دیدگاه ملاصدرا در مورد قضا و قدر الهی

[نصرالله عاشق خداومولا]

دیدگاه ملاصدرا در مورد قضا و قدر الهی


چکیده
در این مقاله به دیدگاه ملاصدرا در مورد قضا و قدر الهی پرداخته شد و در کنار آن معنای لغوی و اصطلاحی آن از دیدگاه برخی فیلسوفان و همچنین اقسام قضا و قدر الهی و رابطه آن با اختیار انسان بیان شد.
اصطلاحات تخصصی
قضا و قدر، علم اجمالی ، امکان ذاتی ، قضای ذاتی ، قضای فعلی ، قضای اجمالی و تفصیلی ، قضای علمی و عینی ، قضای تکوینی و تشریعی

[نصرالله عاشق خداومولا]

مقدمه
یکی از مسائلی که توجه بشر را همیشه به خود جلب کرده است این است که آیا جریان کارهای جهان طبق یک برنامه و طرح قبلی غیرقابل تخلف صورت می‌گیرد و قدرتی نامرئی ولی بی‌نهایت مقتدر, به نام سرنوشت و قضا و قدر بر جمیع وقایع عالم حکمرانی می‌کند و آنچه در زمان حاضر در حال صورت‌گرفتن است و یا درآینده صورت خواهد گرفت، در گذشته، معین و قطعی شده است وانسان مقهور و مجبور به دنیا می‌آید و از دنیا می‌رود؟ یا اصلاً و ابداً چنین چیزی وجود ندارد وگذشته هیچ نوع تسلطی بر حال و آینده ندارد و انسان که یکی از موجودات این جهان است، آزاد و مسلط بر مقدرات خویشتن است؟ یا قرض سومی در کار است و آن اینکه سرنوشت، در نهایت اقتدار بر سراسر وقایع جهان حکمرانی می‌کند و نفوذش بر سراسر هستی بدون استثناء گسترده است؛ در عین حال این نفوذ غیرقابل رقابت و مقاومت‌ناپذیر، کوچکترین لطمه‌ای به حرّیت و آزادی بشر نمی‌زند. اگر این چنین است، چگونه می‌توان آن را توجیه کرد و توضیح داد؟

[نصرالله عاشق خداومولا]

معنای لغوی قضا


لفظ قضا در لغت به معانی مختلفی به کار رفته است:
1ـ انجام کاری مانند: فاقض ما أنت قاض : هر کاری می‌خواهی بکن.
2ـ امر مانند: وقفی ربک الا تعبدوا و الاّ إیّاه : و پروردگارت فرمان داد جز او را نپرستید.
3ـ اعلام و اخبار: وقضینا إلی بنی‌اسرائیل فی الکتاب : ما به بنی‌اسرائیل در کتاب اعلام کردیم.
4ـ فراغت از کاری: فاذا قضیتم مناسککُم : و هنگامی که مناسک خود را انجام دادید.
5ـ مرگ: فَمِنهُم مَن قضی نَحبه : بعضی پیمان خود را به پایان بردند.
6ـ خلق و ایجاد: فقضا هن سبع سهوات : و آنها را به صورت هفت آسمان آفرید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

معنای لغوی قدر


اهل لغت برای «قدر» معانی متعددی را در کتابهای خویش آورده‌اند.
1ـ اندازه چیزی
2ـ سرنوشت و قسمت
3ـ تنگ‌گرفتن
4ـ حکم
5ـ توانایی و قدرت
6ـ تساوی

[نصرالله عاشق خداومولا]

