بررسى تطبيقى تعريف و مؤلفه هاى دين در نگاه غرب و اسلام

[نصرالله عاشق خداومولا]

ويژگى هاى دين از منظر قرآن


1. تسليم محض در برابر پروردگار تبارك و تعالى


همان گونه كه از نام دين «اسلام» برمى آيد، ويژگى نخستِ اين دين، بنا بر آيات قرآن كريم، اسلام و تسليم محض در برابر پروردگار متعال است. كريمه هاى 129 تا 133 سوره مباركه «بقره» چنين مى فرمايد: «چه كسى جز افراد سفيه و نادان از آيين ابراهيم (با آن پاكى و درخشندگى) رويگردان خواهد شد؟ ما او را در اين جهان برگزيديم و او در آخرت از صالحان است. در آن هنگام كه پروردگارش به او گفت اسلام بياور (و در برابر حق تسليم باش و او فرمان پروردگار را از جان و دل پذيرفت، و) گفت: در برابر پروردگار جهانيان تسليم شدم. و ابراهيم و يعقوب (نيز در واپسين لحظات عمر) فرزندان خود را به اين آيين وصيت كردند، (و هر كدام به فرزندان خويش گفتند:) فرزندان من! خداوند اين آيين پاك را براى شما برگزيده است، و شما حتما جز به آيين اسلام (= تسليم در برابر پروردگار) از دنيا نرويد.» قرآن از زبان يعقوب نيز بيان مى فرمايد كه او هنگام مرگ از فرزندان خود پرسيد: چه چيزى را بعد از من خواهيد پرستيد؟ آنها گفتند خداى تو و خداى پدرانت، ابراهيم، و اسماعيل و اسحاق، خداوند يكتا را و ما در برابر او تسليم هستيم. بنابراين، همه خوبان عالم از گذشته تاكنون دين حقشان چيزى جز «سر تسليم در برابر پروردگار عالم فرود آوردن» نبوده است.


كريمه 83 سوره «آل عمران» نيز چنين مى فرمايد: «آيا آنها غير از آيين خدا (اسلام) را مى طلبند؟ و تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند، از روى اختيار و يا اجبار در برابر (فرمان) او تسليم هستند و همه به سوى او بازگردانده مى شوند.» پس تسليم، بر اساس اين آيه، مطابق فعل تكوينى همه اشياست؛ يعنى دين آفرينش، دين تسليم است. همچنين در كريمه 85 سوره «آل عمران» مى فرمايد: «هر كس جز اسلام (و تسليم در برابر فرمان حق) آيينى را براى خود انتخاب كند از او پذيرفته نخواهد شد و او در آخرت از زيانكاران است.»

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. جهانى بودن دين اسلام


در ذيل، به برخى از آيات قرآنى دال بر جهانى بودن و اعتبار شريعت اسلام در عصر خاتميت و عدم اعتبار اديان و شريعت هاى تحريف نشده ديگر اشاره مى كنيم:


الف. شريعت اسلام خاتم و قرآن براى تمامى اهل كتاب نيز هست و تنها در سايه پيروى از اين وحى جديد است كه آنها از ظلمات رهايى يافته و به صراط مستقيم هدايت مى شوند: «يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ... يَهْدِي بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ» (مائده: 15و16) و «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ... فَالَّذِينَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِيَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعا» (آل عمران: 157و158).


ب. فراخوان ويژه اهل كتاب به شريعت اسلام خاتم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ آمِنُواْ بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقا لِّمَا مَعَكُم» (نساء: 47). و نيز دعوت پيروان اسلام خاتم كه علاوه بر ايمان به خدا، پيامبر اكرم و كتاب الهى او، به ديگر انبيا و كتاب هاى آسمانى آنها نيز ايمان بياورند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِيَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ...» (نساء: 136). آيات ديگر در اين زمينه عبارتند از: آل عمران: 64، 98 و 110 و نيز آيات 18 تا 22 همين سوره؛ مائده: 65 و 77 تا 81؛ بقره: 41 و 42. همچنين در خصوص دعوت همگان، از جمله اهل كتاب، مى توان به آيه 170 سوره مباركه «نساء» اشاره كرد.


