اسلام و نسخ ادیان

[نصرالله عاشق خداومولا]

5.فراخوانی اهل کتاب به اسلام و توبیخ آنان


پیشتر گفتیم که پیامبر اسلام یک پیامبر جهانی و قرآن نیز یک کتاب آسمانی که مخاطبانش عام و همه مردم جهان است و شمول آن بر اهل کتاب، از باب تطبیق عام و مطلق بر افراد خود می‏باشد.لکن آیات متکثری وجود دارد که اهل کتاب را به خصوص طرف خطاب قرار داده و بعثت پیامبر اسلام و انزال قرآن کریم را نیز شامل حال آنان می‏کند و از آنان می‏خواهد که به این آیین مقدس ایمان بیاورند:
1-یا اهل الکتاب قد جاءکم رسولنا یبین لکم علی فترة من الرسل ان تقولوا ما جاءنا من بشیر و لانذیر فقد جاءکم بشیر و نذیر و اللّه کل شئ قدیر.(مائده/19)
2-یا اهل الکتاب قد جاءکم رسولنا یبین لکم کثیرا مما کنتم تخفون من الکتاب و یعفوا عن کثیر قد جاءکم من اللّه نور و کتاب مبین.یهدی به اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم.(مائده/15)
آیه اول ضمن اشاره به ظهور اسلام بعد از دوره فترت اهل کتاب را انکار اسلام بر حذر می‏دارد. آیه دوم نیز بعد از خبر دادن به ظهور اسلام، به اهل کتاب تذکار می‏دهد که راه نجات و خروج از ظلمات به سوی افق نور در سایه قرآن مجید میسور می‏گردد و صراط مستقیم نیز در آن تجلی پیدا می‏کند.
3-و امنوا بما انزلت مصدقا لما معکم و لاتکونوا اول کافر به.(بقره/41)
این آیه به صورت صریح اهل کتاب را به پذیرش اسلام فرامی‏خواند و منکران آن را در عداد کافران قرار می‏دهد.
4-یا اهل الکتاب لم تکفرون بایات الله و انتم تشهدون.(آل عمران/70)
5-یا اهل الکتاب لم تلبسون الحق بالباطل و تکتمون الحق و انتم تعلمون.(آل عمران/71)
دلالت این دو آیه نیز با توبیخ و مذمت اهل کتاب به خاطر کتمان حقانیت اسلام و کفر به آن روشن است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

6.اسلام شرط هدایت اهل کتاب


تا این جا به ذکر بعضی از آیاتی که دلالت بر بشارت پیامبر اسلام و مذمت و نکوهش اهل کتاب می‏کرد، پرداختیم، حالا به تبیین آیاتی می‏پردازیم که در آنها هدایت واقعی و تام منوط به پذیرش اسلام از سوی اهل کتاب شده است و روی‏گردانی از آن، موجب کفر و قهر الهی خواهد شد:
1-و لو اهل الکتاب امنوا و اتقوا لکفّرنا عنهم سیئاتهم و لأدخلناهم جنات النعیم.(مائده/65)
2-فامنوا بالله و رسوله النبی الأمی الذی یؤمن بالله و کلماته و اتبعوه لعلکم تهتدون.(اعراف/158)
3-و لو امن اهل الکتاب لکان خیرا لهم منهم المؤمنون و اکثرهم الفاسقون.(آل عمران/110)
4-کیف یهدی الله قوما کفروا بعد ایمانهم و شهدوا ان الرسول حق و جاءهم البینات و الله لایهدی القوم الظالمین.(آل عمران/86)
5-فان امنوا بمثل ما امنتم به فقد اهتدوا و ان تولوا فانما هم فی شقاق فسیکفیکم الله و هو السمیع العلیم.(بقره/136)
6-قل للذین اوتو الکتاب و الأمیین ءأسلمتم فان اسلموا فقد اهتدوا.(آل عمران/20)
آیات اخیر و مخصوصا آیات شرطیه که در آنها شرط هدایت و بخشش گناهان منوط به اقبال به اسلام شده است، صریح و مثبت مدعاست؛چرا که در صورت بقاء حقانیت ادیان پیشین، تمامی این ظواهر و مفاد جملات شرطی لغو و مهمل می‏شود. با توجه به این نکته که شرط هدایت گرویدن به دین اسلام است، معنا و مفهوم اسلام در آیات ذیل روشن می‏شود:
1-ان الدین عند الله الاسلام.(آل عمران/19)
2-فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره للاسلام.(انعام/125).
3-و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل و هو فی الاخرة من الخاسرین.(آل عمران/85)
توضیح این که هر چند حقیقت اسلام تسلیم محض الهی بودن است، و لکن این تسلیم در هر عصری در قالب یک آیین خاصی نمود و تجلی پیدا می‏کند.مثلا حقیقت تسلیم و اسلام در عصر حضرت موسی پذیرش آیین او و در عصر حضرت عیسی گرویدن به آیین وی و در عصر اسلام، حقیقت تسلیم جز با شریعت حضرت محمد(ص) تحقق پیدا نمی‏کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

