معتزله و رویکرد عقلانی به دین

[نصرالله عاشق خداومولا]

معتزله و رویکرد عقلانی به دین




ارزیابی دستاوردهای نظری و نیز آسیب شناسی نهضت فکری معتزله، به عنوان نخستین گروهی که پرچم عقلانیت را در فرهنگ اسلامی برافراشتند، به منظور بازسازی و تعمیق اندیشه دینی معاصر، از بایسته های پژوهش در حوزه «الاهیات» و «فلسفه دین» شمرده می شود. چرا که برخی پاسخ های معتزلیان به پرسش های اساسی روزگار خود، به گونه ای بیش و کم متفاوت، همچنان پرسش های مطرح در میان متفکران و دین پژوهان عصر ما محسوب می گردد. از این رو، بازشناسی در ابعادمتنوع تفکر معتزله و بازخوانی نقّادانه میراث عقلانی آن، ضرورتی مضاعف می یابد. در نوشتار حاضر، ابتدا از خاستگاه و منشا پیدایش معتزله و عوامل گسترش تفکر آنان سخن رفته و سپس به پاره ای از دستاوردهای مکتب مزبور در رویکردعقلانی به دین اشاره شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1) وجه تسمیه معتزله


واژه «اعتزال» که به معنای «کناره گیری» است، به طورکلی از دو حیث موردتوجه برخی تاریخ نگاران عقایداسلامی قرار گرفته است: الف) از نظر سیاسی، ب) از جنبه کلامی. بنابراین در پرداختن به مکتب «معتزله» می بایست دو دیدگاه «سیاسی» و «کلامی» را موردملاحظه قرار دادو آن دو را از هم متمایز ساخت.


براساس گزارش «نوبختی»، نام معتزله اولین بار بر تعدادی از صحابه مانند: عبدالله ابن عمر، محمدبن مسلمه انصاری، اسامه بن زیدو سعدبن ابی وقاص اطلاق شدو آنان از کسانی به شمار می رفتندکه پس از به خلافت رسیدن حضرت علی(ع) با اتخاذ موضع بی طرفانه، از همراهی و حمایت امام در جنگ و همچنین درگیری و ستیز با وی، کناره گرفتندو به جهت همین موضع سیاسی به آنان «معتزله» لقب دادند، یعنی کسانی که از حمایت امام و همراهی با امت کناره گیری کردند.


اما «معتزله» در قالب مکتب کلامی را به «واصل بن عطا»(80 131 ه)، که از حلقه درس استادخود«حسن بصری» (21 110ه) جدا شده بود، نسبت می دهند، به سبب این که «واصل» اولین بار، فکرت «منزلت بین منزلتین» را درباره مرتکب گناه کبیره به عنوان «فاسق» در مقابل دو نظریه «خوارج» و «مرجئه» به کار برد. و این اصل، دیدگاه معتزلیان کلامی را چیزی میان «ایمان» و «کفر» قرار می داد، بدین معنا که مرتکب کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه در برزخ میان آن دو به سر می برد.


اگرچه بعضی از متفکران مکتب اعتزال، از جمله «قاضی عبدالجبار همدانی» (325 415 ه) که در عهدال بویه، دست به «تجدیدحیات» تعالیم معتزله زد، می کوشند، سابقه مکتب اعتزال را تا زمان پیامبر اسلام(ص) و خلفای راشدین پیش برده و برخی از صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابوذر و تنی چنددیگر را از طبقات اولیه معتزله به شمار آورند، ولی این تلاش آنان، چندان با روایات تاریخی سازگاری ندارد. با این که موضع گیری معتزله کلامی در باب «امامت» و بحران های ناشی از آن پس از رحلت رسول اکرم(ص) وجوه اشتراک آنها را با معتزله سیاسی نشان می دهد، اما نمی توان نقطه عزیمت آن دو را یکی شمرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2 عوامل پیدایش کلام معتزله


