تعریف صحیح از دین

[نصرالله عاشق خداومولا]

تعریف صحیح از دین




دین از الفاظی است که بسیار بر زبان ها جاری می باشد و معمولا به کسی دیندار گفته می شود که خدائی برای جهان اثبات کند و برای خشنودی او اعمالی مخصوص را انجام می دهد.[1] بنابراین دین، عقاید و دستورهای عملی و اخلاقی است که پیغمبران از طرف خدا برای راهنمایی و هدایت بشر آورده اند، دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است. اگر ما دیندار باشیم و از دستورهای خدا و پیغمبر اطاعت کنیم در این دنیای گذران خوشبخت و در زندگی جاویدان و بی پایان جهان دیگر هم سعادت مند خواهیم بود. بدین بیان که ما می دانیم سعادت مند کسی است که زندگی خود را در اشتباه و گمراهی بسر نبرد و دارای اخلاق پسندیده باشد و کارهای نیکو انجام دهد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

لزوم شناخت دین :


اگر ما بخواهیم دین را تعریف کنیم، باید ببینیم دینداران و کسی که دین را نازل کرده چگونه آن را تعریف کرده‏اند؟ اگر ما بیاییم از پیش خود تعریفی از دین ارائه دهیم و بر اساس آن تعریف خود ساخته بگوییم مسایل سیاسی و اجتماعی از حوزه دین خارج است، مسائل سیاسی و اجتماعی با دینی ارتباط ندارد که ما تعریف کرده‏ایم، نه دینی که خدا فرستاده است.برای شناخت دین خدا و ارائه تعریف از آن ما نباید به سلیقه‏خود مراجعه کنیم، بلکه برای شناخت دامنه، رسالت و خواست آن دین باید منابع و محتوای آن را بررسی کنیم.
پس اگر کسی بخواهد درباره اسلام مسلمانان صحبت کند، باید از اسلامی سخن بگوید که قرآن و پیامبر و ائمه علیهم السلام تبیین کرده‏اند و بر اساس این اسلام که ریشه درکتاب و سنت دارد به تعریف و بیان قلمرو آن بپردازد.
اگر دین چیزی است که در قرآن آمده، شامل مسائل اجتماعی و سیاسی می‏شود و راجع به قوانین مدنی، قوانین جزایی، قوانین بین المللی و راجع به عبادات و اخلاق فردی سخن گفته است و برای زندگی خانوادگی، ازدواج، تربیت فرزند و برای معاملات و تجارت دستور العمل دارد، پس چه چیزی از قلمرو دین اسلام خارج می‏ماند؟
بزرگترین آیه قرآن کریم درباره معاملات، قرض دادن و رهن دادن و رهن گرفتن است.اگر اسلام دینی است که در قرآن معرفی شده، چطور برخی می‏گویند اسلام ربطی به زندگی اجتماعی مردم ندارد،در صورتی که قرآن که پی‏درپی درباره مسائل ازدواج و طلاق و تجارت، رهن، بیع و ربا و مساله ولایت و اطاعت از اولی الامر صحبت کرده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

دین و هدایت

از مطالعه آیات قرآن به‏دست می‏آید که دین نوعی هدایت است.
چنان‏که‏می‏فرماید: «فامایاتینکم منی هدی فمن تبع هدای فلاخوف علیهم‏ولاهم یحزنون ، اگر از جانب من‏هدایتی برای شما آمد، پس آن‏کس که هدایت مرا پیروی کند، بر آنان بیمی نیست و نه‏آنان محزون خواهد بود.»[2]
در جای دیگر فرموده است: « قل اننی هدانی ربی الی صراط مستقیم دینا قیما مله ابراهیم حنیفا و ماکان‏من‏المشرکین. بگو به درستی که پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است وآن‏دینی استوار (یعنی) آیین حنیف ابراهیم است; او از مشرکان نبود. »[3]
چنان که کتاب‏های آسمانی چون تورات و انجیل و قرآن به عنوان کتب هدایت توصیف‏ شده‏اند، روشن است که این کتب، مشتمل بر عقاید و احکام و آداب دینی بوده‏اند.
در این باره قرآن می‏فرماید: « شهر رمضان الذی‏انزل فیه‏القران هدی للناس ... ماه رمضان که قرآن برای هدایت‏مردم در آن نازل گردید. »[4]
و درباره تورات و انجیل می‏فرماید: « وانزل التوراه والانجیل من قبل هدی للناس. قبل از این، تورات و انجیل رابرای هدایت انسان‏ها نازل کرد. »[5] بنابراین، دین، رسالت هدایت‏بشر را برعهده دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