ج. آياتى كه هدف از رسالت رسول اكرم صلى الله عليه و آلهرا پيروزى و غلبه حتمى و مؤكد بر همه اديان بيان مى كند: «هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ» (توبه: 33)؛ «هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدا» (فتح: 28) و «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ...» (نور: 55).


د. جهانى بودن رسالت حضرت: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ...» (سبأ: 28) و «قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعا بَشِيرا» (اعراف: 158). آيات 79 سوره «نساء» و 49 سوره مباركه «حج» نيز در اين زمينه قابل استفاده مى باشند.


ه . جهان شمول بودن پيام اسلام: «إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِّلْعَالَمِينَ» (يوسف: 104). آيات ديگر در اين زمينه، عبارتند از: قلم: 52؛ تكوير: 27؛ ابراهيم: 52 و فرقان: 1. پس قرآن كتاب همگان است و همه را به رسالت و پيام حضرت دعوت مى كند و از همه انتظار پاسخ مثبت دارد. از آيات 57 «يونس»، 138 «آل عمران»، 174 «نساء» و 19 «انعام» نيز مى توان در راستاى اين موضوع استفاده كرد.


و. ايمان به بعض كتاب كه معادل كفر شمرده شده است: بقره: 85؛ نساء: 150و151؛ آل عمران: 70و71.


ز. مذمت اهل كتاب و رد ادعاهاى باطل آنها در سوره هاى «مريم»، «آل عمران» و «نساء».


ح. عدم رستگارى منكرانى كه پيام اسلام به آنها رسيده است: آل عمران: 85ـ88.


ط. تحريف ديگر اديان: نساء: 171؛ بقره: 75، 79 و 42؛ مائده: 13.


ى. گمراهى و لعن اهل كتاب: مائده: 13؛ بقره: 88 و 159؛ نساء: 46و52 و اعراف: 157.


ك. در هيچ جاى قرآن خطابى به صورت «اى اهل قريش»، و «اى عرب» نيامده است. همه جا، به غير از مواردى كه گروه مؤمنان را با عبارت «يا ايها الذين آمنوا» مورد خطاب قرار داده است ـ كه آن موارد هم اختصاصى به مؤمن عرب يا عجم ندارد ـ خطاب متوجه «ناس» (مردم) با عبارت «يا ايها الناس» است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. قيم بودن


صريح آيات متعددى از قرآن (بينه: 5؛ يوسف: 40؛ روم: 43) دين حق را، كه به ويژگى ها و اوصافى مانند سرسپردگى و بندگى حق، اخلاص، بپاداشتن نماز و بخشش زكات توصيف مى فرمايد، دينى قيم مى خواند. قَيِم از قيام كردن به امر خير است. حفظ كننده است و وجود مصلحت در آن انكارناپذير است و در نهايت، ضامن سعادت است. خلاصه يك دين «قيم» است، يعنى از چنين امورى حكايت مى كند. چنان كه در اين آيات، دين به قيم توصيف شده است و معنى و مفهوم آن اين است كه دينى كه خدا آن را حفظ مى كند و بقايش را ضمانت كرده است همان تعبد، تسليم و بندگى محض است و اين دين دربرگيرنده دستورات، احكام و قضايايى است كه متعلق به عقايد و اعمال انسانى است و مصالح بشر را حفظ و امر مجتمع انسانى را بپا مى دارد. توطئه توطئه گران در آن كارساز نيست؛ چون خداوند اراده فرموده است نور خود را كه همان راه سعادت و كمال انسانى باشد كامل كند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4. دربردارندگى سعادت و كاميابى بشر


