نياز انسان به اخلاق

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2.حسن خُلق وقتی حاصل می شود که غضب و شهوت و حب دنیا و امثال اینها ریشه کن شود، و ریشه کن کردن اینها محال است چون این امیال برای بهره مندی از نعمت های دنیا و بقای نسل است و انسان در دنیا نمی تواند از این امیال قطع نظر کند، پس تغییر اخلاق ممکن نیست. این استدلال را چنین پاسخ می دهیم که انسان مکلف به ریشه کن ساختن غضب و شهوت نیست، چون اگر شهوت نباشد نسل منقطع می شود و اگر غضب نباشد انسان ضرری را نمی تواند از خود دفع کند. آنچه از بشر خواسته شده است، این است که این غرایز را در حد اعتدال نگه دارد و در محدوده عقل و شرع آنها را به کار بندد.17 در حقیقت رسالت اخلاق هم این است که از افراط و تفریط جلوگیری کند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

3. دگرگونی اخلاق به واسطه عوامل بیرونی از قبیل تأدیب و نصیحت و موعظه است و هنگامی که این عوامل زایل گردند، انسان به اخلاق اصلی خود باز می گردد، پس تغییر اخلاق ممکن نیست.

در پاسخ می گوییم گاهی عوامل بیرونی آنقدر قوی هستند که ویژگی های ذاتی را به کلی دگرگون می سازند. تاریخ نشان می دهد که بسیاری بر اثر تربیت، به کلی خوی خود را تغییر دادند و افرادی که روزی در صف دزدان قهار بودند، به عابدان مبدل گشتند.18

4. احادیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نقل شده که عدم تغییر اخلاق را تأیید می کند. آن حضرت می فرمایند:

«الناس معادن کمعادن الذهب والفضة خیارهم فی الجاهلیة خیارهم فی الاسلام»19

(مردم همچون معدن های طلا و نقره اند، بهترین آنان در زمان جاهلیت بهترین آنان در اسلام اند. در روایتی دیگر می فرمایند: « اذا سمعتم بجبل زال عن مکانه فصدقوا و اذا سمعتم برجل زال عن خلقه فلاتصدقوا فانه یصیر الی ما جبل علیه»20 (هرگاه بشنوید که کوهی از جایش حرکت کرده، تصدیق کنید، اما اگر بشنوید کسی اخلاقش تغییر یافته تصدیق نکنید، چرا که به همان فطرت خویش باز می گردد.)

جواب به این روایات بیانگر این نکته است که روحیات مردم متفاوت است، یعنی چون معدن طلا و نقره هستند و این قابل قبول است. ولی این مسئله دلیل بر عدم تغییر روحیات نمی شود، بلکه این گونه صفات روحی در حد مقتضی است نه علت تامه. این روایات ناظر به غالب مردم است نه همه مردم، چرا که افرادی را می بینیم که با تغییر اخلاق، راه خود را تغییر داده و تا پایان عمر بر آن باقی می ماندند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