حقیقت قضا و قدر در فلسفه


فیلسوفان اسلامی با رویکرد فلسفی و عقلی به تحلیل قضا و قدر الهی پرداخته‌اند. آنان قضاء الهی را اولاً فعل الهی می‌دانند و ثانیاً آنرا عبارت از نوعی وجود علمی اشیاء در مرتبه‌ای از مراتب وجود می‌دانند، ثالثاً آنرا عام و شامل همه چیز می‌دانند. معمولاً در تعریف قضای الهی گویند: «القضا عباره عن وجود جمیع الموجودات فی العالم مجتمعه و مجمله علی سبیل الابداع» در حقیقت واجب در چند مرتبه به جمیع ما عدا عالم است که در هر مرتبه حکم خاص خود را دارد یکی از آن مراتب قضا است که خداوند در این مرتبه به نحو علم بسیط اجمالی به همه چیز عالم است. اما قدر الهی، تفصیل و جزئیات مشخص به قضاست. بیشتر فیلسوفان قدر را تفصیل در عالم امکان اعم از عالم عقل و ماده تفسیر کرده‌اند. ابن‌سینا « قضای الهی عبارتند از نهاد بسیط نخستین, نسبت به موجودات جهان و تقدیر عبارتند از چیزی که قضاء الهی به تدریج به سوی آن رهنمون می‌شود گویی تقدیر عامل فراهم‌آمدن امور بسیطی است که از نظر بساطت به قضاء امر منسوبند و قدر تفصیل قضاء اول اوست . محقق طوسی: «قضا عبارتند از صور جمیع موجودات در عالم عقلی مجمل و به صورت ابداعی و قدر عبارتند از وجود تمام موجودات در مواد خارجیشان بعد از حاصل‌شدن تمام شرایط بطور مفصل یکی بعد از دیگری.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نظر ملاصدرا در مورد قضا و قدر الهی:


ملاصدرا در تفسیر قضا، با سایر حکما اختلاف دارد و می‌گوید: «عندنا صور علمیه لازمه لذاته بلاجعل و تأثیر و لیست من اجزاء العالم من لیست حیثیه عدمیه و لا امکانات واقعیه، فالقضا ربانیه قدیمه بالذات باقیه بیقاءالله. چون لازمه ذات واجبند و بدون جعل و تأثیر و تأثر موجود می‌شوند پس وجه‌الله‌اند نه اینکه جزء عالم باشند و وجه‌الله، عین‌الله است از جهتی و غیرالله است از جهت دیگر، بنابراین صور مذکور همانطوریکه عین محض نمی‌باشند، غیرمحض هم نیستند در این صور نه امکان استعدادی است و نه امکان ذاتی و ماهوی، چرا که در آن جا ماهیت را راهی نیست بنابراین در مرتبه قضا امکان ذاتی و ماهوی راه ندارد از این رو جزء عالم نیست بلکه جزء وجه الله است. از این جهت عین الله است اما چون آنها به قدم ذات حق قدیم هستند نه ذاتاً، و به بقا ذات حق قدیم است نه ذاتاً، از این رو غیرالله هستند.
علامه در نهایه بر این نظر ایراد می‌گیرد و می‌گوید: « صورتهای علمی لازمه ذات واجب، که در کلام صدرا آمده است باید به همان علم ذاتی واجب که جدای از او نیست حمل گردد و گرنه اگر این صورتها لازمه ذات بیرون از آن باشند، لاجرم جزء عالم خواهند بود و دیگر نمی‌توان آن را قدیم بالذات به شمار آورد.
صدرا معتقد است هر یک از قضا و قدر از محل بهره‌مند می‌شوند و قلم محل قضا و لوح محل قدر است. به عبارتی قضا و قدر هر دو صور عقلی‌اند اما محل آنها با یکدیگر تفاوت دارد، صور عقلی که بدون زمان و تغییر در عالم عقول جای دارند و صورعقلی موجود در عالم نفوس مجرد که جزیی و مطابق با مواد خارجی‌اند قدر شمرده می‌شود به عبارتی در عالم قضا اجمال وجود دارد و درعالم قدر تفصیل. علامه طباطبایی تعریف متفاوتی از سایر حکما ارائه کرده، وی، قضا را نسبت ضرورت شیء با محمولش تعریف نموده و قضای الهی را ایجاب و ایجاد موجودات امکانی تفسیر می‌کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اقسام قضا و قدر