قرآن كريم در آيه 161 سوره «انعام» مى فرمايد: «بگو: پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده، آيينى پابرجا (و ضامن سعادت دين و دنيا)، آيين ابراهيم، كه از آيين هاى خرافى روى برگرداند و از مشركان نبود.» اين كريمه يكى از ويژگى هاى دين حق را قيم بودن و دربرداشتن دستورات و احكامى مى داند كه مجتمع انسانى را به راه سعادت كه همان راه كمال و راه راست است هدايت مى كند. به عبارت بهتر، دين حق دينى است كه در خود سعادت و كاميابى انسان را دربرداشته باشد و اين ضمانت و امنيت را در خود داشته باشد تا پيروان خود را با اطمينان كامل به «راه راست» هدايت كند. نكته بديع و قابل توجه بيشترى كه در اين كريمه وجود دارد اين است كه دينْ سرپرست مى خواهد و بدون يك سرپرست و قيمى كه خودآگاه به سعادت و كمال انسان نباشد و نتواند راه سعادت انسان را در سختى ها و دشوارى هاى طاقت فرسا و از كوران هاى گمراه كننده نجات دهد و شاهراه هاى حيات جاودان را با احاطه اى كه به هستى دارد به او نشان دهد، امكان ندارد. در اين كريمه، بر روى اين نكته پافشارى مى كند و مى فرمايد: اى رسول ما، به اينها بگو من چيزى نه از خود، كه از پروردگار خود مى گويم كه به تحقيق همانا من كسى هستم كه به واسطه پروردگارم به راه راست هدايت شده ام و اين راه مستقيم كه از ناحيه پروردگارم به من اعطا شده است چيزى جز دين پابرجا و قيم نيست؛ دين و آيينى كه ابراهيم پيمود و از هيچ نوع شركى برخوردار نبود. از اين منظر، دقيقا برخلاف متفكران غربى مانند ويلفرد كنت ول اسميث، دين يك اهتداى شخصى نيست، بلكه يك اهتداى ربوبى مستقيم از ناحيه پروردگار عالم است. كريمه 73 سوره «آل عمران» به خوبى اين نكته را بيان مى كند كه دين و هدايت فقط به دست خداست و كسانى كه توطئه مى كنند و از اين راه مى خواهند به مقاصد خود دست يافته و مؤمنان را در ايمان خود به بارى تعالى متزلزل كنند اين توطئه ها بى اثر و ناكارامدند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

5. كفر به طاغوت و عدم اجبار در پذيرش دين


در كريمه 256 سوره مباركه «بقره» «لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» ضمن آنكه به معرفى ماهيت و شالوده اصلى دين مى پردازد و آن را در دو جمله «كفر به طاغوت، شيطان و هر موجود طغيانگر» از طرفى، و «ايمان به خداوند يكتا» از طرف ديگر معرفى مى كند و اين ايده متشكل و منسجم را در حقيقت، همان تمسك به دستگيره محكم و ناگسستنى توصيف مى نمايد، در عين حال، مى فرمايد: در قبول چنين دينى هيچ گونه اكراه و اجبارى در كار نيست؛ چون ماهيت چنين دينى از قبل براى هر متفكر روشن ضمير و خبير و آگاهى روشن و مبين است. هر كس به خوبى راه راست را از راه كج و بى راهه مى شناسد و مى داند به همان اندازه كه تن سپارى و سر تعظيم فرود آمدن در مقابل شيطانْ بد، مذموم و ناستودنى است، ايستادگى در مقابل ظلم و طاغوت و كفرورزى به آن، و ايمان به خداوند خوب، ممدوح و ستودنى است. و اين ويژگى را جزو دين مى شمرد، به گونه اى كه با وجود چنين ويژگى، انسان به حبل اللّه چنگ زده و بدون اين ويژگى ارتباطش با ريسمان الهى برقرار نيست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