تاریخچه علم اخلاق

رسولان و انبیای الهی علاوه بر دعوت مردم به توحید و خدا پرستی آنان را به اخلاق صحیح نیز راهنمایی می کردند. حضرت آدم (علیه السلام) سفارش هایی به فرزندان خود داشت و سایر پیامبران الهی هم به تکمیل اخلاق پرداختند، تا آنجا که بخش عظیمی از دستورات حضرت عیسی (علیه السلام) را مباحث اخلاقی تشکیل می دهد. در میان فلاسفه هم بزرگانی چون سقراط، ارسطو و افلاطون به مباحث اخلاقی توجه داشتند. تا آنکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) مبعوث به رسالت شد و غایت بعثت او اتمام مکارم اخلاق بود. عالمان و حکیمان مسلمان با الهام گرفتن از تعالیم قرآن کریم و سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) از روزگار صحابه، همواره به مباحث اخلاقی توجهی ویژه داشته اند. کهن ترین نمونه های اندیشه اخلاقی و قدیمی ترین متون اخلاقی نامه هایی از امام علی (علیه السلام) است که صحت صدور آنها از سندی کافی، برخوردار است. پس اولین کسی که علم اخلاق را تأسیس کرد امیرمؤمنان علی(علیه السلام) است که نامه معروفش به فرزند بزرگوار خود امام مجتبی(علیه السلام) پیش از پرداختن به مواعظ، مباحثی کلی درباره تزکیه نفس مطرح کرده و اساس و ریشه مسائل اخلاقی را تبیین فرموده و ملکات فضیلت و صفات رذیلت را به عالی ترین وجه تحلیل کرده است. نخستین کسی که کتابی به عنوان «علم اخلاق» نوشت اسماعیل بن مهران ابی نصر سکونی بود که در قرن دوم می زیست. کتاب او به نام صفة المومن و الفاجر نام دارد. از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه وآله) که در پایگیری نخستین مکاتب اخلاقی نقش مؤثر ایفا کردند هرچند که کتابی تألیف نکرده اند می توان از سلمان فارسی که علی(علیه السلام) او را همانند لقمان حکیم می دانست، نام برد. نقش ابوذر غفاری که عمر خود را در ترویج اخلاق اسلامی گذراند و خود نمونه اتم آن بود و در زهد و دنیا پرهیزی و اقامه حق و عدالت خواهی شهره بود، حائز اهمیت است. افرادی چون عمار یاسر، نوف بکالی، محمد بن ابی بکر و جارود بن منذر در ترویج مکارم اخلاقی دارای نقش اساسی بودند. حذیفة بن منصور از یاران امام باقر وامام صادق و امام کاظم (علیهم السلام) بود و نبوغ خود را در مکارم اخلاق و تهذیب نفس نشان داد. همچنین عثمان بن سعید عَمری، که از وکلای چهار گانه معروف ولی عصر «عجل الله تعالی فرجه الشریف» بود، از بزرگان و مروجان اخلاق محسوب می شود.21

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

سیری در کتب اخلاقی

در طول تاریخ اسلام به دلیل اهمیت مباحث اخلاقی کتب و مجموعه های بزرگی درباره علم اخلاق و تزکیه نفس تدوین شده است. که از میان انبوه کتب به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. در قرن سوم جعفر بن احمد قمی یکی از علمای بزرگ آن عصر، کتاب «المانعات من دخول الجنة» را تألیف کرد.

2. « وسائل اخوان الصفا وخلان الوفا» در قرن چهارم هجری به دست گروهی به نام اخوان الصفا که به خواست خودشان ناشناخته ماندند، نگاشته شد. آنان رساله ها را مشتمل بر خلاصه علوم زمانشان نگاشتند. هدف آنان مطابق آنچه بیان کرده اند پاک ساختن شریعت از اوهام و خرافات بوده است. مباحث اخلاقی آنان جنبه های نظری، عقلی، ذوقی و عرفانی دارد.

3. علی بن احمد کوفی «کتاب الآداب و مکارم الاخلاق» را در قرن چهارم به رشته تحریر درآورد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

4. «السعادة و الاسعاد فی السیرةالانسانیه» را شیخ ابوالحسن عامری نیشابوری (متوفای381 ه ق) نگاشت. او از نخستین محققانی بود که درباره اخلاق کتابی مستقل تألیف کرد. او در کتاب خود از مفاهیم اخلاقی موجود در کتاب های افلاطون و ارسطو اقتباس کرد و آنها را با نکات عقلی و پندهای حکمت آموز آمیخت.