در بررسی علل پیدایش مکتب های فکری و عقیدتی و نهضت های سیاسی و اجتماعی در هر عصری، می بایست به عوامل مختلف تاثیرگذار برآنها توجه جدی کردو از نگرش تقلیل گرایانه رویدادها به عامل تک محور در زایش و فرسایش آنان برحذر بود، به عبارت دیگر، هم در مقام «توصیف» و هم از حیث «تبیین» نبایداز «چگونگی» و «چرایی» ظهور و سیر تطوّر و تحول و وضعیت فرجامین مکتب ها و جنبش ها غفلت ورزید. 11 از این رو، ظهور مکتب کلامی معتزله در قرن دوم هجری در شهر بصره را نیز، نمی توان از قاعده مزبور مستثنی کردو عوامل ذهنی و عینی و معرفتی و غیرمعرفتی را در پیدایش، تطور و تحول و افول و سقوط آن در نظر نگرفت و آن را یکسره به عوامل بیرونی و یا صرفاً به دلایل معرفتی منسوب ساخت. به هر صورت، در این جا به جهت رعایت اختصار به چندعامل عمده معرفتی و غیرمعرفتی در پدیدامدن و نشو و نمای مکتب معتزله اشاره می شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

عوامل معرفتی


از جمله عوامل مهم معرفتی که می توان در برآمدن اندیشه کلامی معتزله موثر دانست یکی، اتخاذ «روش شناخت» مبتنی بر «عقلانیت» است و دیگر، تغذیه از حوزه های معرفتی ای چون: فلسفه یونان و آموزه های دیگر ادیان و مذاهب غیراسلامی.


روش شناسی معتزله: یکی از مهم ترین نقش هایی که عقل در فهم دین ایفا می کند، نقش روشی آن است و معتزله، نخستین گروهی بودکه «روش عقلی» را در تفسیر «دین» اتخاذ و تلاش کردتا اصول اسلام را بر پایه استدلال و تعقّل پایه گذاری و آموزه های دینی را از طریق عقل تبیین کند. از این رو، در اندیشه معتزله، عقل و احکام آن نقش اساسی و تعیین کننده داردو از عوامل مهم معرفتی در بسط و گسترش آن به شمار می رود.


بنابراین، مکتب معتزله اساساً حرکتی بودبرای توجیه عقلانی آموزه های دینی، و به دلیل آنکه «فلسفه دینی» را برپایه عقل و استدلال استوار کرده بودند، در تاریخ کلام اسلامی با عنوان پرچمدار عقلانیت و مدافع آزاداندیشی نامبردار شدندو اذهان و افکار بسیاری از اندیشه وران و متفکران را به سوی تعالیم خودجذب و جلب کردند. بدین ترتیب، روش عقلانی معتزله در مقابل روش «نصگرایی» رایج عصر خویش قرار می گیردو راه نوینی درعرصه دینداری خردورزانه به روی جامعه مسلمین می گشاید.


معتزله و فلسفه یونان: عامل معرفتی دیگری که در شکل گیری و بسط و گسترش نظام فکری و کلام عقلی معتزله، سهم بسزایی داشت، ترجمه های متون گوناگون از زبان های یونانی، سریانی، پهلوی، سانسکریت و نبطی به عربی بود، که از سده دوم هجری با وسعت خیره کننده ای رو به گسترش نهاد. نهضت ترجمه با جمع آوری کتب و رسالات در علوم گوناگون چون: طب، هندسه، ریاضیات، هیئت و فلسفه آغاز شد و بیش از یک سده ادامه یافت و مراحل سه گانه ای را در عصر «عباسیان» پشت سر گذاشت.