6. اختلاف ستيزى


كريمه 19 سوره «آل عمران» بر نكته بسيار ظريفى دست گذارده و اختلاف مؤمنان به اديان آسمانى را با هم نه از حيث كتاب آنها، بلكه به خاطر ظلم و ستمى كه بين خود آنها وجود داشت و موجبات كفر خود را به اين كتاب ها فراهم آوردند يادآورى مى كند. پس از نظر اين كريمه، اختلاف اديان از خود اديان ناشى نمى شود، بلكه از دخالت هاى انسان ها در آن سرچشمه مى گيرد. و اين دقيقا نكته ظريفى است كه اين آيه بدان اشاره دارد: در مسئله اختلاف اديان، دنبال ماهيت اديان نرويد كه در اين جهت اختلافى نيست، بلكه به دنبال كسرى ها و كمبودهاى اساسى موجود در خود انسان باشيد كه او به واسطه ستمى كه بر خود و ديگران از روى هوا و هوس روا مى دارد، از ايجاد اختلاف حتى در دين خدا هم صرف نظر نمى كند. اين كريمه از اول مى فرمايد: راه راست و دين مستقيم چيزى جز سرسپردگى در مقابل حق تعالى نيست و زمانى انسان دين دار مى شود كه در مقابل فرامين حق تعالى تسليم باشد و حاضر به واگذارى اين حق به هيچ كس (بت و شيطان)، حتى هواهاى خود نباشد و به تعبير ديگر، خدا را و فقط خدا را سزاوار سرسپردگى و اطاعت بداند. و در راه طاعت و بندگى خدا وساوس شيطانى، هواهاى نفسانى و نه هيچ چيز ديگر مانعِ او نشود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

7. بازگشت ناپذيرى


ويژگى بسيار برجسته و مهم ديگر دين در آيات قرآن كريم، كه تفاوت هاى جدى با اديان ديگر حتى اديان آسمانى موجود (و نه اديان آسمانى غيرمنحرف در زمان خود) دارد اين است كه اين دين براى صيانت و حفظ خود و پيروان خود حكم ارتداد (روى گردانى از دين) را وضع فرموده است. بر اين اساس، اگر كسى از دين رويگردان شد و منكر خدا و پيامبر گرديد مرتد است. و از نظر قرآن، نه تنها اين عمل موجب حبط تمامى اعمال گذشته و دخول در آتش مى شود، بلكه خلود و جاودانگى در جهنم را در پى دارد (بقره: 217؛ مائده: 54). دين مبين اسلام به اين مقدار هم بسنده نمى كند و مى فرمايد: هركس كه حتى حكمى از احكام ضرورى اسلام را منكر شود و اين انكار او، به انكار خدا و پيامبر برگردد مرتد است. از اين رو، به حكم مسئله ارتداد مى توان گفت: از برجستگى هاى دين اسلام اين است كه بازگشت ناپذير است و هر كس آن را پذيرفت بايد تا آخر راه آن را ادامه دهد (موسوى خمينى، بى تا، ش 2447).

[نصرالله عاشق خداومولا]

8. زمانمندى پذيرش


به حكم آموزه هاى قطعى و ترديدناپذير اسلامى، زندگى انسان محدود به زندگى دنيايى و تمتعات مادى نمى شود و انسان از اول براى ابديت آفريده شده است. بخشى از اين زندگى، كه در مقابل زندگى جاويدان آخرتى بسيار كوتاه است، در اين دنيا و بخش اعظم و بى پايان آن در آخرت تعبيه (تأمين) شده است. بر اين اساس، از ويژگى هاى ديگر مهم دين اسلام اين است كه فرصت براى پذيرش آن محدود به دوره اول زندگى (دوره دنيايى) است و كسى با اين ادعا كه زمان براى پذيرش آن تا دوره دوم زندگى (زندگى آخرتى) ادامه دارد نمى تواند امر پذيرش و طاعت خود از دين را به تأخير بيندازد. قرآن كريم در اين باره با تأكيد فراوان به نبى مكرم اسلام مى فرمايد: «روى خود را به سوى آيين مستقيم و پايدار بدار پيش از آنكه روزى فرا رسد كه هيچ كس نمى تواند آن را از خداوند بازگرداند...» (روم: 43). به عبارت ديگر، اگر آن روزى كه به مردم طبق اين آيين وعده داده شده است فرا رسد و مردم دين حق را نپذيرفته باشند و به محتواى آن عمل نكرده باشند بازگشتى در كار نخواهد بود؛ يعنى زمان پيوستن، پذيرفتن و سر طاعت فرود آوردن در مقابل آن تمام شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