هدایت و اختیار


هدایت دینی بر پایه اختیار استوار است، چنان‏که اختیار با عقل‏و اراده عقلانی ملازمه دارد، از این روی، به عنوان اصلی‏ترین شرط تکلیف دینی‏شناخته شده است، و هم از این روی است که موجوداتی که از عقل و اختیار بهره‏ای‏ندارند، تکلیف دینی نیز ندارند، رابطه هدایت دینی با اختیار در آیات بسیاری ازقرآن بیان شده است که دو نمونه را یادآور می‏شویم: « انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیرا اناهدیناه‏السبیل اما شاکرا و اما کفورا. ما انسان را از نطفه‏ای مختلط آفریدیم،آنگاه او را شنوا و بینا ساختیم ، ما راه را به او نشان دادیم ، یا شکرگزار است ‏یا کفران کننده. »[6]
« و قل‏الحق من ربکم فمن شاء فلیومن و من شاء فلیکفر: بگو (آن‏چه بر من وحی‏گردیده و من آن را بر شما تلاوت نموده‏ام) حق و از جانب پروردگار است; پس هر کس‏می‏خواهد ایمان آورد، و هر کس می‏خواهد کافر شود. »[7]

[نصرالله عاشق خداومولا]

هدایت و معرفت


بدیهی است هدایت ‏شرایط و مقدماتی دارد که معرفت از مهم‏ترین و اساسی‏ترین آن‏ها است، یعنی انسان برای آن‏که از هدایت دینی بهره‏مند گردد باید ازجهان‏بینی استواری برخوردار باشد. این جهان‏بینی از اضلاع و ابعاد زیر تشکیل‏می‏گردد:
1: شناخت‏خدا و صفات جمال و جلال او.
2: شناخت جهان و غایت ‏خلقت آن.
3:شناخت انسان و غایت آفرینش او.
4:شناخت راه وصول به غایت‏ خلقت.
5:شناخت‏شرایط ووسایل لازم برای پیمودن این راه و شیوه تحصیل آن‏ها.
6:شناخت موانع و خطرهای راه ‏و شیوه مبارزه با آن‏ها.
مطالب یاد شده که با تحلیل و تحقیق عقلی نیز قابل اثبات و تبیین است، از آیات‏ و روایات به روشنی استفاده می‏شود. قرآن کریم در آیات مربوط به بعثت از تعلیم‏کتاب و حکمت‏به عنوان یکی از وظایف پیامبر اکرم(ص) یاد کرده می‏فرماید: « یتلوا علیهم ایاته و یزکیهم و یعلمهم‏الکتاب والحکمه. ، پیامبر اسلام، آیات‏الهی را بر مردم تلاوت کرده آنان را تزکیه می‏نماید، و کتاب و حکمت را به آنان‏می‏آموزد.»[8]
حدیث نبوی معروف که دانش‏آموختن را یک فریضه دینی و همگانی به‏شمار آورده‏است «طلب العلم فریضه علی کل مسلم .»[9]
}در روایتی از امام صادق(ع) محورهای مهم معرفت‏به شرح زیر بیان شده است:
الف) شناخت‏خداوند « ان تعرف ربک »
ب) شناخت صنع خداوند به ویژه در مورد خلقت‏انسان« ان تعرف‏ما صنع‏بک »
ج) شناخت دستورهاو برنامه‏های الهی « ان تعرف‏ماارادمنک»
د) شناخت آفات و آسیب‏های دینی «ان تعرف ما یخرجک من دینک »[10]{
در روایتی از امام علی(ع) کمال دین به شناخت دین و عمل به آن دانسته شده و کسب‏دانش از کسب مال ضروری‏تر شناخته شده است. [11]
در حدیثی از امام صادق(ع) آمده‏است: « کسی که عملش بر مبنای بصیرت و آگاهی نیست، بسان فردی است که از بیراه می‏رود،هر چه سریع‏تر رود از مقصد دورتر می‏شود»[12]

[نصرالله عاشق خداومولا]