گام نخست، در زمان «منصور عباسی» برداشته شدو او دستور دادتا ترجمه کتاب های یونانی را آغاز کنندو به قولی حتی بغدادرا نیز، برای چنین منظوری بنا نهاد. و در این مدت، قسمت اعظم میراث علمی و فلسفی جوامع متمدن بیگانه، که در اثر فتوحات در قلمرو دولت اسلامی قرار گرفته بودند، توسط مسلمین اقتباس گردیدو در زمان نه چندان طولانی، مرحله تقلیدو اقتباس پشت سر نهاده شدو نزدیک اواسط قرن سوم هجری به مرحله بازدهی و تولیدرسیدو این خصلت ابتکاری با سرعت و عمق در تمام رشته های علمی، به ویژه در دانش های عقلی چون ریاضیات، منطق و فلسفه نفوذ یافت.


از سوی دیگر، شرکت متفکران معتزلی در مباحثات و گفت وگوهای دینی، علمی و فلسفی، با نحله هایی مانند: نسطوریان، یعقوبیان، یهودیان و صابئین، که آزادانه در محیط های اسلامی زندگی می کردند، موجب می شدتا معتزلیان از زخارف علمی و آراء و اندیشه های آنان بهره جویند و بی تردید، آشنایی با متفکران ادیان و مذاهب نیز چون آگاهی از مباحث فیلسوفان در رویکردعقلانی به دین معتزلیان بی تاثیر نبوده است و آن را می توان به عنوان یکی دیگر از عوامل معرفتی مکتب اعتزال برشمرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

عوامل غیرمعرفتی


سخن از عوامل غیرمعرفتی موثر در پیدایش و گسترش کلام عقلی معتزله، نیازمندنوشتاری جداگانه است. زیرا عوامل متعددی را می توان در روئیدن و بالیدن و توسعه مکتب اعتزال برشمرد. اما به ناگزیر در این جا به دو عامل مهم «اجتماعی» و «سیاسی» اشاره می شود.


نص گرایی: دین، برخلاف «ایمان» که امری است شخصی و درونی، جنبه بیرونی و جمعی داشته و به صورت نهاداجتماعی ظهور و بروز می یابد. و از همین منظر است که «نص گرایی» صدر اسلام را می بایست به مثابه یک جریان «اجتماعی» تلقی کرد. چرا که «اهل حدیث»، جریانی عمومی و اجتماعی با صبغه دینی بود، که بیشترین نفوذ را در میان مسلمانان داشته است.


«نص گرایی معتدل» جریانی طبیعی در هر دینی است. زیرا در همه ادیان گرایش به سمت وحی و حفظ سنت های دینی بوده است. و در سده نخستین اسلام نیز، عموم مسلمانان ترجیح می دادندکه توصیفات به کار رفته در قرآن را به معنی تحت اللفظی آن بگیرند. و این تمایل قومی که تازه از جاندار انگاری طبیعت برگشته بودندقابل درک است.


اما جریان نص گرایی «اهل حدیث» که با بینش و زمینه فرهنگی و اجتماعی خاصی در پایان سده اول هجری ظاهر شده بودند، آرام ارام به صورت یک اندیشه مستقل درآمدو به نام های «حنابله»، «حشویه» و «سلفیه» نامیده شد. اینان را بایداولین جریانی برشمردکه از پی گروه هایی نظیر «خوارج، مرجئه، مجبره، مشبهه، مجسمه و ده ها جریان دیگر در جامعه اسلامی روئیدندو امواج آن تا سده های پسین اندیشه دینی را زیر تاثیر خودقرار داده است.


اهل حدیث، با دخالت عقل و استدلال عقلی در دین مخالف بودندو تفکّر و تعمّق و تأمّل در مسایل دینی، اعم از عقایدو احکام و اخلاق، را ناروا می دانستند. چنان که «سفیان بن عیینه» یکی از فقهای اهل سنت می گفت: «هرچه خداوندخودش را در قرآن توصیف کرده، نبایدتفسیر کردو درباره اش بحث نمود، تفسیر این گونه آیات، تلاوت آن ها و سکوت درباره آنها است» و نیز سخن یکی دیگر از فقهای چهار گانه عامه در پاسخ به کسی که از «استواء» خداوندبر «عرش» (طه/5) پرسیده و او گفت: «کیفیت نامعلوم و استواء، خداوند بر عرش، معلوم و اعتقادبه آن واجب و سؤال هم بدعت است»