7.وعده عذاب برای اهل کتاب


گفتیم که بعضی از آیات شرط اهتداء و گام نهادن بر صراط مستقیم را دین مبین اسلام ذکر می‏کند و اهل کتاب را به خاطر امتناع از پذیرش آن توبیخ و سرزنش می‏کند.در آیات دیگر، خداوند با منکران اسلام با زبان عذاب و قهر سخن می‏راند و آنان را با عناوینی چون کافر، ملعون و دور افتاده از رحمت الهی، ظالم و فاسق خطاب می‏کند:
1-یا ایها الذین اوتوا الکتاب امنوا بما نزلنا مصدقا لما معکم من قبل ان نطمس وجوها فنردها علی ادبارها و نلعنهم کما لعنا اصحاب السبت و کان امر الله مفعولا.(نساء/47)
خداوند در این آیه شریفه برای اهل کتاب یک ضرب الأجل تعیین می‏کند و از آنان می‏خواهد که به دین اسلام ایمان بیاورند، پیش از این که صورت‏ها و اصل شما را از بین برده و یا این که شما را لعن کنیم و به عذاب اصحاب سبت(مسخ) گرفتار سازیم.ما در این جا وارد بحث تفسیری آیه و این که مراد از«طمس وجوه»و یا عذاب اصحاب سبت چیست، نمی‏شویم؛لکن نفس تعیین ضرب الاجل و تهدید اهل کتاب به عذاب، خود دلیل گویا و روشنی بر ضرورت گرویدن به اسلام و انقضای حقانیت تورات و انجیل است.
2-و لمّا جاءهم کتاب من عندالله مصدّق لما معهم و کانوا من قبل یستفتحون علی الذین کفروا فلمّا جاءهم ما عرفوا کفروا به فلعنة الله علی الکافرین(بقره/89)
این آیه شریفه خاطرنشان می‏سازد که اهل کتاب در شبه جزیره عربستان مدتهای مدیدی انتظار ظهور پیامبر اسلام را می‏کشیدند و در احتجاجات خود بر کفار و مشرکان مکه و مدینه خبر از تحکیم جبهه خود-با ظهور اسلام و غلبه بر کفار-می‏دادند؛ و لکن آنان به عللی از گرویدن به اسلام سرباز زدند و بدین‏گونه خداوند از آنان به کفار یاد می‏کند و نفرین و لعن خود را شامل حال آنان می‏گرداند.
3-ان الذین یکفرون بایات الله و یقتلون النبیین بغیر حق و یقتلون الذین یامرون بالقسط من الناس، فبشرهم بعذاب الیم.اولئک الذین حبطت اعمالهم فی الدنیا و الاخرة و ما لهم من ناصرین.(آل عمران/22 و 21)
در این آیه شریفه، یکی از علل عذاب و حبط اعمال کفر و انکار نبوت ذکر شده است و چون خداوند در تورات و انجیل وعده ظهور پیامبر اسلام را داده و از اهل کتاب خواسته به آیین او بگروند، لذا کفر به او بر مبنای آیه مزبور، عذاب الیم را در پی خواهد داشت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

