت جدا است ، پس هر که خدای سبحان
(26)را وصف کند ( به گونه ای که دیگران را وصف می کند )هر آینه او را با قرینی پیوسته است و آنکه با قرینش پیوندد ، دو تایش دانسته ( یعنی در ازل ، ذات و صفت را قرین یکدیگر دانسته و حقیقت الهی را مرکب از دو چیزگرفته است ) و هر که دو تایش بداند ، او را حقیقتی دارای جزء دانسته ( زیرا لازمه ترکیب ، داشتن اجزاء است ) و هر که او را ( مرکب و ) دارای جزء بداند ، او را نشناخته است » .
15 . درباره صفات الهی گفته اند : « خذ الغایات و دع المبادی ، هدف را لحاظ دار و مبادی صفات را رها کن » .
16 . ر . ک : قاضی عبد الجبار ، شرح الاصول الخمسه ، از صفحه 182 به بعد .
17 . هود 11 : 14 .
18 . نساء 4 : 166 .
19 . فاطر 35 : 11 .
20 . بقره 2 : 255 .
21 . فصلت 41 : 15 .
22 . ذاریات 51 : 58 .
23 . ر . ک : ابوالحسن اشعری ، الابانه ، ص 48 - 44 .
24 . شوری 42 : 11 .
25 . اولین خطبه نهج البلاغة .
26 . سبحان واژه ای است که درباره خدا به عنوان تنزیه ذات او به کار می رود . یعنی خداوند پاک و منزه از هر گونه وصف ناشایست است .