در حقیقت، نص گرایی افراطی اهل حدیث و روش ظاهرگرایانه آنان در برخوردبا آیات و روایات از یک سو و در حوزه عمل اجتماعی نیز به سبب تفکر «جبر گرایانه» درباره انسان و افعال او از سوی دیگر، سیمای دین را به شکل پوسته ای بدون مغز در اذهان عامه مسلمانان ترسیم کرده بود، و برای حیات اجتماعی، جزء نوعی سکون و رکودو واماندگی و واپس گرایی فکری و بی عملی، چیزی به ارمغان نمی آوردو هیچ حرکت و تکاپوی جدیدفکری و اجتماعی را برنمی تابید. و این جریان با اتّخاذ روش ظاهرگرایانه در تعالیم دینی و اعتقادبه «جبر» و نفی اختیار از انسان، حمایت سلطنت بنی امیه و کارگزاران آنان را در عرصه اجتماعی و سیاسی به خودجلب نمود، چرا که چنین نگرشی با سیاست تحمیق حاکمان اموی همسویی داشته است. از این رو مکتب اعتزال را می بایست، واکنشی در برابر این شرایط اجتماعی دانست که آن را خطری فاحش برای تفکر دینی و حیات اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی محسوب می کردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

کنشگری سیاسی:

یکی از عوامل غیرمعرفتی دیگر که در ظهور و بروز و رشدو توسعه مکتب معتزله، موثر افتاد، کنشگری سیاسی آنان در مبارزه با سیاست های برخی از حاکمان بنی امیه از یک سو، و همسویی با جریان سیاسی و شبه دینی خلفای عباسی از سوی دیگر است. زیرا، حرکت اصلاح طلبانه معتزله به عنوان نهضتی عقلی و معتقدبه آزادی و اختیار انسان، با هدف ایجادتحول سیاسی و اجتماعی در جامعه اسلامی و برقراری مناسبات جدیدی در میان مسلمانان و همچنین تلاش برای زدودن گردو غبار انحطاط و رکوداز دامن دیانت، که حاصل نص گرایی افراطی رایج دینی بود، آنان را ناگزیر به وروددر عرصه سیاست و حکومت کرد.


معتزلیان به رغم مخالفت هایی که با خلفای اموی کردند، سرانجام جذب دستگاه خلافت عباسیان شدندو نظام فکری آن ها به منزله «ایدئولوژی» خلافت مزبور قرار گرفت و موقعیت تازه ای برای ترویج و تبلیغ اندیشه های کلامی خودبه دست آوردند. به همین جهت می توان مواضع «سلبی» معتزله در برابر سیاست امویان و وضعیت «ایجایی» شان را در دستگاه خلفای عباسی، یکی از عوامل گسترش مکتب اعتزال و رونق آن در میان نخبگان و متفکران برشمرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

رویکرد عقلانی به دین


بدون تردیدبرای بررسی ارتباط میان دو مقوله، قبل از هر چیز می بایست از تعریف و تحلیل دقیق هر یک از آنها شروع کرد. و همان طور که می دانیم، چنین بحثی درباره دو مفهوم «عقل» و «دین» به سبب اشتراک در لفظ و اطلاق معانی متعددبر آن ها، حقیقتاً دشوار است. چرا که عقل و دین، پدیده هایی هستندکه اولاً، ابعادپیچیده ای دارندثانیاً، مصادیق هر یک نیز از تنوع زیادی برخوردار است.