5. کتاب«طهارة نفس یا تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، نوشته ابن سکویه (متوفای قرن پنجم) از کتب معروف این فن است. شیخ ابوعلی سکویه از بزرگ ترین فلاسفه اسلامی و اولین کسی است که درباره اخلاق از دیدگاه عقلی محض بحث کرده است. موضوع کتاب او «خوشبختی» است و در هفت باب تنظیم شده و مجموعه ای از آرای اخلاقی افلاطون، ارسطو، جالینوس و احکام شریعت اسلامی است. بر اساس دیدگاه او اخلاق از نفس و جان آدمی نشئت می گیرد و از این رو در آغاز کتابش درباره شناخت نفس و قوای نفس سخن گفته است. کتاب های دیگر هم در علم اخلاق داشته است که می توان از آداب العرب والفرس، الفوز الاکبر، الحکمة الخالدة نام برد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

6. «احیاء علوم الدین» مهم ترین کتاب و اثر ابوحامد محمد بن غزالی طوسی (505 – 450 ه . ق) است، که مجموعه ای اخلاقی است. این کتاب شامل چهار بخش است که عبارت اند از عبادات، عادت ها، مُهلِکات، منجیات و در صدر همه اینها کتاب علم و دانش قرار دارد. او خلاصه ای از این کتاب را به نام کیمیای سعادت به زبان فارسی نوشت و کتاب های نصحةالملوک و معراج السالکین از کتب اخلاقی او به شمار می آید.

7. کتاب «تنبیه الخاطر و نزهة الناظر» نوشته ورام بن ابی فوارس از علمای قرن ششم از کتب معروف اخلاقی است که به عنوان مجموعه ورام شهرت دارد.
8. کتاب «اخلاق ناصری»، « اوصاف الاشراف» و «آداب المتعلمین» از آثار معروف خواجه نصیرالدین طوسی در علم اخلاق، در قرن هفتم است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

9. « المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء» نوشته محمد بن مرتضی مشهور به مولی محسن فیض کاشانی (1006 ه‍ .ق) است. او از شاگردان صدرالمتالهین و داماد ایشان است. این کتاب در حکم پاک سازی و تصحیح احیاء علوم الدین غزالی است.

01. «جامع السعادات» نوشته شیخ بزرگ و حکیم و عارف مولی محمدمهدی نراقی (1209 1128 ه‍ .ق) است. این کتاب بهترین و کامل ترین کتاب در موضوع علم اخلاق است.

کتاب های دیگر مانند ارشاد دیلمی، مصابیح القلوب سبزواری، مکارم الاخلاق حسن بن امین الدین، الآداب الدینیه طبرسی و معراج السعادة و اخلاق بشر و غیر اینها در علم اخلاق تدوین یافته است.22

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

پی نوشت ها:

1. عبدالله، نصری، خدا در اندیشه بشر، ص288، به نقل از اخلاق و سیاست در جامعه، ص20
2. مستدرک الوسایل، ج11، ص193.
3. سوره جمعه آیه2
4. سوره شمس آیه9
5. مجله معرفت، شماره13 ص18
6. بحار، ج67، ص 372.
7. وسایل، ج 8، ص.522
8. میزان الحکمة، ج3، ص149.
9. نهج البلاغه، حکمت 257.
01. بحار، ج67، ص371.
11. مستدرک الوسایل، ج12، ص166
12. مستدرک سفینه البحار، ج8 ،ص311.
13. مفردات راغب، ص159، ماده«خلق»
14. مجمع البحرین، ج1، ص693، ماده«خلق»
51. اخلاق شبر، ص31و درسهای اخلاق اسلامی، محمدی گیلانی، ص23و اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، ج1، ص24
16. اخلاق شبر، ص35 و آشنایی با قرآن، شهید مطهری، ج8، ص248.
17. اخلاق شبر، ص35.
18. اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، ج1، ص33.
19. بحار، ج64،ص121.
20. کنز العمال، ج3، ص403
21. اقتباس از تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، سید حسن صدر، ص420 404 و دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9،ص229 و اخلاق درقرآن، مکارم شیرازی، ج1، ص41 .
22. اقتباس از الذریعه، ج 1، ص375370 و ج5، ص58 و ج20، ص145و اخلاق درقرآن مکارم شیرازی ج1ص42و کاوشی نو در اخلاق اسلامی، حسین مظاهری، ص1614