8.پیروزی اسلام بر تمامی شرایع


قرآن کریم در آیات ذیل، بعد از وصف دین مبین اسلام به دین حق بشارت از یک غلبه و پیروزی نهایی اسلام در آینده بر تمامی ادیان دیگر می‏دهد:
1-هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون.(توبه/33)
2هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و کفی بالله شهیدا.(فتح/28)
3-سومین آیه، عین آیه اولی است که بعینه در سوره صف آیه 9، تکرار شده است.
نکته مهم و وجه استدلال بشارت الهی بر غالب آمدن اسلام نه فقط بر سلطه و جور شاهان و امپراطوران است، بلکه قرآن کریم به طور صریح اعلام می‏کند که روزی فرا می‏رسد که خداوند اسلام را بر تمامی مکاتب و ادیان دیگر غالب و پیروز می‏گرداند؛هر چند این موضوع مورد خوشایند مشرکان و کفار واقع نگردد.وجه استدلال بر مدعا روشن است، چرا که در صورت بقاء حقانیت ادیان دیگر در عرض اسلام، جایی برای غلبه یک دین خاص از میان ادیان حق دیگر توسط خداوند وجود نداشت.
4-وعد الله الذین امنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنّهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدّلنهم من بعد خوفهم امنا.(نور/55)
این آیه شریفه، پیروزی نهایی اسلام را با کلمات شفاف و صریح اعلام می‏نماید، و خاطرنشان می‏سازد که مخاطبان وعده الهی امت اسلام است‏(وعد الله الذین امنوا منکم)آیه مزبور همچنین رافع بعض شبهاتی است که از سوی برخی بر استدلال بر سه آیه اولی ایراد شده بود و ما به خاطر خوف از اطناب، خواننده را به موضع دیگر ارجاع می‏دهیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

9.اسلام دین مهیمن


خداوند متعال بعد از اشاره به انزال کتب آسمانی، قرآن مجید را«مهیمن»و حاکم بر کتب دیگر وصف می‏کند.
«و انزلنا الیک الکتاب الحق مصدقا بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه».(مائده/48)
مهیمن در لغت در معانی مختلف مانند:شاهد، حافظ، مراقب، امین، مسلط و حاکم به کار رفته است که با توجه به صدر و ذیل آیه، روشن می‏شود که مراد این است که قرآن به عنوان آخرین کتاب آسمانی، ضمن تصدیق اصل کتب آسمانی پیشین و اشتمال آنها بر اصول و معارف حقه، یک نوع هیمنت و سلطه و حکومت بر کتب پیشین دارد و می‏بایست به عنوان آخرین پیام خداوند، حجت و ملاک حق و ناحق تلقی گردد.اگر معنایی غیر از این برای مهیمن حمل و تفسیر کنیم، حمل لفظ بر خلاف معنای ظاهر خود و نیز زاید بودن وصف، لازم می‏آید؛چرا که پیش از مهیمن عنوان«مصدقا»اصل تصدیق و تأیید ادیان‏ پیشین را می‏رساند.
این معنی از مهیمن را روایت نبوی تأیید می‏کند که اشاره خواهد شد. (39)

[نصرالله عاشق خداومولا]

مبانی روائی نسخ


تا این جا ما به بیش از 40 آیه در دلالت(مطابقی یا التزامی)قرآن بر نسخ شرایع پیشین، اشاراتی داشتیم که هر شخص با انصافی حداقل اصل نسخ را با توجه به مجموع آیات می‏تواند به قرآن استناد نماید.اینک به بیان برخی از روایات جهت تکمیل بحث می‏پردازیم:
1.قرآن ناسخ کتب پیشین
پیامبر اسلام(ص)در روایتی به طور صریح از قرآن کریم به عنوان کتاب حاکم و ناسخ یاد می‏کند:«ان الله عزّ و جلّ جعل کتابی المهیمن علی کتبهم الناسخ لها.» (40)
و در روایت دیگر، خداوند خطاب به یهود می‏فرماید:«وما لکم یا معشر الیهود و المکذّبین بمحمد و الجاحدین نسخ الشرایع من دون الله سوی الله تعالی من ولی یلی مصالحکم.» (41)
پیامبر اسلام در نامه‏ای خطاب به زید بن جهور حاکم مسیحی به طور صریح سخن از منسوخیت و عدم بقاء حقانیت تمامی ادیان، غیر از اسلام، می‏گوید و از تمامی دینداران به نحو لزوم می‏خواهد دین پیشین خود را ترک و مشرف به آیین مقدس اسلام گردند:
«فلیوضعنّ کل دین دان به الناس الا الأسلام فاعلم ذلک.» (42)
2.لزوم تبعیت پیامبران پیشین از اسلام
لازمه انکار نسخ، بقاء ادیان و انجام وظایف دینی هر آئینی مطابق مسلک خود و عدم تبعیت از ادیان دیگر است؛لکن پیامبر اسلام(ص) به این فرضیه خط بطلان کشید و در جریانی که در دست یکی از اصحاب برگ‏هایی از تورات را مشاهده فرمود، (یا بنا به نقل دیگر، صحابه از بعضی مطالب یهودیت تمجید می‏کرد)با حالت غضبناک فرمود:«به خدا قسم اگر[فرضا]حضرت موسی زنده بود می‏بایست از آیین من اطاعت می‏کرد.»
لقد جئتکم بها بیضاء نقیة الله لو کان موسی حیّا ما وسعه الا اتباعی.» (43)
شهید مطهری در شرح حدیث می‏گوید:
«حدیث عمر به روشنی فریاد می‏کند که رسول خدا فرموده است با آمدن قرآن و شریعت ختمیه، تورات و انجیل منسوخ است.» (44)
حضرت علی نیز در روایتی به اخذ میثاق از پیامبران پیشین مبنی بر ایمان و یاری پیامبر اسلام چنین اشاره می‏فرماید:
«انّ الله ما بعث آدم و من بعده، من الأنبیاء الا اخذ علیهم العهد لئن بعث محمد(ص)و هو حیّ لیومننّ به و لینصرنه.» (45)