برای روشن شدن نسبت میان عقل و دین از دیدگاه معتزله، پیش از هرگونه سخنی درباب نحوه رابطه ای که معتزلی ها بین آن دو قائلند، لازم است به مفهوم «عقل» و اقسام آن و معنای «دین» از نگاه مکتب مزبور پرداخته شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مفهوم عقل در نزد معتزله


از نظر معتزله، «معرفت» به دو دسته تقسیم می شود: الف) معرفت حسی، ب) معرفت عقلی. و همچنان آنان میان «احساس» که عملی حسی و طبیعی و «ادراک» که عملی عقلی است تفاوت قائلند. بدین جهت که بوییدن و چشیدن و لمس کردن به عنوان یک عمل حسی، غیر از ادراک بوییده شده، چشیده شده و لمس کرده شده است. لازمه این سخن آن است که حواس، ادراک نمی کندتنها متأثر می شودو تأثر آن ها، جز به واسطه «عقل» جنبه ادراک نمی یابد.


اما معرفت عقلی از طریق «عقل» به دست می آیدو آن به تعبیر «ابوالهذیل علاف»، توانایی و قدرت اکتساب علم است و علم جز به ادراک کلیات مجرده حاصل نمی شود. پس وظیفه عقل، تجریدمعقولات است از محسوسات، و کشف رابطه میان آن ها. ولی وظیفه عقل به همین جا، یعنی ادراک کلیات و اکتساب علم پایان نمی پذیرد، بلکه انسان را نیز در اعمالش راهنمایی می کند.


بنابراین وظیفه عقل در آن واحد، هم «نظری» است و هم «عملی». و به دیگر بیان، قوه «عقل» شأن و نقش های مختلفی می پذیردو به همین سبب معانی متعددی می یابد.


بنا بر تعریف یادشده، معتزلیان کارآمدی عقل را، چه در حوزه عقایدو باورها و چه در حیطه اخلاق و بایدو نبایدها طرح کرده و بر این باور تأکیدورزیده اندکه «عقل» یگانه ابزار شناخت حقیقت است، به گونه ای که در پرتو آن می توان هم اصول دین را اثبات و با روش استدلالی از آن دفاع کردو هم نیروی عقل آدمی قادر است خوب و بدرا از هم تفکیک کند. »

[نصرالله عاشق خداومولا]

دین در نگاه معتزله


تعالیم و محتوای دین را در سه بخش می توان جای داد: عقاید، اخلاق و احکام، و مراداز عقایددر این جا، معنایی وسیع تر از معنای رایج در مذاهب اسلامی دارد. زیرا تمام گزاره های دینی که مفادشان توصیه های اخلاقی یا احکام فقهی نیست، در زمره عقایددینی محسوب می شوند. نظیر بحث از کفر و ایمان، جبر و اختیار، حدوث و قدم عالم، کلام الهی، حسن و قبح عقلی یا شرعی، قضا و قدر و مسایلی از این قبیل، نمونه هایی از آن قسم عقایددینی اند، که علم کلام متکفّل و عهده دار بحث درباره آن ها است. بنابر توضیح اجمالی که بیان شد«دین» مجموعه ای از دعاوی و گزاره های «اخباری» و «ارزشی» (اخلاق و احکام) را شامل می شود.


با توجه به آن چه گذشت، معلوم می شودکه از نظر معتزلیان، عقلانیتی که دین از آن برخوردار است، هم گزاره های اخباری و هم دعاوی ارزشی را فرا می گیرد. با این توضیح که برخی از معتزلیان مانند: «ابوعلی جبایی» و پسرش «ابوهاشم» دین یا شریعت را دو گونه دانسته اند: یکی «شریعت عقلی» و دیگر «شریعت نبوی» و بدین ترتیب قلمرو آن دو را از همدیگر جدا ساخته اند. به دیگر سخن، آنان «عقایدو اخلاق» را در حوزه «شریعت عقلی» و «احکام» را در قلمرو «شریعت نبوی» قرار داده اند.