ابزار معرفت

به‏طور کلی انسان ازچهار طریق می‏تواند به شناخت تکوین و تشریع نایل آید که عبارتند از:
1:طریق حسی که چشم و گوش از مهم‏ترین ادوات شناخت‏حسی است. معرفت‏حسی‏ویژگی‏هایی دارد; اولا: جزئی و شخصی است، ثانیا: محدود به واقعیت‏های مادی است،ثالثا: محدود به ظواهر پدیده‏های م ادی است، و به ذوات اشیاء راهی ندارد.
بنابراین، شناخت‏حسی نمی‏تواند جهان‏بینی جامع و استواری را برای انسان فراهم‏سازد، و اگر چه در تح قق آن سهم مؤثری دارد و بشر از آن بی‏نیاز نیست، ولی کافی‏نخواهد بود.
2:طریق عقلی که مواد آن را اصول و قواعد کلی عقلی، و صورت آن را تجزیه وتحلیل‏های عقلی تشکیل م ی‏دهد. این معرفت، ویژگی‏هایی دارد که عبارتند از: الف)کلی‏و فراگیر است.
ب)متعلق آن مطلق هستی اعم از مادی و مجرد است.
ج)تاحدی به کنه و ذوات اشیاء نیز راه می‏برد، با این حال بر درک مصادیق و جزئیات امور رسا نیست، وچون پاره‏ای از این مصادیق و جزئیات از حوزه معرفت‏حسی نیز بیرون است، بن ابراین،معرفت‏حسی و عقلی نه به‏طور جداگانه و نه درکنار هم رفع نیازمندی معرفتی بشرتوانا نیستند، هرچند در این زمینه سهم‏بزرگی را ایفا می‏نمایند و نظام معرفتی بشربدون آن دو صورت نمی‏پذیرد.
3: طریق کشف و شهود باطنی که از طریق ریاضت‏های روحی به‏دست می‏آید. و از آن‏جا که رکن مهم این طریق همانا ریاضت و رعایت‏یک سلسله برنامه‏های عملی است، کسب آن‏در گرو معرفتی پیشین است که چون عقل و حس کافی در به‏دست آوردن، آن نیستند، باید از طریق دیگری تحصیل نمود و آن طریق وحی است.
4: طریق وحی که ثبوت آن مبتنی بر حس و عقل است، آن‏گاه به معرفت‏حسی و عقلی‏انسان وسعت و عمق می‏بخشد; یعنی از حقایقی پرده برمی‏دارد که از شعاع معرفت‏حسی وعقلی بیرون است، مانند آن‏چه مربوط به جزئیات احکام و اخلاق (فروع دین)است، و آن‏چه مربوط به مراحل عالیه خداشناسی استدلالی مانند «وحدت حقه‏» و یا مربوط به ‏جهان آخرت است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

دین اسلام


دین اسلام دینی است جهانی و همیشگی و یک سلسله امور اعتقادی و مقررات اخلاقی و عملی است که به کار بستن آنها سعادت و نیکبختی انسان را در دنیا و آخرت تأمین می کند. مقررات دین اسلام که از جانب آفریدگار جهان فرستاده شده طوری است که هر فردی از افراد بشر و هر جامعه ای از جامعه های انسانی که آنها را به کار بندد، بهترین شرایط زندگی و مترقی ترین کمال انسانی برایش فراهم خواهد شد. دین اسلام آثار نیکوی خود را به طور مساوی به همه کس و هر جامعه ای می بخشد و بزرگ و کوچک، دانا و نادان، مرد و زن، سفید پوست و سیاه پوست، شرقی و غربی بدون تفاوت می توانند از فواید و مزایای این آیین پاک برخوردار شوند و نیازمندی های خود را به نحو احسن و اکمل رفع نمایند.[13]

[نصرالله عاشق خداومولا]

جامعیت اسلام از دیدگاه قرآن


قرآن کریم که منشور جهانی اسلام است، در آیات متعددی بر جامعیت‏خود تاکید دارد. آیاتی که در ادامه می‏آید به روشنی بر این‏مطلب دلالت می‏کند.
« و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی‏ء ،:و کتاب (قرآن) را که‏بیان‏گر هر چیز است، بر تو فرو فرستادیم»[14]
از آن‏جا که هدف اصلی قرآن کریم هدایت‏بشر است (هدی للناس)مقصود از هر چیز، اموری است که هدایت انسان به آن‏ها بستگی‏دارد، از قبیل عقاید و اخلاق و اعمال و رفتار انسان.
«یهدی الی الحق و الی طریق مستقیم قرآن کتابی است که به حق،و راه راست هدایت می‏کند. »[15]
روشن است که در حق نقصان و نارسایی راه ندارد و راه راست راهی‏است که سالک خویش را به مقصود می‏رساند، و این، در گرو جامعیت‏تعالیم و احکام اسلام است. « و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقالما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه) کتاب (قرآن) را به حق‏بر تو فرو فرستادیم در حالی که کتب آسمانی پیشین را تصدیق‏کرده و مهیمن بر آن‏ها است.» [16]
براساس این آیه، قرآن کریم سه ویژگی دارد:
1) کتابی است‏بر حق، و حقانیت چنان که پیش از این یادآورشدیم با کمال و جامعیت ملازمه دارد.
2) تصدیق کننده کتب آسمانی پیشین است، و چون کتب آسمانی پیشین‏نیز در زمان خود از جامعیت‏برخوردار بودند، پس قرآن کریم نیزدارای جامعیت است. قرآن کریم در دو آیه، تورات را بیان‏گر همه‏چیز، یعنی همه مسایل مربوط به هدایت‏بنی اسرائیل، توصیف کرده‏است «و تفصیلا لکل شی‏ء» [17]
3) بر کتب آسمانی پیشین هیمنه و برتری دارد، و این به دلیل‏خاتمیت‏شریعت اسلام است که جامعیت آن باید متناسب با جهانی ونهایی بودن آن باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

