سخنی که جای بحث دارد و جناب استاد به آن نپرداخته اند اين است که چگونه امکان دارد ماهيات مختلف از يک حقيقت باشند ولی اختلاف آنها در شدت و ضعف باشد؟ آيا شدت و ضعف حقيقت باعث مي‌شود که آنها تحت دو سنخ ماهيت مختلف قرار گيرند؟ اگر انسانی در انسانيت شديدتر از انسان ديگری بود باعث مي‌شود که انسان دارای انسانيت شديدتر از ماهيت ديگر غير از انسانيت باشد؟ چگونه امکان دارد کسی اعتقاد به ماهيات مختلف داشته باشد با اين حال بگويد همه آنها دارای حقيقت واحدند ولی با درجات شدت و ضعف, همچنين بين آنها رابطه علّی و معلولی است؟
تشکيک وجود از نظر شيخ اشراق
از دو راه مي‌توانيم بگوييم که شيخ اشراق قائل به تشکيک وجود است, يکی از راه ترادف مفهوم وجود و نور و ديگر از راه علت و معلول.
1. اگر نور را از وجود يکی بگيريم که دو عنوان برای يک مصداقند.
برای يک مصداقند, _ همچنانکه شارحين حکمة الاشراق به آن اشاره کرده اند _ هنگامی نور دارای مراتب شدت و ضعف است که مرتبة مافوق, علت مرتبة مادون باشد و مرتبة مادون متقوم به مرتبة مافوق.
همچنين مي‌توانيم در مورد وجود نيز همين حکم را صادر کنيم و بگوييم او معتقد است که وجود ذو مراتب است زيرا صفات نور و وجود در بسياری باهم اشتراک دارند و همچنين ضابطه نور و هستی يک چيز است. ضابطه نور آن است که در حد ذات خود ظاهر بوده و غير خود را نيز ظاهر می‌نمايد, عين اين ضابطه و ملاک در هستی نيز آشکار است, زيرا هستی چيزی است که هم خود ظاهر است و هم غيرخود را که عبارت باشند از ماهيات ظاهر می‌نمايد. پس اگر در يکی از حقايق وجود و يا نور تشکيک راه داشته باشد در ديگری نيز راه دارد. از عباراتی که قبلاً ذکر کرديم بر مي‌آيد که شيخ اشراق قائل به تشکيک است.
زيرا حقيقت تشکيک يعنی قائل شدن به يک حقيقت که اين حقيقت ذو مراتب است که هر مرتبة مادون متقوم به مرتبة مافوق است يعنی يک حقيقتی که در عين وحدت کثرت دارد. اگر حقيقت تشکيک چنين است چرا قائل نباشيم که شيخ اشراق قائل به تشکيک است؟
حاجی سبزواری در شرح منظومه مي‌فرمايد:
پهلويين اعتقاد به تشکيک وجود داشته و قائل بودند: وجود حقيقت واحدی است که مراتب مختلف يعنی مراتب غنی و فقير, شدت و ضعف و تقدم و تأخر دارد.
يعنی ان النور الحقيقی الذی هو حقيقه الوجود, اذا النور هو الظاهر بذاته المظهر لغيره و هو خاصيه حقيقه الوجود ... فالاختلاف بين الانوار ليس اختلافاً نوعياً بل بالقوه والضعف.
نور حقيقی که همان حقيقت وجود است ظاهر بذاته و مظهر لغيره است که اين خاصيت حقيقت وجود است ... پس اختلاف انوار به شدت و ضعف است. نه اختلاف نوعی بنابرين مي‌توانيم چنين نتيجه بگيريم که شيخ اشراق قائل به تشکيک وجود است.
2. همچنين مي‌توانيم از راه علت و معلول بگوييم: شيخ اشراق قائل به تشکيک است. زيرا در يک سلسله علّی و معلولی, معلول متقوم به علت است و از يک حقيقت واحد نيز تشکيل شده اند.
پس مي‌توانيم نتيجه بگيريم که در يک سلسله علّی و معلولی, تشکيک حکمفرماست, چون علت با معلول همسنخ است و هر مرتبة مادون متقوم به مرتبة مافوق و نسبت به مرتبة مافوق معلول است.
نقل قول
