بررسی تطبیقی مبحث صفات الهی از منظرعلامه طباطبایی و ابومنصور ماتریدی

[نصرالله عاشق خداومولا]

رؤیت خداوند


در قرآن کریم و دیگر منابع نقلی عباراتی وجود دارد که برخی از فرق اسلامی بر اساس آنها مدعی شده اند که خداوند با چشم سر، قابل مشاهده است. در اینکه منظور این عبارات چیست، اندیشمندان مسلمان با هم اختلاف نظر دارند. نظریات مختلفی که پیرامون این بحث ارائه شده، همانند نظریاتی است که در خصوص صفات خبری ارائه شده است، زیرا این بحث خود شاخه ای از مبحث صفات خبری است؛ به گونه ای که رؤیت خداوند در نزد اثبات کنندگان، در زمرة صفات خبری و در نزد منکران آن از صفات سلبی به شمار می رود. بر این اساس مجسمه و کرامیه که قائل به جسمانیت خداوند هستند، رؤیت حسی خداوند در این دنیا و حتی معانقه با او را جائز می دانند. اشاعره نیز قائل به جواز رؤیت خداوند هستند، اما این رؤیت را با رؤیتی که در مورد اجسام رخ می دهد متفاوت می دانند. فلاسفه و معتزله هم رؤیت حسی خداوند را ناممکن می دانند.


از نظر علامه رؤیت خداوند با چشم محال است و در این معنا هیچ فرقی بین دنیا و آخرت نیست، زیرا عملی که ما آن را دیدن می خوانیم، عملی طبیعی و محتاج به مادّه جسمی است، و حال آنکه هیچ موجودی به هیچ وجهی شباهت به خدای سبحان ندارد و ساحت خداوند از داشتن جسم و اعضا و عوارض مادّه و مادیات منزه است.


اما نوعی از معرفت در مورد خداوند وجود دارد که می توان آن را رؤیت نامید و آن عبارت است از علمی ضروری و مخصوص که به خدای تعالی تعلق می گیرد، و مقصود آیات و روایاتی که رؤیت خدا را اثبات می کند، همین علم است که جز در موطن آخرت برای کسی دست نمی دهد. این علم نیز غیر از آن علم ضروری است که از راه استدلال حاصل می شود. مراد از این رؤیت، قطعی ترین و روشن ترین مراحل علم است و تعبیر آن به رؤیت برای مبالغه در روشنی و قطعیت آن است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

رؤیت خداوند عبارت است از علم حضوری، اما نه هر علم حضوری که حتی علمهای حضوری ای را که مورد غفلت قرار گرفته و در کمون ذهن مدفون گشته نیز شامل شود؛ بلکه علم حضوری ای که قطعی، روشن و ضروری است و همانند رؤیت حسی جای هیچ گونه شک و شبهه ای باقی نمی گذارد.


برخلاف علامه که رؤیت را به علم حضوری تفسیر می نمود، ماتریدی این رؤیت را رؤیت حسی و با استفاده از حس بینایی می داند. از نظر ماتریدی، اعتقاد به امکان رؤیت حسی الهی واجب است، اما درباره جزئیات این رؤیت چیزی نمی دانیم. توسط این مشاهده نیز ادراکی در مورد خداوند برای بیننده حاصل نمی شود، زیرا حصول ادراک حسی مستلزم محدود بودن مدرک است و از آنجا که خداوند محدود نیست، پس مدرک حسی نیز نیست.58


شکی نیست که انگیزة ماتریدی از طرح نظریه اش در مورد رؤیت، تنزیه خداوند بوده است. ماتریدی با طرح این نظریه از یک سو تعبد و اهتمام فوق العاده خود را به نصوص شرعی خصوصاً قرآن کریم بیان داشته و از سوی دیگر، با طرح این مطلب که توسط این رؤیت درکی برای بیننده حاصل نمی شود، ساحت خداوند را از داشتن جسم و اعضا به دور دانسته است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اشکال اساسی ای که متوجه نظریة ماتریدی است این است که رؤیت حسی جز به مادّه و مادیات تعلق نمی گیرد. موجودی که مادی نیست محال است توسط ابزار حسی مشاهده شود. پس قابل رؤیت حسی دانستن خداوند، خواه ناخواه مستلزم محسوس دانستن خداوند است. بنابراین، اگر بتوانیم از رؤیت تفسیری ارائه دهیم که از یک سو منابع نقلی مورد بی اعتنایی قرار نگیرد و از سوی دیگر نقصی به خداوند نسبت داده نشود، این تفسیر بر سخنی که ماتریدی در مورد رؤیت بیان داشته ترجیح خواهد داشت. تفسیری که دارای چنین خصوصیتی است همان تفسیر علامه است که بر اساس آن از یک سو تصریحات موجود در منابع نقلی مورد توجه قرار گرفته و از سوی دیگر، ساحت خداوند از داشتن نقائص مربوط به مادّه بری دانسته شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

پی نوشتها:


1. مصباح، محمدتقی، تعلیقة علی نهایة الحکمة، ص441.


2. طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایة الحکمة، ص330.


3. نهایة الحکمة، با تعلیقه غلامرضا فیاضی، ج4، ص1123.


4. ماتریدی، محمد، کتاب التوحید، ص47؛ نسفی، میمون بن محمد، التمهید لقواعد التوحید، ص200.


5. ر.ک. همان.


6. مصباح، محمدتقی، آموزش فلسفه، ج2، ص402؛ و نیز ر.ک. همو، آموزش عقائد، ج1، ص104.


7. همان.


8. جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، ص43.


9. همان.


10. نهایة الحکمة، ص346;.


11. این قول به معتزله نسبت داده شده، اما برخی این نسبت را غیر قابل قبول دانسته، بلکه مدعی اند که آنان نیز همانند حکما صفات را عین ذات می دانند. برخی نیز مدعی اند که معتزله در این باب چهار دید گاه مختلف دارند. ر.ک. صابونی، نورالدین، البدایة من الکفایة فی اصول الدین، ص31؛ ربانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، صص194،232،26;8؛ برنجکار، رضا، آشنائی با فرق اسلامی، بخش معتزله.


12. شهرستانی، محمد، الملل والنحل، ج1، ص90.


13. ر.ک. طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، ص73؛ نهایة الحکمة، ص349 ـ 346؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم، مجموعه آثار شهید مطهری، ج6;، ص1044.


14. نهایة الحکمة ، ص347.


15. ر.ک. نسفی، التمهید لقواعد التوحید، ص171؛ همان نویسنده، تبصرة الادلة؛ ج1، ص200؛ کتاب البدایة من الکفایة فی الهدایة فی اصول الدین، ص31.


16. سبکی، عبدالوهاب، السیف المشهور فی شرح عقیدة ابی منصور، ص14.


17. ماتریدی، محمد، شرح الفقه الاکبر، الرسائل السبعة فی العقائد، ص19.


18. کتاب التوحید، ص6;3.


19. ر.ک. خلیف، فتح الله، مقدمة کتاب التوحید، ص م36;.


20. قاری، علی، شرح الفقه الاکبر، ص73.


21. شوری (42)، آیة11.


22. ر.ک. المیزان، ج8، ص330؛ کتاب التوحید، ص12.


23. ر.ک. المیزان، ج8، ص330؛ کتاب التوحید، ص93.


24. المیزان، ج8، ص330.


25. کتاب التوحید، ص93.


26. حربی، احمد، الماتریدیة دراسةً وتقویماً، ص26;7.


27. شهرستانی، محمد، الملل والنحل، ج1، ص103.


28. اشعری، علی بن اسماعیل (ابوالحسن)، الـإبانة عن اصول الدیانة؛ ج1، ص22؛ و نیز ر.ک. همو، رسالة إلی أهل الثغر، ص223 به بعد.


29. الملل والنحل، ص92؛ و نیز ر.ک. سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل؛ ج1، ص83.


30. المیزان، ج14، ص132.


31. قاری، علی، شرح الفقه الاکبر، ص93.


32. ر.ک. نسفی، تبصرة الادلة، ج1، ص187 ـ 183.


33. کتاب التوحید، ص74.


34. المیزان، ج14، ص133.


35. همان، ج6;، ص32.


36. همان، ج19، ص101.


37. همان، ص6;8.


38. کتاب التوحید، ص43.


39. نهایة الحکمة، ص330.


40. کتاب التوحید، ص43.


41. نهایة الحکمة ، ص36;1.


42. کتاب التوحید، ص293.


43. همان، ص286;.


44. نهایة الحکمة، ص36;1.


45. بحارالانوار، ج4، ص130.


46. همان.


47. بیاضی، کمال الدین، اشاراة المرام من عبارات الامام، ص141.


48. همان؛ و نیز: شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، نهایة الاقدام، ص320.


49. سلفی، شمس، الماتریدیه وموقفهم من توحید الاسماء والصفات؛ ج2، ص321؛ عبدالجبار، شرح الاصول الخمسة، ص327.


50. نسفی، تبصرة الادلة؛ ج1، ص238؛ همان نویسنده، التمهید لقواعد التوحید، ص173؛ صابونی، نورالدین، البدایة من الکفایة فی اصول الدین، ص6;1.


51. «وفی ثبوت الخلافیة من جمیع الوجوه نفی الحدثیة لما به یقع الوفاق وبطل معنی الـأعراض والتفرق والـإجتماع والحد والغایة والزیادة والنقصان إذ ذلک وصف کلام الخلق والله الموفق».


52. کتاب التوحید، ص39 ـ 55.


53. همان، ص33.


54. همان، ص39.


55. المیزان، ج2، ص316;.


56. همان.


57. همان، ج14، ص230.


58. برای تفصیل این ادله ر.ک. کتاب التوحید، ص82 ـ 77.