از نظر معتزله، قلمرو «شریعت نبوی» به مسایلی مربوط می شودکه عقل به آن دسترسی نداشته و ازدرک آن ها عاجز باشد، مانند«اوقات عبادات که عقل نمی داند، حکمت و فلسفه تعیین زمان آن ها چیست و همچنین سایر حکم ها و مقرراتی چون: نماز، روزه و...، از داوری «عقل» بیرون هستند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

دین در معبر عقل


همان طور که پیشتر اشارت رفت، معتزله اولین متفکرانی بودندکه رویکردعقلانی به دین پیشه کردندو کوشیدنددین را با عقل سازگار کنند. چنان که «نظام» می گوید: «بر انسان اندیشه مند، اگر فرزانه باشدو نیروی تفکر داشته باشد، واجب است پیش از این که از شرع دلیلی برسد، او خودبه خداشناسی و تحصیل معرفت بپردازد.» و نیز «قاضی عبدالجبّار معتزلی» می نویسد: «ما به مددعقل، خدا را می شناسیم و پس از شناخت خدا، سایر ادله مثل کتاب و سنت و اجماع معنا پیدا می کندو در غیر این صورت اگر بخواهیم بدون دلیل عقل و با استفاده از آیات و روایات، خدا را بشناسیم، دور لازم می آید. زیرا شناخت خداوندو صفات او متوقف بر آیات و روایات است و حجّیت آیات و روایات متوقف بر شناخت خدا.»


نظریه پردازان مکتب اعتزال برخلاف «اهل حدیث» بر این باورندکه اولاً، متون دینی فهم پذیرندو ثانیاً، فهم درست کتاب و سنت به وسیله عقل تحقق می یابد. چرا که عقل انسان به او امکان دریافت «خیر» و «شرّ» را می دهد. به طوری که «قاضی عبدالجبار» در این باره می گوید: «نخستین دلیل، دلالت عقل است، چون به وسیله آن حسن و قبح از همدیگر تمایز می یابدو حجّیت کتاب، سنت و اجماع با آن شناخته می شود. بسا کسانی که از چنین ترتیب شگفت زده شوندو گمان برندکه ادله موردبحث منحصر به کتاب و سنت و اجماع است و یا چنان بپندارندکه چون عقل بر امور گوناگون دلالت می کند، پس در جایگاه واپسین قرار می گیرد. حال آن که چنین نیست، زیرا که خداوندمتعال جز خردمندان و صاحبان عقل را موردخطاب قرار نداده است، چون تنها به وسیله عقل است که حجّیت کتاب و سنت و اجماع شناخته می شود. پس اصل در این باب عقل است و هنگامی که می گوییم اصل کتاب است، از آن رو است که کتاب توجه دهنده به همه آن چیزهایی است که در عقل ها است، همچنان که متضمّن ادلّه احکام است، پس به وسیله عقل می توان میان احکام مربوط به «فعل» و احکام مربوط به «فاعل» تمایز نهاد. و اگر عقل در میان نباشدنمی توانیم تشخیص دهیم که چه کسی بایدبه سبب انجام و یا ترک فعلی موردبازخواست و کیفر قرار گیردو چه کسی ستایش و یا نکوهش شود. به همین دلیل کسی که عقل ندارد، موردبازخواست قرار نمی گیرد.»


بدین ترتیب از نظر معتزلیان، عقل در شناخت مبدا و معادو افعال انسان، مستقل از «دین» است و این نگرش، باب «مستقلات عقلیه» را به ساحت بسیاری از مفاهیم و تعالیم دینی می گشاید. و در عین حال، معتزلی ها به اهمیت دیگر منابع چون کتاب، سنت و اجماع در فهم شریعت بی اعتنا نبوده اند. هرچنداز دیدگاه آنان، عقل نسبت به شرع، تقدم رتّبی دارد، ولی «سنت» نیز از فضل شرف برخوردار است. و به همین جهت می بایست بن مایه آراء و اندیشه های مکتب اعتزال را در این جمله معروف آن ها خلاصه کرد:


«المعارف کلها معقوله بالعقل واجبه بنظر العقل»40 یعنی، همه معارف در قلمرودرک عقلی است و وجوب خودرا نیز از عقل می گیرند، و این سخن نه تنها، نفی «سنت» نمی کند، بلکه بر «فهم» دین از معبر «عقل» تأکیدمی ورزد.