جامعیت اسلام از دیدگاه روایات


در احادیثی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین علیهم السلام نیزجامعیت اسلام تاکید شده است، در این جا نمونه‏هایی را یادآورمی‏شویم:
از پیامبر گرامی (ص) روایت‏شده است که در سفر حجه الوداع‏فرمودند: ای مردم هیچ چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک‏سازد، و از دوزخ دور کند، مگر این که شما را به آن امر کرده‏ام،و هیچ چیزی نیست که شما را از بهشت دور سازد، به دوزخ نزدیک‏کند. مگر این که شما را از آن نهی کرده‏ام .[18]
از امام صادق (ع) روایت‏شده که فرمود: خداوند در قرآن همه احکام مورد نیاز بشر را بیان کرده است.
سوگند به خدا، هیچ چیزی را که بشر در امر هدایت‏خود به آن‏نیاز دارد، فروگذار نکرده است، تا کسی نتواند عذر آورده، بگوید:اگر این حکم، مورد نظر خداوند بود، در قرآن بیان می‏شد، آگاه‏باشید که آن حکم در قرآن آمده است .[19]
از امام باقر (ع) روایت‏شده که فرمود: خداوند، هر آن‏چه را که امت در مسیر هدایت‏خویش به آن نیازدارد، در کتاب خود فرو فرستاده و برای پیامبر (ص) بیان کرده‏است و برای هر چیزی حکم و قانونی است و برای آن حد، دلیلی‏قرار داده است، و برای کسی که از آن حد و قانون الهی تجاوزکند نیز حدی و حکمی مقرر کرده است.[20]
از امام صادق (ع) روایت‏شده که فرمود: هیچ امری نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند، مگر این که برای‏آن اصل و قاعده‏ای در کتاب الهی وجود دارد، گرچه عقل افراد به‏آن نمی‏رسد.[21]
از امام علی (ع) روایت‏شده که فرمود: پیامبر اکرم (ص) در زمانی که مردم در گمراهی آشکار بسرمی‏بردند، با کتابی برانگیخته شد که تصدیق کننده کتب آسمانی‏پیشین و بیان‏گر حلال و حرام بود، آن کتاب قرآن است... من شمارا از آن با خبر می‏سازم، به تحقیق که علم گذشته و آینده، تاروز قیامت، و آن‏چه مربوط به حکم و داوری میان شماست در آن‏است، اگر از من بپرسید، شما را آگاه خواهم کرد .[22]
امام صادق (ع) فرمود: هیچ چیزی نیست. مگر این که حکم آن در کتاب یا سنت وارد شده‏است .[23]
ابعاد وجودی انسان و جامعیت اسلام اینک که با شواهد و دلایل‏کتاب و سنت‏بر جامعیت اسلام آشنا شدیم، به تطبیق احکام اسلام باابعاد و ویژگی‏های وجودی انسان می‏پردازیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

حیات انسان دارای دو جنبه مادی و معنوی جسمی و روحی است. وهر یک از این دو ویژگی‏هایی دارد که با توجه به آن‏ها حیات‏انسان دارای سه بعد کلی است:
1. عقل و تفکر
2. طبیعت و غریزه
3. احساس و عاطفه.
بر این اساس نیازهای آفرینشی انسان عبارتند از:
الف) نیازهای طبیعی و غریزی از قبیل: خوراک، پوشاک، مسکن وغیره.
ب) نیازهای عاطفی و احساسی از قبیل: انس و الفت، محبت ودوستی، تعاون و همکاری و غیره.
ج) نیازهای عقلانی و اخلاقی از قبیل: عدالت، راستی، معرفت وغیره