1ـ قضای فعلی و ذاتی: قضاء وجود حقایق کلیه و صور عقلیه موجودات در عالم عقلی است که بر وجه کلی و بدون زمان، به ابداع، موجود شده‌اند (القضا عباره عن وجود صورالعقلیه لجمیع الموجودات بابداع الباری تعالی إیاها فی العالم علی الوجه الکلی بلازمان). بنابر بر تعریف ملاصدرا در عالم قضا، صور کل موجودات حاضرند و هیچ موجودی از حیطه این مرتبه علم خارج نیست. موجودات سه نوع صور طبیعی، نفسانی و عقلانی را دارا می‌باشند. همچنین حکما صدور معلومات از ذات اقدس الهی را به سه نحو می‌دانند 1ـ ابداع 2ـ اختراع 3ـ تکوین. مرتبه قضا شامل صور تمام موجودات است. بنابراین ترتیبی که در سلسله طولی و عرضی قرار دارند از این رو صور عقلیه، جزء عالم محسوب می‌شود و فعل خدا هستند. مرحوم سبزواری در تعلیقه بر اسفار قضا را بر نفس عقول اطلاق نموده، قضای فعلی را اثبات می‌کند و می‌فرماید: (قضا از افعال خداوند است با اینکه علم او بوده و از صفات اوست از این جهت که علم فعلی خداست یعنی علم در مرتبه فعل است و محل این قضا فعل است. قضا بر نفس عقول هم اطلاق شده زیرا این عقول محل قضا هستند و مسأله بر تحقیق که صور قضایی نحو اعلی مقتضیات هستند ظاهر است.
قضای ذاتی: تنها کسی که به این نوع قضا تصریح نموده است ملاصدرا است. وی در اسفار در تعریف آن می گوید:
«و عندنا صور علمیه لازمه لذاته بلاجعل وتاثیر و تاثر لیست من اجزاءالعالم إذ لیست لها حیثیه عدمیه و لا امکانات واقعیه فالقضا الربانیه و (هی صوره علم الله) قدیمه بالذات باقیه ببقاءالله .
قضای ذاتی از نظر ملاصدرا همان صورت های علمی لازمه ذات واجب است بدون آنکه هیچ جعل و تأثیر و تأثری میان واجب و آنها وجود داشته باشد این صور از اجزاء عالم محسوب نمی شود زیرا حیثیت عدمی و جهات امکانی واقعی ندارند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قضای اجمالی و تفصیلی


قضای اجمالی: صور قائم به عقل اول است و یا صور قائم به مجموع عقول طولیه است که دفعه واحده و به نحوه کلی از خداوند صادر شده است.
قضای تفصیلی: به دو صورت است: 1- قضای تفصیلی اولی 2ـ قضای تفصیلی ثانوی
قضای تفصیلی اولی: صور قائم به عقول تفصیلی یعنی طبقه عقول عرفی متکافئه است و از این جهت تفصیلی است که فعلیات و کمالات جمیع افراد خود را به نحو بساطت و وحدت دارد.
قضای تفصیلی ثانوی: صور فائضه بر نفوس کلیه فلکی از جهت عقلی آن می باشد که لوح محفوظ و ام الکتاب نامیده می شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قضا و قدر تکوینی :


قضای تکوینی خداوند عبارتست از حتمیت و قطعیت موجودات ، و قدر تکوینی خداوند عبارتست از مقدار و اندازه مخصوص هر یک از موجودات.
توضیح اینکه هر پدیده ای تا به مرز وجوب و قطعیت نرسد موجود نخواهد شد و از طرفی وجوب و قطعیت موجودات ممکن از ناحیه علت تامه آنها حاصل می شود و علت تامه موجودات جز با مشیت و اراده الهی حاصل نخواهد شد بنابر این وجوب موجودات که مستند به مشیت و اراده خداوند است ، قضای تکوینی الهی است . از سوی دیگر هر موجودی از موجودات عالم آفرینش ظرفیت و قابلیت مخصوص به خود را دارد. این خصوصیات ناشی از اسباب و علل آنهاست که سر انجام به علم و افاضه الهی باز می گردد. این خصوصیات تکوینی قدر تکوینی الهی اند .
از توضیح مذکور روشن می شود که قدر تکوینی الهی دو مرتبه دارد ، مرتبه علمی و مرتبه عینی : اندازه و ویزگیهای موجودات که با آنها همراه است قدر عینی است و علم ازلی الهی به این خصوصیات و اندازه ها که در حقیقت منشاء تحقق موجودات است قدر علمی می باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قضا و قدر تشریعی :