[نصرالله عاشق خداومولا]

3.دعوت اهل کتاب به اسلام


پیامبر اسلام با الهام از قرآن مجید اهل کتاب را به پذیرش اسلام و دست کشیدن از آیین خود فرا می‏خواند و در برهه‏ای از زمان که درخت نوپای اسلام به امنیت بیشتر و ترک مخاصمه با قدرت‏های خارجی نیاز دارد، دعوت خود را به صورت کتبی و رسمی به سران کشورها از جمله:ایران، روم، و حبشه و رهبران قبایل یهودی و مسیحی ابلاغ می‏کند.اثبات نسخ از این دعوت‏ها روشن است؛چرا که اگر مسیحیت و یهودیت آیین نسخ نشده و دارای اعتبار و حقانیت فعلی و در عرض اسلام باشند، معنایی‏ ندارد که پیامبر(ص)برای آنان دعوتنامه بفرستد و از آنان بخواهد به آیین وی بگروند.علاوه بر آن، حضرت در نامه‏های خود به سران یهودی و مسیحی شرط اهتدا و گام نهادن در صراط مستقیم را مشروط به پذیرش اسلام می‏کند که معنای آن جز نسخ نیست.
پیامبر اسلام(ص)از نجاشی حاکم نصرانی حبشه می‏خواهد که گام به صراط توحید گذاشته و به شخص آن حضرت و آئینش ایمان بیاورد.
«انی ادعوک الی الله وحده لاشریک له و الموالاة علی طاعته و ان تتبعنی فتؤمن بی و بالذی جائنی فانی رسول الله.» (46)
و در نامه‏ای خطاب به«مقوس»حاکم مسیحی قبط مصر و هرقل پادشاه روم می‏فرماید:
من تو را به اسلام دعوت می‏کنم و در صورت عدم پذیرش، مسئول گناه تمامی مردم قبط و روم خواهید بود. (47)
و در نامه‏های دیگر پیامبر سخن از نسخ ادیان و بشارت آن حضرت در ادیان پیشین-روایات آن پیشتر گذشت-و غلبه و پیروزی نهایی اسلام- روایت آن خواهد آمد-به میان می‏آورد.
این معنی را-یعنی دعوت اهل کتاب و سایر ملل و نحل به اسلام-روایاتی که درباره ظهور امام عصر(عج)«مهدویت»وارد شده است، با ظهور و دلالت قاطع‏تری تأیید می‏کند.برای این که در این روایات، نه تنها سخن از عرضه اسلام به سایر امت‏ها به میان آمده است، بلکه منکران و سرباز زنندگان از این دعوت، اعم از یهودی و مسیحی و غیره تهدید به قتل نیز شده‏اند:
«فعرض علیهم الأسلام، فمن اسلم طوعا، امره بالصلوة و الزکاة و ما یؤمر به الملسم و یجب علیه. و من لم یسلم، ضرب عنقه، حتی لا یبقی فی المشارق و المغارب احد الا وحّد الله.» (48)

[نصرالله عاشق خداومولا]

