قضا و قدر و عدل الهی در آرای امام خمینی

[نصرالله عاشق خداومولا]

یکى دیگر از شبهات مهم در باب عدل الهى، بررسى تناسب ثواب و [عقابهاى] اخروى با اعمال دنیوى مى باشد. مستشکل معتقد است که با توجه به متون دینى، پاداشها و ثوابهاى اخروى وعده داده شده تناسبى با اعمال دنیوى ندارند، گاه در برابر اعمال بسیار کوچک ثوابهاى بسیار بزرگ عطا مى شود؛ و در برابر اعمال به ظاهر یکسان پاداشهاى متفاوت داده مى شود. در پاسخ اشکال مى گویند: اساساً بناى عالم آخرت بر «تفضل و کرم» نهاده شده است نه بر توازن و برابرى میان اجر و پاداش با عمل، اگر در آخرت «توازن و برابرى» ملاک باشد، دامنۀ اشکال مذکور تنها به برخى اعمال محدود نمى شود، بلکه در این صورت باید اذعان کرد در جمیع موارد، عظمت پاداش در مقابل اصل عمل چشمگیر و غیرقابل قیاس است به علاوه در جایگاه تفضل و کرم سخن از عدم مراعات توازن و تناسب عبث و بى معناست.


نکتۀ مهم دیگر اینکه اگر چیزى در این عالم به نظر ما کوچک آمد نباید نتیجه گرفت که صورت غیبیۀ ملکوتیه آن نیز حقیر و ناچیز است چه بسا موجودى در دنیا کوچک باشد، در حالى که ملکوت و باطن او در کمال عظمت و بزرگى است. چنانچه صورت جسمانى پیامبر اکرم ـ صلوات الله علیه و على آله ـ یکى از موجودات کوچک عالم بود؛ ولى روح مقدسش محیط به جمیع ملک و ملکوت و واسطۀ ایجاد هستى بود. اصولاً حکم به بزرگى یا کوچکى چیزى به حسب صورت باطنى ملکوتى فرع بر علم به عالم ملکوت و بَواطن اشیاست و این علمى است که دست بشر جز معصومین ـ علیهم السلام ـ از آن کوتاه است.


به علاوه احاطه بر جمیع جوانب یک عمل؛ یعنى آثار، عواقب، ثمرات و نتایج حاصل از آن در طول زمان، امرى بعید بلکه قریب به محال است، و تنها خداست که مى تواند بر تمامى ابعاد یک عمل احاطه و آگاهى داشته باشد، پس نمى توان حکم کرد که چون فلان عمل به نظر کوچک است و پاداش وعده داده شده به آن عظیم، تناسب و عدالت لازمه مراعات نشده است.


اما در پاسخ به اشکال بعد، یعنى عدم مراعات عدالت از سوى خداوند به سبب اعطاى ثواب و پاداشهاى مختلف به اعمال یکسان، باید به نکات زیر توجه نمود:

[نصرالله عاشق خداومولا]

در آخرت، باطن و ملکوت عمل نیز ملحوظ و منظور است نه فقط صورت و ظاهر آن، اعمال به ظاهر مشابه و یکسان به سبب دخالت برخى عوامل داراى صور ملکوتى متفاوتى مى شوند و اساس این تفاوت به تفاوت فاعل و مبدأ صدور فعل برمى گردد. سنخ افعال با هم متفاوت مى باشد، مثلاً سنخ فعلى که از اولیا صادر مى شوند با فعلى که از ما صادر مى شود فرق دارد و این امر به دلیل تفاوت در فاعل و مبدأ صدور فعل مى باشد، یعنى جهت ترتب ثواب بر یک عمل، علاوه بر حسن فعلى به حسن فاعلى نیز باید توجه داشت. حضرت امام محور تفاوتها در مبادى صدور فعل را چند مورد زیر برمى شمردند:


تفاوت ازناحیۀ نیت؛ نیت خالص در حین عمل موجب حسن و کمال عمل و عامل قبول شدن آن است؛ حفظ خلوص نیت پس از انجام عمل، سبب حفظ و ابقاى عمل مقبول مى باشد.


خشیّت از حق؛ خشیّت از حق از عوامل دخیل در اصابۀ اعمال و حسن و کمال آنهاست. خشیّت از حق عامل ایجاد تقواست و تقوا از موجبات قبولى اعمال، چنانچه خداوند مى فرماید: انما یتقبل الله من المتقین. عمل واحد از انسانهاى مختلف صادر مى شود، لکن فقط عمل متقین «مقبول» واقع مى گردد و ثواب بر آن مترتب مى شود.