قضا و قدر تشریعی مربوط به فعل تشریعی خداوند است که در ارتباط با انسان و موجودات دیگری چون او مطرح می شود و از اینرو دایره آن از قضا و قدر تکوینی
محدود تر است . مقصود از قضای تشریعی اینست که حکم افعال بشر از نظر احکام تکلیفی و وضعی به اراده الهی باز می گردد . اوست که حق حکمرانی به معنی تشریع و تقنین را دارد (( ان الحکم الا لله )) . این حکم الهی اندازه های خاصی دارد که در قالب وجوب و حرمت استحباب و کراهت و مانند آن تبلور می یابد . چنانکه می فرماید (( و قضا ربک الا تعبدو الا ایاه و با الوالدین احسانا )).
قضا و قدر و اختیار انسان در نگاه فیلسوفان (ملاصدرا):
در تحلیل اصطلاحی قضا و قدر بیان شد که قضا به معنای حقیقت و قدر به معنای اندازه آمده است. با توجه به مطللب فوق باید گفت: که قضای الهی در رابطه با حوادث جهان این است که آن حوادث از ناحیه ذات حق قطعیت یافته اند. معنی تقدیر الهی این است که اشیاء، اندازه خود را آن ناحیه کسب کرده اند. یعنی از ناحیه تعلق قضاء الهی به حوادث جهان هستی. از طرف دیگر، چون خداوند فاعل بالعلم و فاعل بالمشیه است، بازگشت قضا و قدر به علم و اراده و مشیت الهی است. از طرفی عمومیت قضا و قدر امر مسلم و غیرقابل انکار است ولی باید دید در نگاه فلسفی همان معنایی از قضا و قدر که برای حوادث جهان در نظر گرفته می شود در سایر موارد نیز صادق است؟ افعال انسانی به عنوان امر واقعی مشمول قضا و قدر الهی است. از این رو آیا چنین اعمالی حتما باید در عالم واقع به وقوع بپیوندد؟ جواب مثبت است زیرا علم الهی با توجه به ویژگی هایی که دارد باید با واقعیت مطابقت کند ازا ین جاست که مساله مجبور و مختار بودن انسان پیش می آید سؤال این است که آیا بین قضا و قدر و افعال اختیاری انسان سازگاری وجود دارد؟ کسانی که قایل به سازگاری هستند سعی کرده اند از طریق نظام علی و معلولی به اثبات مدعای خود بپردازند یعنی ادعا این است که قضا و قدر کمترین تزاحم و ناسازگاری با اصل اختیار انسان ندارد زیرا تقدیر الهی دربارها نسان همان فاعلیت ویژه اوست. یعنی او یک فاعل مختار بوده و فعل و ترک هر عملی در اختیار اوست. قضای الهی در مورد فعل انسان قطعیت و حتمیت فعل، پس از اختیار و اراده است. به عبارتی آفرینش انسان با اختیار وآزادی آمیخته و اندازه گیری شده و قضای الهی این است که هرگاه انسان از روی اختیار، اسباب فعلی را پدید آورد، تنفیذ الهی از این طریق انجام می گیرد. در واقع قضای الهی به سلسله علل، تعلق گرفته که اختیار و اراده انسان نیز یک حلقه از این سلسله است و وقتی سلسله تمام نشود وقوع فعل لازم و ضروری می شود. از طرفی چون کل سلسله متعلق قضا و قدر الهی است. نتیجه سلسله که همان وقوع فعلی در عالم خارج می باشد نیز متعلق قضای الهی است در این فرض قضای الهی مستقیماً و بدون واسطه بعه وقوع فعلی تعلق نمی گیرد به نحوی که نیرو و قوه بشر دخالتی در کار نداشته باشد. وقتی گفته می شود با قبول اصل علیت عمومی، تنافی بین قضا و قدر الهی و اختیار انسان نیست به این سبب است که بر طبق اصل علیت هر حادثه ای ضرورت و قطعیت و خصوصیات و شکل و اندازه و کیفیت خود را از علت خود می گیرد از طرفی در جهان علت اولی است که اصل همه ایجاب ها که همان قضای الهی است و همچنین اصل همه تعیّن ها، یعنی قدرهاست.
قضا و قدر بنا بر مشرب فیلسوفان از مراتب علم الهی است. چه آن را صورت های علمی لازمه ذات الهی تلقی کنیم و چه علم خداوند بدانیم از این حیث که سبب و علت وجود کائنات می شود چنانچه بعضی از حکیمان به آن تصریح دارند. اما آنگاه که با اختیار انسان سنجیده نشود محذور جبر را به دنبال دارد زیرا از آن جا که به تصریح آنان که معتقدند علم پیشین الهی بر جهان و از جمله افعال اختیاری آدمی از قسم علم فعلی است که سبب تحقق معلوم می شود علم خداوند علم فعلی است به این معنا که سبب و علت وجود موجودات است.