4.غلبه اسلام بر ادیان دیگر


چهار آیه از ادله قرآنی نسخ، مربوط به غلبه و پیروزی اسلام بر ادیان دیگر می‏شد که در تفسیر وتبیین آیات مزبور، روایت‏هایی وارد شده است که غلبه و پیروزی نهایی اسلام را بر ادیان دیگر تأیید می‏کند.این جا ما به یک روایت قدسی بسنده می‏کنیم.خداوند متعال در حدیثی خود را ملتزم می‏کند که اسلام را دین سرآمد و غالب ادیان دیگر نماید و پیروان ادیان دیگر نیز به آن بگروند و یا حداکثر به مسلمانان جزیه و باج پرداخت نمایند:
«حق علیّ ان اظهر دینک علی الادیان، حتی لا یبقی فی شرق الارض و غربها دین الا دینک، او یؤدی الی اهل دینک الجزیة.» (49)
پیامبر اسلام(ص)در نامه‏ای خطاب به حاکم مسیحی یمامه، غلبه دین خویش بر تمامی زمین‏ را چنین پیش‏گویی می‏فرماید:
«و اعلم انّ دینی سیظهر الی منتهی الخف و الحاضر.» (50)
تذکار
در پایان بحث، به این نکته ظریف و مهم اشاره می‏شود که لازمه نسخ، لزوم و وجوب انتخاب دین اسلام به عنوان یگانه صراط مستقیم است.و لکن اگر نور عالم تاب خورشید اسلام بر دل‏های برخی مسیحی و غیره نتابید و آنان جاهل نه جاحد به حقانیت اسلام و یا جاهل به حقانیت منحصره اسلام شدند، اینان هر چند از شاهراه هدایت بازمانده‏اند، اما با این وجود نه تنها انسان‏های معذور و دور از عذاب‏اند، بلکه انسان‏های دارای حجت و مستمسک در آخرت و در صورت پای‏بندی به اصول شریعت و موازین فطری و اخلاقی خود جزء متنعمان خوان الهی و از نجات یافته‏گان خواهند بود.
پاسخ مفصل و کامل شبهاتی پیرامون تعدد ادیان(پلورالیسم)در حوصله این نوشتار نمی‏گنجد، و چون نگارنده آن را به تفصیل در مواضع دیگر انجام داده است، به همین اندک بسنده می‏شود. (51)

[نصرالله عاشق خداومولا]