ولایت اهل بیت؛ از جمله ضروریات مذهب شیعه است که ولایت اهل بیت ـ علیهم السلام ـ شرط قبولى اعمال است. عمل بى ولایت، اگرچه صحیح باشد، مقبول نیست و لذا آثار و ثمرات خود را براى انسان عادل؛ ولى بى ولایت به تمامه ظاهر نخواهد کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

عمل «مقبول» و «عمل صحیح» متفاوت از یکدیگرند و شرایط قبول و حسن و کمال عمل با شرایط صحت آن فرق دارد. اعتراض بر یکسان نبودن پاداشها با وجود مشابهت اعمال زمانى وارد و بجاست که اطمینان داشته باشیم علاوه بر یکسانى شرایط صحت در تمامى این اعمال، میزان مقبولیت همۀ آنها نیز یکسان بوده است، لکن در صورت اختلاف در کمال و حسن عمل و در نتیجه تفاوت میزان مقبولیت آن ادعاى مشابهت مردود، در نتیجه تقاضاى برابرى در پاداش نیز منتفى خواهد بود.


عمل علاوه بر علت موجده به علت مبقیه نیز نیازمند خواهد بود و ابقاى عمل تا زمان پاداش [یا کیفر دادن] از جمله عواملى است که جهت رفع شبهه مورد بحث باید بدان توجه نمود. اعمال باید پس از دارا بودن شرایط صحت و کمال و مقبولیت بتوانند تا قیامت نیز باقى و محفوظ بمانند چرا که اعمال پس از صدور، گاه دچار آفاتى مى شوند که به سبب آنها به عالم آخرت منتقل نمى شوند و لذا پاداشى هم در بر نخواهند داشت. «حبط و محو» و «تبدیل و تغییر» اعمال از جمله آفاتى هستند که همچون رهزنان در میانۀ راه حاصل تلاش انسان را به یغما مى برند و او را على رغم پندار خویش دست خالى روانه دیار ابدى مى کنند.


اشکال دیگر، در باب شفاعت است. شفاعت از امورمسلم و قطعى در اسلام است.


آیا مى توان پذیرفت که خدا عادل باشد؛ اما امتى را برگزیند و به واسطۀ درخواست خاصان خود به سهولت از آنان درگذرد و مواهب و عطایاى خود را بر آنان ارزانى بدارد، لکن با انسانهاى دیگر با دقت و حدّت عمل نماید و وساطت و تقاضاى عفو در مورد آنان را نپذیرد؟


امام براى پاسخ به این اشکال ابتدا معناى صحیح شفاعت را بیان مى کند تا بدین وسیله، بسیارى از بدفهمیها را در باب شفاعت رفع نمایند: شفاعت از شفع به معنى «جفت شدن» است؛ نور ولایت عظماى ولىِ خدا با نور عبد مؤمن جفت مى شود و او را به سمت خود مى برد. روشن است که باید میان شافع و مشفوع سنخیتى وجود داشته باشد تا تزویج و جفت شدن نورها مصداق و معنا پیدا کند، شفاعت شفعا بدون تناسب و تجاذب باطنى و از روى گزاف و باطل روى نمى دهد و قطعاً باید ارتباط معنوى و روحى و اخلاقى میان مشفوع و شافع برقرار شده باشد تا شفاعت ثمربخش شود. امور آخرت، اعتبارى و قراردادى نیست تا با تقاضاى گروهى از آنان صرف نظر بشود؛ بلکه امورى حقیقى است و تا استحقاق حقیقى عقوبت از میان نرود باقى خواهد ماند و شفاعت نیز مانند سکرات موت و فشار قبر و... بتدریج استحقاق حقیقى و ذاتى عقوبت را از بین مى برد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شفاعت از تجلیات اخروى رحمت است، این رحمت در دنیا به صورت «هدایت» و در آخرت به صورت «شفاعت» تجلى مى کند. واقع هدایت و شفاعت دو روى یک سکه، و ظاهر و باطن یک حقیقتند، هدایت رحمت خداست در جهان هدایت پذیرى و عمل، و شفاعت رحمت اوست در سراى حسابرسى و مغفرت. توجه به رابطۀ مستقیم شفاعت در آخرت با هدایت در دنیا روشن مى سازد که میان اجراى عدالت و پذیرش شفاعت منافاتى نیست؛ چرا که شفاعت باطن هدایت و صورت اخروى آن و تجلى رحمت پروردگار در آخرت است و میزان بهره مندى از آن متناسب با میزان بهره مندى از هدایت در دنیاست.


