نظر شیعه در مورد جبر و اختیار چیست؟

[نصرالله عاشق خداومولا]

نظر شیعه در مورد جبر و اختیار چیست؟


در این شکی نیست که انسان موجودی مختار است


بهترین دلیل برای اثبات مساله اختیار یکی وجدان فردی و اجتماعی و دیگری تالی فاسدی است که از قول به جبر بدست می اید


وجدان ما می گوید شخصی که دستش بر اثر بیماری رعشه دایما در حال لرزش است با کسی که با اختیار خود دست هایش را بلند می کند و مثلا الله اکبر نماز می گوید و رکوع و سجود به جا می اورد کاملا متفاوت است در اولی هیچ اختیاری از خود نمی بیند ولی در دومی کاملا خودرا مختار می انگارد


وجدان عمومی نیز به یقین طرفدار همین امر است هیچ کس سارقان و قاتلان و محتکران و مفسدان را با جبر تبرئه نمی کند بلکه انها را بدست عدالت و مجازات می سپارد ونیز همه نیکوکاران ،خیرین و افراد ممتاز در اکتشافات علمی و امثال ان را تشویق می کنند


درحالی که اگر انسان در کار خود مجبور بود نه ان مجازات ها عادلانه بود و نه این تشویق ها منطقی به نظر می رسید


تالی فاسد قول به جبر این است که مساله بعثت انبیا و نزول کتابهای اسمانی و معاد و سوال برزخ و قیامت و بهشت و دوزخ بنابر عقیده جبر همگی زیر سوال می رود


اگر خداوند عاصیان و ظالمان را مجبور به ظلم و عصیان کرده چگونه عدالت و حکمت او اجازه می دهد انها را به دوزخ ببرد واگر صالحان را به کارهای نیک مجبور کرده بردن انها به بهشت حکیمانه نیست چون از نزد خود کاری انجام نداده اند »


📚پیام امام امیر المومنین،ایت الله مکارم،ج 12 ص 470


امام رضا فرمود:


« کسی که معتقد به جبر باشد به او زکات ندهید و شهادتش را قبول نکنید»


توحید،صدوق،ص 362


و فرمود:


« خداوند عادلتر و حیکمتر از ان است که بندگان را مجبور به معاصی کند ( سپس عذابشان کند)


📚همان مدرک


نظر ما در این مساله نظریه معروف « امر بین الامرین» می باشد به این توضیح:


انسان در انجام افعال خود مختار و آزاد است ولی نباید فراموش کرد که تمام قدرت و نیرو و حتی آزادی اراده او از سوی خداست او است که همه این نیروها را به انسان داده و او است که می خواهد انسان آزاد باشد و به این ترتیب اعمال انسان در عین این که مستند به خود اوست مستند به خدا نیز می باشد و از دائره خلقت او خارج نیست همان گونه که اعتقاد به اصل وجود انسان چون وجود است وابسته موجب شرک نمی شود.


به این بیان توحید در خالقیت نیز حفظ می شود.


توجه به مثال زیر می تواند حقیقت را روشن کند:


بسیاری از قطارها با نیروی برق کار می کنند برقی که از یک شبکه سراسری در امتداد خط کشیده شده و قطار از طریق حلقه ای با آن در ارتباط است راننده چنین قطاری مسلما در کار خود آزادی عمل دارد ولی با این حال سر نخ در اینجا به دست دیگری است همان کسی که نیروی برق سراسری خط را کنترل می کند زیرا هر لحظه اراده کند می تواند جریان برق را با فشار یک دکمه قطع کند و قطار را در همانجا متوقف سازد .


پس او می تواند بگوید حرکت قطار به اراده و خواست من است و راننده قطار نیز می تواند همین سخن را بگوید و هر دو درست می گویند منتها این دو فاعل در طول هم قرار دارند یکی در مرحله اول و بالاتر و دیگری در مرحله دوم و پایین تر و وابسته پس فعل به هر دو نسبت داده می شود ولی با این حال راننده قطار در برابر کار خود دقیقا مسوول است و نه مجبور


بنا بر این اعتقاد به آزادی اراده انسان هر گز به معنای شرک در خالقیت نخواهد بود و این همان « اصل امر بین الامرین» در عقیده شیعه است


تفسیر موضوعی پیام قران،ایت الله العظمی مکارم،ج3 ص370


امام صادق فرمود:


« ما اهل بیت می گوییم نه انسان مجبور است و نه آزادی مطلق دارد ( تا توحید در خالقیت خراب شود) بلکه امری بین این دو امر می باشد»


بحار الانوار ج5 ص12


الکافی،ج1 ص160


شیخ صدوق در بیان عقاید شیعه در مورد مساله جبر و اختیار چنین می نویسد:


« اعتقاد ما در این مساله همان سخن امام صادق است که فرمود : « نه جبر و نه تفویض و آزادی مطلق بلکه امر بین الامرین»


اعتقادات الامامیه،ص29