9. سهله و سمحه بودن دين


از برجستگى هاى ديگر اين دين اين است كه كار سنگين، سخت و مشقت بار بر روى دوش پيروان خود قرار نمى دهد. در كريمه 78 سوره مباركه «حج» مى فرمايد: «هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»؛ خدا بر مسلمانان منت نهاد و ايشان را براى دين حق از ميان خلايق انتخاب نمود و جمع كرد و هر حرج، دشوارى و سختى را از سر راه دين دارى ايشان برداشت؛ چه حرج در خود احكام دين و چه حرج هاى عارضى و اتفاقى، و اين منتى است از خدا بر مؤمنان؛ چون اگر آنها به خود واگذار مى شدند هرگز از طرف خودشان به سعادت دين نائل نمى شدند. از اين آيه فهميده مى شود كه شريعت اسلام شريعتى است سهل و آسان و اين همان شريعت ابراهيم حنيف است كه براى پروردگار و در برابر پروردگار تسليم بود. و اگر ابراهيم را پدر مسلمانان خوانده، بدين جهت است كه او اولين كسى بود كه براى خدا اسلام آورد (طباطبائى، بى تا، ج 14، ص 583و584).

[نصرالله عاشق خداومولا]

10. فطرى بودن


به حكم آيات و روايات بى شمارى، دين با ساختار خلقت انسان هماهنگ است. سرچشمه دين خدا فطرت خود بشر است. دين خدا به گونه اى است كه هر فطرتى آن را مى پذيرد. قوه مميزه بشرى نه تنها آن را درك مى كند، بلكه در برابرش خاضع مى گردد. قرآن در اين باره مى فرمايد: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ» (روم: 30)؛ روى قلب خود را بدون هيچ انحرافى به سوى دين كن كه فطرت خدايى همين است؛ فطرتى كه خدا مردم را بر آن فطرت بيافريد و خلق خدا در اين درك و فطرت مختلف نيستند. دين صحيح هم همان دينى است كه از اين فطرت سرچشمه گرفته باشد، اما بيشتر مردم نمى دانند (چون حقايق دين را از آنان پنهان كردند). پس دين، فطرى بشر است و چيزى كه با خلقت بشر در آب و گل او آميخته باشد، فطرت بشر آن را رد نمى كند. قرآن برخلاف دانشمندان و قانون گذاران كه اساس قوانين و نظريات علمى خود را بر حس، تجربه، تحول و تجربيات حسى بنا مى نهند و به يكباره نقش دين و معنويات را ناديده مى گيرند، معتقد است: اساس قوانين بر توحيد فطرى و اخلاق فاضله بنا نهاده شده است و تشريع و تقنين قوانين آن گاه كه از بذر تكوين و نواميس هستى جوانه نزده باشدرشدنمى كندوموجب اصلاح جامعه نمى گردد.


شاهد فطرى بودن دين اين است كه وقتى موانع كنار مى رود و يا مردم به درستى فكر خود را به كار مى اندازند و مى انديشند و فطرت آنها بيدار مى شود، حق را مى پذيرند و وقتى از آن شرايط خارج مى شوند دچار تناقض شده و رفتار متناقض از خود نشان مى دهند. قرآن كريم در آيات متعددى، از ويژگى اخلاص در اين دين و پيامدهاى منفى عدم اخلاص سخن گفته است. يكى از آياتى كه اين ويژگى را به صورت برجسته مورد دقت قرار مى دهد، كريمه 65 سوره مباركه «عنكبوت» است. در اين كريمه، خداوند مى فرمايد: مشركان با شرك خود به خداوند در حقيقت، بر خداوند دروغ بسته اند و اين از آن جهت است كه اينان، بيشترشان تفكر و تعقل نمى كنند و به همين خاطر است كه اينان وقتى سوار بر كشتى مى شوند خدا را با اخلاص مى خوانند (و غير خدا را فراموش مى كنند)، اما هنگامى كه خدا آنها را به خشكى مى رساند و نجات مى دهد باز مشرك مى شوند: «فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ.» بر اساس اين كريمه، يكى از پيامدهاى منفى عدم اخلاص در دين و مطابق فطرت رفتار نكردن، تناقض گويى است كه مردم در خالقيت و ربوبيت پروردگار دچار آن مى شوند.