مناسب است که پس از بحث دربارۀ شفاعت و طلب مغفرت به وسیله معصومین ـ علیهم السلام ـ به تأثیر حب و بغض ائمه ـ علیهم السلام ـ بر رد و قبول اعمال در آخرت نیز اشاره کنیم.


از جمله اعتقادات مذهب شیعه، ارتباط «ولایت و معرفت» ائمه با قبولى اعمال است بدان گونه که پاره اى از حسنات به دلیل نداشتن ولایت و حب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ از فاعل آن پذیرفته نمى شود و برخى گناهان و سیئات دوستداران ائمه به سبب این ولایت و محبت بخشیده مى شود. دامنۀ ولایت اهل بیت تا آنجا گسترده شده است که گفته اند:


ایمان حاصل نشود مگر به ولایت على و اوصیاى او از معصومین ـ علیهم السلام ـ بلکه ایمان به خدا و رسول مقبول نشود بدون ولایت. آنگاه سؤال مطرح مى شود چگونه ولایت و محبت اهل بیت مى تواند جایگزین عمل صالح و موجب برائت از آتش و عذاب شود؟ و چرا بدون اظهار محبت و ارادت نسبت به ایشان، حتى اعمال صالح نیز مقبول واقع نمى شود. تا اجر و ثوابى بر آن مترتب گردد و ثمر اخروى دهد؟ چگونه مى توان پذیرفت که اگر فاعل خیرات و حسنات، ولایت نداشته باشد، مثاب نخواهد بود، ولى اگر محب و موالى قلیل العمل هم باشد اجر و مزد بى حساب خواهد دید؟ آیا عادلانه است که اظهار ارادت و ابراز محبت کفایت از عمل نماید؟

[نصرالله عاشق خداومولا]

حضرت امام براى پاسخگویى از سؤال فوق به عامل اساسى بهره مند شدن شیعیان و محبان از آثار اخروى ولایت ائمه ـ علیهم السلام؛ یعنى «پیروى عملى از آن بزرگواران» اشاره مى کنند و در این باره توجه ما را به سیره و سنت خود آنها جلب مى نمایند. ایشان مى فرمایند: پیامبراکرم و اهل بیت طاهرینش ـ علیهم السلام ـ تمامى عمر شریف خود را صرف بسط احکام و عقاید نمودند و در این راه از هیچ اقدامى باز نماندند؛ پس محب و شیعۀ آنها کسى است که عملاً از مقاصد و اهداف آنان پیروى نماید. اینکه در اخبار شریفه، اقرار به لسان و عمل به ارکان از مقومات ایمان شمرده اند بدان سبب است که حقیقت ایمان، ملازم با اظهار و عمل است.


امام بیان محبت و عمل بر طبق آن را لازم و ملزوم یکدیگر مى شمارند و هیچ یک را بدون دیگرى داراى ثمر و صاحب اثر نمى دانند، در جبله طبیعیۀ عاشق اظهار عشق و تغزل در شأن معشوق و عمل به لوازم ایمان و محبت نهفته است و اظهار محبت و ایمان به خداوند واولیاى او بدون التزام به عمل مطابق خواسته آنان، دعوى بى مغز و محبت بى ثمر است چنانچه در حدیث آمده: «شیعه کسى است که تبعیت کامل کند و الاّ مجرد دعوى تشیع، بدون تبعیت، تشیع نخواهد بود» و حضرت صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «کسى که مطیع خداوند است، دوست ماست و کسى که عصیان خداوند کند، دشمن
ماست، و ولایت ما نیل نشود مگر به عمل و پرهیزکارى».

[نصرالله عاشق خداومولا]

منبع:

مقدمه کتاب عدل الهى، از دیدگاه امام خمینى(س)، تبیان ، آثار موضوعى ، دفتر هفدهم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی






پیوست ها:


[1]. ذکر این نکته ضرورى است که این مباحث به طور مستقل و خارج از حوزۀ عدل الهى نیز قابل بررسى ‏اند و ملاحظۀ آنها به عنوان حلقه‏اى از زنجیرۀ ادلۀ «عدل الهى» فرع بر ملاحظۀ استقلالى هر یک است. در اینجا تصویرى از آراى حضرت امام در عنوانهاى مذکور را ارائه کرده‏ ایم، ولى به مناسبت عنوان و هدف مجموعه از خواننده مى ‏خواهیم که به حلقه ‏هاى ربط‏دهندۀ هر مطلب با «عدل الهى» توجه داشته باشد و با در نظر گرفتن اتصالات و روابط، نقش این عنوانها را در مبحث عدل دریابد. [2]. ص 3. [3]. ص 11.