یادداشتها


(1)-المفردات فی غریب القرآن، ماده نسخ، ص 490.
(2)-لسان العرب، ابن منظور، ج 3، ماده نسخ، ص 61.
(3)-المیزان، انتشارات اسلامی، ج 19، ص 252.
(4)-مجله بینات، بهاء الدین خرمشاهی، مقاله قرآن و الهیات جهانی، شماره 17، ص 174.
(5)-ر.ک:المستصقی فی علم الاصول، امام محمد غزالی، ج 1، ص 111.
(6)-ر.ک:الفتوحات المکیة، ج 4، ص 107، ج 3، ص 311 و 152.
(7)-ر.ک:الیاقوت فی علم الکلام، با تحقیق علی‏اکبر ضیائی، کتابخانه آیة الله مرعشی، قم 1413 ه.
(8)-ر.ک:الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص 268، دار الاضواء، بیروت؛و نیز ر.ک:تمهید الاصول، ص 744.
(9)-ر.ک:تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 216، المکتبة العلمیة الاسلامیه، (ذیل آیه 135/بقره)
(10)-ر.ک:شرح جمل العلم و العمل، ص 184؛ونیز: الذخیره، ص 356.
(11)-ر.ک:اعتقادات الصدوق، ص 97؛به نقل از بحار الانوار، ج 11، ص 28.
(12)-ر.ک:ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ص 317، و نیز:اللوامع الالهیة، ص 236.
(13)-ر.ک:مناقب آل ابی طالب، مکتبة الحیدریة، ج 1، ص 96، نجف، 1376 ه و نیز:بحار، ج 16، ص 336 و ج 10، ص 414.
(15)-ر.ک:قواعد المرام، ص 133.
(16)-ر.ک:سه ارجوزه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، ص 96.
(17)-ر.ک:الفصول المهمة، ص 160، مطعة الحیدریة، نجف 1378 ق.
(18)-ر.ک:سعادت بشر.و نیز ر.ک:ترمه و شرح فارسی کشف المراد، ص 503.
(19)-ر.ک:الهدی الی دین المصطفی، محمدجواد بلاغی، منشورات المکتبة الحیدریة، ج 1، ص 247 به بعد، نجف، 1385 ه.
(20)-ر.ک:التفسیر الکاشف، ج 1، ص 169، دار العلم بیروت،1968 م.
(21)-ر.ک:اظهار الحق، المطبعة العلمیة، ج 1، ص 196 به بعد، 1350 ه.
(22)-ر.ک:تفسیر المیزان، ج 3، ص 197 و جاهای مختلف.
(23)-ر.ک:تفسیر المنار، ج 2، ص 138(ذیل آیه 182/بقره)، دار المعرفة بیروت.
(24)-ر.ک:مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج 14، ص 289 (کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران)؛و نیز ر.ک:اسلام و مقتضیات زمان، ج 1، ص 356.
(25)-ر.ک:شریعت در آئینه معرفت، جوادی آملی، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ص 102.
ر.ک:راهنماشناسی، مصباح یزدی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ص 359.ر.ک:معالم النبوة فی القرآن الکریم، جعفر سبحانی، ص 65.
(26)-ر.ک:تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 464(ذیل آیه 78/ آل عمران).
(27)-مصونیت قرآن از تحریف، محمدهادی معرفت، ص 108، 107، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم.
(28)-مجمع البیان، ج 1، ص 464.(ذیل آیه 78، آل عمران).
(29)-التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج 10، ص 118.
(30)-همان، ج 8، ص 107.
(31)-التفسیر الکشاف، ج 1، ص 600(ذیل آیه 13/مائده).
(32)-المیزان، ج 3، ص 197 و ج 16، ص 52 و ج 4، ص 364 و ج 3، ص 8.
(33)-همان، ج 5، ص 342.
(34)-ر.ک:اظهار الحق، ج 1، ص 126.نویسنده در تحقیق خود به بیش از صد مورد از تحریف کتاب مقدس استشهاد نموده است.و نیز ر.ک:الهدی الی دین المصطفی، میرزا حسین نوری، فصل الخطاب، ص 35، چاپ سنگی.
ر.ک:اسرائیلیات القرآن، محمدجواد مغنیه، ص 115، دار الجواد، بیروت، 1400 ه.
ر.ک:صحیفه نور، ج 1، ص 122، و ج 2، ص 229.
ر.ک:مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج 2، صص 222 و 31 و 29. ر.ک:راهنماشناسی، ص 280.
ر.ک:شریعت در آئینه معرفت، ص 104، 105، 123 و 318.
(35)-ر.ک:بحار الانوار، ج 11، ص 12.
(36)-ر.ک:تفسیر کبیر، ج 5، ص 26.آیة الله معرفت نیز می‏نویسد:«البته نسخه‏های اصلی این کتاب‏ها نیز مفقود شده و ترجمه‏های آن به غیر زبان اصلی اولی باقی مانده است.بنا بر این، تحریف در این ترجمه‏ها روی داده‏اند نه در اصل کتابها»(مصونیت قرآن از تحریف، ص 113)
(37)-قرآن‏پژوهی، مقاله تورات در قرآن و فرهنگ شیعه، صص 811 و 810.
(38)-ر.ک:مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، ج 1، ص 172. دار المهاجر، بیروت، بی‏تا، «هل تجدون فی کتابکم انی رسول الله الیکم و الی الناس کافة فان کان کذلک فاتقوا الله و اسلموا.»
(39)-ر.ک:بحار الانوار، ج 9، ص 292، ج 16، ص 329 و نیز ر.ک:المیزان، ج 5، ص 348.
(40)-ر.ک:بحار، همان.
(41)-همان، ج 4، ص 104.
(42)-ر.ک:مکاتیب الرسول، ج 1، ص 165.
(43)-همان، ج 2، ص 99.
(44)-ر.ک:مجموعه آثار، ج 14، ص 289.(کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران)
(45)-نقل از:تفسیر کبیر رازی، ج 2، ص 507.
(46)-مکاتیب الرسول، ج 1، ص 121.
(47)-همان، صص 97 و 105.
(48)-بحار الانوار، ج 52، ص 340، و نیز ر.ک:ج 14، ص 350.
(49)-همان، ج 10، ص 46، ج 16، ص 347.
(50)-مکاتیب الرسول، ج 1، ص 136.
(51)-ر.ک:فصلنامه کتاب نقد، شماره 4، مقاله کافر مسلمان و مسلمان کافر؛کتاب کندکاوی در سویه‏های پلورالیزم (زیر چاپ)، مجله بینات، شماره 16، مقاله قرآن و پلورالیزم؛مجله وارش شماره 3، مقاله تعدد ادیان در اندیشه مطهری؛و در پلورالیزم درون دینی ر.ک: فصلنامه مفید، شماره 14، مقاله نظریه جدا انگاری امامت از اصول دین.